Gerekli Tarama

Vesikalar I.
Gayet mahrem tutulacaktır
Erzurum, 22/B/1919
TAMÎM
Pek mevsuk elde «dilen malûmata gore İstanbul Kum Patrikhanesinde Mavri Mira İlminde bir heyet tevekkül etmiştir. Bunun reisi Patrik Vekili Drateos, a Kalan: Atinegora, tnoa: Metropolitti, Yunan Kiiymnkamı Giritli Kutehakis, Katelopolos, Dipasimas, Ayinpa, Polimi-tıs. Sayarı ismindeki zevattır.
Heyet doğrudan doğruya Venizolos tan talimat alıyor. Humlarm ve Yunan Hükümetinin muaveneti n ak ti yeşile pek azım bir sermayesi vardır.
Vazifesi, Osmanlı vilâyetleri dahilinde çeteler tenkil ve idare eylemek, mitingler ve propaganda yapmaktır. Yunan Salibiahmeri de bu Mavri Mira hey etme merbuttur, Vazifesi sureta muhacirlere bakmak gibi insanî bir perde altmda çete teşkilâtı yapmak, tertibatı ihtilâliyeyi itizar eylemektir, ftıı suretle eczayı tıbbiye vr levazımı sıhhiyr rr:ııııı altında silâh, cep a ne ve teçhizatı memaliki Osmaniyeye ithaldir. Hatta resmî muhacirin komisyonu da Mavri Mira heyetine tâbidir,
İstanbul Patrikhanesi ve Yunan Konsoloshanesi esi ıha ve cepane deposu halini almıştır ve batta kiliseler i bu d et yerinden ziyade askerî ambarlar gibi kullanılmaktadır.
Ermeni Patriği Zaven Efendi de Mavri Mira heyeti tarafındın KitineiIimnı^lıt, ,
Rum mekteplerinin evcice bizim yapıp ta tam çimdi sırası iken maa-
1
1
lesef terkettiğimiz İzci teşkilâtlan tamamın Mavri Mira heyeti tarafından idare olunmaktadır, İstanbul, Buna, Bandırma, KırkkiHse, Tekirdağ ve mülhakatında izci teşkilâtı itana m olunmuştur, izciler yalnız çocuklar değildir. Yirmi ya§ınt mütecaviz gençler de dahildir. Anadolu-da Samsun ve Trabzon cepane tevzi mahallidir. Müsait bir halde bir yelkenli Yunan sefinesi istasiyon halinde cepane ve eslihayı hamilen bu mahallerde bulundurulacaktır. Ermeni hazırlığı da tamamen Rum hazırlığı gibidir.
Mustafa Kemal
Vesika, 2,
Şifre halli
Kastamonu, 24/2/1920
SURET
Trabzondan numara 182 adi mektup (Kastamonud» Muhacirin Komisyonuna)
Size rica ederiz ki Pontus Cemiyetimiz hakkmda herne müsted'iya-tınız varsa bize müracaat etmelisiniz. Bize tabi oluyorsunuz. Şehrî taah-hüd atınızı bize göndereceksiniz. Biz de size makbuz göndereceğiz ve ih-tiyacatuuzı göndermek üzere bu bapta cemiyetimizin merkezine öyle malûmat verdik.
Eski Meb'us Reis Kokirlis, Aza An de ry adi*, Katip (okunmıyor)
DÎĞER SURET
Taahhütlüdür. Numara 190 (İneboluda Rum Muhacir Cemiyetine) Efendiler,
30 Kâuunuevel 1919 tarihli mektubunuzu aldık. Mıntakalar doğ-nidan doğruya tstanbuldaki Merkezi Umumiye merbuttur. Böylece Mctikesi Umumiden bize tebligat olundu. Sîze tavsiye ederiz. Hemen
Merkezi Umumiye müracaat ediniz. Anlar mübrem iğler için aize......
bulunacaklardır. Lâztmgelen paralar için de malûmat vereceklerdir. Bunlar için bugün Merkez Cemiyetine yazdık ve bir de yazdık ki size muhtaç olan talimatı versinler. Bize gönderdiğiniz mektubun bir suretini de Merkeze gönderdik. Reis, Aza, Kâtip
2
Ankara d n SL O. 20 Kumandan lığına Heyeti Temail iyeye
1-^- Trabzon Pont us Cemiyeti tu rafından İnebolu ve Kastamonu gubelerine ya21laa mektupların meal tercümeleri balâya çıkartıldı.
2 — Mektupların anlını İnebolu postanesinden Vali Bey doğruca Kastamonu ya gönderil meşini emir verdikleri berayı malûmat maruzdur.
M in taka Kumandam Osman
Vesika* 3*
İstihbarat 1 Haairan 1919
Adet 44
Diyarbekir, Erzurum, Van, Bitlis Mamuretülâzız, Sivas Vilâyetlerine Erzincan, Kayseri Müstakil Mutaoamfttğma
Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyetinin vilâyet merkezlerde livalarında ve mülhakatında teşkilâtı var mıdır? Belliba&h nıüessıa ve müme^illcri kimlerdir? Civar vilâyetler deki teşkilâtı ile haizi irtibat ve muhabere midir? Başka cemİyaı var mıdır? Bittahkik İ^arma inayetlerini rica ederim.
Mustafa Kemal
Vesika* 4*
2732/137 Elâzizdeu, 18/6/1919
Viimdu 20
Üçüncü Ordu Müfettişliğine
¦
C: 1 Haziran 1919, İstihbarat 44
Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyetinin burada bir şubesi mevcut olup ve mütehayyİzanı memleket ve ejraf ta bu (B maiyet fara) sıra Erzurum, Srvas, Diyarbekir ile muhabere etmektedir. Bundan bag-ka itilâf ve Hürriyet, Sulh ve Selâmet Fırkaları îe Kür diktan Teali Ce-
3
mİyetinın birer şubeleri ve Mnalbmin Cemiyeti namile de ayrıca tevekkül etmiş bir cemiyet bulunduğu maruzdur.
Elaziz Vali Vekili Hulusi
Vesika* 5,
lstihb«.t 1 Haziran 1919
Adet 44
Şifre
Trabzon Vilâyeti A Uy esine
1 — Trabzonda müteşekkil Ademi Mc-rkeziyet Cemiyetinin tarihi teessüsü, ve programı nedir? Hükümetin müsaadesine mazhar mıdır? Mü* edişleri kimlerdir? Şimdiye kadar hükümetçe mazbut olan efalile hattı hareketleri nedir?
2 — Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Trabzon d ak i merkez ve mümessilleri kimlerdir?
3 — Her iki cemiyetin merkez ve mülhakatı vilâyetteki teşkilâtı ne derecededir? Bu iki cemiyetten başka cemiyat var mıdır? Müsaraa-Een imba buyurulmasınr rica ederim.
Mustafa Kemal
Vesika* 6.
434 Trabzon. 9/6/1919
Vürudu 10
Havrada Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine C; 1 Haziran 1919 ve 44 fifreye:
Trahzonda Ademi Merkeziyet Cemiyeti yoktur. Dcrsaadette müteşekkil Trabzon ve Havali» Ademî Merkeziyet Cemiyeti tarafından birkaç ay evel gelip* geçenlerde avdet eden Nazmi Nuri Efendi isminde bir muralıhasın teşebbüsü üzerine Of kazasile Lâzistan liva» dahilînde Ademi Merkeziyet gubeleri açılmıştır. Trabzon Muhafaza! Hukuku Milliye Cemiyeti memleketin ileri gelen ejraf ve mütehayyizam meyamndan
müntehap ve Murat Hanzade Ziya ve Nemlizade Sabrı ve Çulhazade Kadri ve Haçı Ali Hafızzade Mehmet Salih ve Kazazzade Hüseyin ve Abanoszade Hüseyin ve Hatipzade Emin Efendilerden mürekkeptir ve bu heyetin ikdamatı, rabıtai Osmaniyenin muhafazası gibi bir hisai va-tauperveraneden mülhemdir. Bu Cemiyetin bütün mülhakatta birer şubesi bulunuyor» Bundan maada Trabzonda bir de İhtiyat Zabitan Cemiyeti olduğunu arzeylerim.
Vali Mehmet Galip
Vesika* 7-
Deraliye, 19 Mart 1919
Erzurumda Vüâyatr ŞaTkıye Müdafaai Milliye Cemiyeti Şube Reisliğine
Cemiyetimizin maksadı teşekkül ve gayei mesaisi evelce bertafsil i§*ar olunmuştu. Muayyetı bir azim ile bu gayeyi takip eden Cemiyetimiz mesaisini daha müsmir bir sekle ifrağla müslüman anasırın hukukunu müdafaa etmek için Lo peyi namile fransızca yevmi bir gazete neşrine bağlanmış olduğu gibi Hâdisat gazetesinin imtiyazım da deruhde eylemiştir. Vîlâyatı Şarkıyenin îdarei Osmaniyede kalması ve birtakım müf-teriyatla müslüman anasırın hukukunun mahvına meydan verilmemesi için bitaraf bu iki yevmi gazetelerle neşriyatta bulunan cemiyet diğer taraftan da Istanbuldaki Düveli Mütelife mümessillerine ve itilâf Devletleri başvekillerine bir sureti gönderilecek olan muhtırayı vermiş ve müdafaai hukuku milliye için Avrupaya bir heyeti murahhasa gönderilmesini de tahtı karara..
Vesika* 8.
Diyarbekirden, 8/6/1919 Vürndu 14
Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine C: 1/6/1919 ve 44 şifreye:
Burada Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyeti teşekkül etmemiştir- Ancak bu yakınlarda Erzurum vc Trabzondan vilâyet belediyesine kegide olunan Kürdistan hakkındaki heyecanamiz telgraf namelerden
5
t.-lası düşen ahalii hıristiyaniyenin? Bu bapta bazı tesebbüsatta bulundukları meşhuttur. Maamafih bu hususla vilâyetçe tenvir ve irşada t sureti
yazılmıştır. Diyarhekirde bazı.......gençlerden teşekkül eden Kürt
Cemiyeti İngiliz himayesinde bir Kür d İstan istiklâli ye! ini takip eden propaganda yapması üzerine buraya gelen Süleymaniyc hakimi siyasisi M ister NovU in efkârma kapılarak beynelahali bunun şiddetle reddi ve bu teşebbüs atın Cemiyetler Kanununa ademi mutabakatı ha sebile mezkûr cemiyet set ve vilâyetçe tak i ban; kanunîye yapılmakta bulunmuştur. El-yevm Diyarbekİrde İtilâf ve Hürriyet Fırkası mevcut olup bundan başka cemiyet yoktur Efendim. Vali
Mustafa
Vesika* 9-.
İrtihbam Amasya, 15/6/1919
Diyarbakır Vilâyeti Vekâleti Alıyesine
Cî S/6/1919
Bütün milletin beka ve İstiklâlini kurtarmak İçin birlettiği gu tarihî günlerde bir ecnebi devletin himayesine sığınarak zelil ve esir yasamağı tercih eden her türlü içti had a tın, memleketi tefrikaya düşürecek her nevi cemiyatın dağıtılması pek vatanî vc zarurî bir vazife olmakla Kürt Kulübü hakkındaki tarzı hareket âcizlerine* de pek muvafık görülmüştür.
ııka dar ki, İtilaf Devletlerinin hakşikenanc muamelatı İzmir in Yunanlılara işgal ettirilmesi tcsirile memleketin en ücra kö&esinde bile husule gelen intibahı azîm her türlü ihtirasa ti siyasiye ve maksadı menfa-atcuyaneden münezzeh olmak üzere "Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi İlhak" Cemiyetlerini tevlit etmiş, ve bu cemiyetlere hangi zum-rei sîyasiyeye mensup olursa olsun her Türk, her müslüman iştirak etmiş ve vicdanı millinin 1ezuhuratı filiyesi bütün cihana bu suretle ilan edilmekte bulutımujlur. Binaenaleyh Diyarbckir ve mülhakatında da Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi Öhak Cemiyetlerinin teşekkül vc teessüsüne delâlet buyumlmalını ehemmiyetle tavsiye eylerim. Ve bilhassa Kürt Kulübünün azasile bugünkü telgrafnameİ âcizî dairesinde müzakere ederek uzlaşmak muvafıktır Efendim.
Üçüncü Ordu Müfettiş Fahrî Yaveri Hasreti Şehriyarî Mirliva Mustafa Kemal
6
Vesika* 10.
S^re 21 Mayıs 1919
Zatidir
Ejzurumda Ön Beşinci Kolordu Kumandanı Paşa Hazretlerine
Alıvali umumiyemiziıı almakta olduğu gelkli vahimden pek nüitecil im ve müteessirim. Millet ve memlekete medyun olduğum us en son vazifei vicdaniyeyi yakından mesaii müştereke ile en iyi ifa etmek mümkün olacağı kanaatile hu son memuriyeti kabul ettim. Bir an evel zatı âlinize mülaki olmak arzusundayım. Ancak Samsun ve havali' sinin vaziyeti asayişsizlik yüzünden fena bir akıbete duçar olmak mahiyetindedir. Bu sebeple burada birkaç gün kalmak zarureti vardır. Bendenizi şimdiden tenvire medar olacak hususat var İse icarım rica eder ve gözlerinizden öperim kardeşim,
Mustafa Kemal
I
Vesika* 11,
Şube 1 Ankaradan, 26/5/1919
1327 Gayet acefcdjr
¦
Havzada Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine
C: 23/5/ 1919 tarih ve 105/3 numaralı şifreyedir.
Birçok ihtimama rağmen izmir den muntazam malûmat alamıyoruz. Oradaki kumandanlıkla henüz irtibat temin edilemedi, 25 Mayısta Manisamn da işgal edildiği ve muhaberenin münkati olduğu telgraf memurlarından haber ahu di. Maamafıh Manisa istikametinde bir irtibat zabiti gönderdik. Henüz malûmat gelmedi. Kolordunun Ereği ide bulunan, aksamının şimendiferle nakline kamilen muvaffak o)amadyk. Karadan yürüyüşe başladılar. Mesafenin uzaklığı hasehile ne vakit muvasalat edecekleri malûm değildir. Burada elimize geçen efradı Afyon Kar ah iaanuda Yirmi Üçüncü Fırkaya gönderiyoruz. Çünkü bu fırkanın mevcudu pek azdır Ve Kastamonu vilâyetlerile Kayseri
Mutasarrıflığından bazı muhilli asayiş vakayi hakkında malûmat verilmeğe bağlanmıştır, Henüz mahiyetleri tahkik edilmektedir. Emri devletleri veçhile peyderpey arzı malûmat edeceğim.
26/5/1919 tarih tc 1 Şube 1327 numaralı olup saat 6+2$ sorada Ankara telgraftı arifeme verilmiştir.
K. O. 20 Kumandanı Mirliva Ali Fuat
J esika, 22.
İstihbarat Havza, 27/5/1919
Şifte
Anka rn d a Yirminci Kolordu Kumandanı Fuat Paga Hazretlerine C: 26/5/1919 şifre,
Afyon Karahİsarmdaki Yirmi Üçüncü Fırka mevcudu hazırı nedir? fi unu takviye için hangi men abiden istifade edilmektedir? Bugünkü vaziyeti umumi yem ize nazaran mezkûr Fırkaya na-jd bir vazifenin tevcihini tasavvur buyuruyorsunuz? Konya d a filhakika igİtildİgi gibi bîr vatan ordusu müteşekkil midir? Vali ile tanıktınız mı? Gözlerinizden öperim.
Mustafa Kemal
Vesika, 13.
t*tihb)«t Havzadan, 27/5/1919
SU re
Kon ya d a Yıldırım Kıtaatı Müfettişliğine
Düveli İtilâf iye kuvvetlerinin Manisayı İşgal ettikleri haber alınmıştır. Bu baptaki malûmatı devletlerini rica ederim.
Afyon Kara İmarında bulunan fırkanın tezyidi kuvvetine imkânı maddî bulunabilecek midir? Bu fırkaya bugünkü ahval karçmnda na«l l*ir vazife tevcihi ihtimali olduğu; Kon yada bir vatan ordusu teşkil edilmekte olduğuna dair ban havadisler şayi olduğundan buoun mahiyet ve teşkilâtı esasiyesj hakkında tenvir buyurulınakhğnm hassaten rica ederim.
Dokuzuncu Ordu Kıtaat Müfettişi Mustafa Kemal
8
Vesika^ 14,
9
Ankara, 28/5/1919
Anka radarı: Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine Mevrut 547 numaralı şifredir
C: 27/7/1919 çifreye:
Yirmi Üçüncü Fırkanın efral mevcudu ancak dokuz yüze iblâğ edilebildi, Ankara kalemi tahsis edifanialir. Mahallinden de ihzarı İçin te-çebbüsatta bulundum. Henüz bir cevap alamadım. Yirmi Üçüncü Fırka Tarsusta malûmu tâlileri olan fırkadır. Yeni emrime pirmigtir. Kabili* yetli bir bale girmesine çalışılmaktadır. Burdur ve İsparta ve Kasaba^ da bir tabum vardır, Mütebaki kuvveti Afyon Karahisarmdadır. Bir işgal vazıyeti karşısında ordugahlarında kuvvet çoğalmcıya kadar mevkilerini terke tmiyecek ve duçarı tecavüz olursa ahalii m ahali iye den alacakları takviye ile mevkilerini müdafaa edeceklerdir. Koııyada vatan ordusunun teşkilinden haberdar değilim. Vali ile tanışmağa çalışıyonun. Maatteessüf Yunan askeri Manisayı da işgal etmiş,. Ahali işgali ret için bir miting yapmış,. Arzı ihtiram eylerim,
K, 0. 20 Kumandanı Mirliva Ali Fuat
Vesika* 15.
Zatı Devler i nr. mshaııamr Konya, 30/5/1919
Havzada Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine C: 27 ve 29 Mayıs 1919 tarihli şifreye;
1 — Yunan ordusu Manisa ve Aydın civarlarını işnal etmiş ve Afyon Karalıı»arıııdaki fırkanın civardan takviyei kuvvetine çalışılıyor, Rum olan mutasarrıfının tebdili müyesser oldu. Fırka oradaki asayişi muhafaza ile beraber her türlü işgal hâdisesine her türlü vesaitle mukavemet edecektir. Bu vesait hazırlanıyor. Konya da orduya zahir olabıle-
cek bir kuvvet ihzarına çalınıyoruz. Ancak maddî bir İsım ve unvana malik değildir.
2—-izmir Müdafaai Milliye ve Reddi İlhak Cemiyeti Denizlide bulunmaktadır Efendim,
Yıldırım Kıtaatı Müfettişi
Cemal
Vesika^ 16*
Zata mahsustur Havza, 1/6/1919
Şifre
Adet 38 hususî
Erzurumda On Beşinci Kolordu Kumandanlığına Samsunda Üçüncü Kolordu Kumandanlığına Diyarbekirde On Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
1—Yunan ordusu Manisa ve Aydın civarlarını da işgal eylemiştir.
2 — Afyon K ara hisarın d aki Fransız müfrezesinden bir müslüman çavuş Karahisar ve civarının italyanlar tarafından işgal edileceğini, bunu müteakip Fran&rz müfrezesinin oradan çekileceğini söylemiş, Karahisardan on saat mesafede bulunan bir şimendifer könrüsünüu Fransız askeri tarafından muhafaza olunduğu, Karahisar içinde ve ordugâhta bulunan cepanclİklerimizin ecnebi askerlerinin daimî surette tahtı tarassudunda bulunduğu Yirmi Üçüncü Fırkanın raporuna atfen Yirminci Kolordu Kumandanlığından bildirilmiştir.
3 —Afyon Karahisanndaki fırkamızın takviyesine çahgddtğt, her türlü işgal hâdisesine mukavemete hazırlanıldığı ve Konyada orduya zahir olabilecek millî bîr kuvvet ihzarrna uğraşıldığı, İzmir Müdafaai Milliye ve Reddi ilhak Cemiyeti merkezinin Denizlide bulunduğu Yıldırım Kıtaatı Müfettişliğinden bildirilmiştir. Arzı malûmat eylerim.
Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarî Mirliva
Mustafa Kemal
ıo
Vesika, 17
Müstaceldir. 16/6/1919
Şifre uti
Erkurnharbiyei Umumiye Reisi Cevat Paşa Hazretlerine
Halen Edimede kolordu kumandanının kim olduğunu ve Cafer Tayyar Beyin el yerci nerede bulunduğunu lütfen iş'ar buyurmanızı rica ederim.
Mustafa Kemal
Vesika, 18.
597 17/6/1919
Üçüncü Ordu Müfettişliğine
C: 16/6/1919 dur,
Cafer Tayyar Bey Birinci Kolordu Kumandanı olarak Edirne dedir
Erkânıharbiyei Umumiye Reisi Cevat
Vesika* 19-
Acele gtfrcdir. Amasyadan, 18/6/1919
Edirne de Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beyefendiye
İstiklâli millimizi boğan ve inkısamı vatan tehlikelerini ihzar eden Düveli ltilaftycnin icraatı ve hükümeti merkeziyenin esir ve aciz vaziyeti malûmunuzdur* Milletin mukadderatını bu mahiyette bir hü* kûmete teslim etmek maazallah inkıraza münkat olmak demektir. Tekmil Anadolu ahalisi istiklâli milliyi tahlis için baştan aşağı yekviicut bir hale getirilmiş ve bilaistisna tekmil kumanda heyetleri ve arkadaşlarımız yüksek bir fedakârı ile müştereken ittihazı karar eylemiştir.
Vali ve mutasarrıfların hemen kâffcsı de bu halka etrafına alnını ıştır. Bu âli hedef için Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi İlhak Cemiyetinin unvanı şamili kabul edilmiştir. An a doludaki teşkilât kaza ve nahiyelere kadar levendi ediyor. İngiliz himayesinde bir müstakil Kurdurtan teşkili hakkındaki ingiliz p rop a gam] attı ve bunun tarafta rain da bertaraf edildi. Kürtler de Türklerle birleşti.
Trakya Cemiyeti ve Edime Vilâyeti Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti ile de elele vermek ve tunum Anadolu ve Trakya Müdafaai Hu*
ıı
kuku Milliye ve Reddi İlhak Cemiyetlerini tevhit etmek ve Anadolu ve Rumeli umum vilâyatının murahhaslarından mürekkep kuvvetli bir heyeti merkeziye teşkil etmek takarrür etti. Bu heyetin Istanbulun murakabesinden ve ecnebi devletlerinin nüfuz ve tesirinden tamamile aza-(?e kalacak ve «adayı milliyi gür bir sesle cihana duyuracak veçhile Ana-dolunun merkezinde ve en münasip olarak Sıvasta in'ikadı münasip görülmüştür. Lüzumuna göre tstanbulda haizi salâhiyet olmamak üzere bir heyeti mümessile bulundurulabilir. Ben tstanbulda iken Trakya Cemiyeti aza sile teatii efkâr etmiş idim. Şimdi zamanı geldi, icap edenlerle mahremane görüşerek derhal teşkilâtta bulunulmasını ve buraya kıymettar bir iki zatın murahhas olarak ve fakat ketmi hüviyetle Samsun veya şimendifer tarikiyle yola çıkarılmasını ve onlar gel inciye kadar da Edirne vilâyetinin vekil ve müdafii olmak üzere Anadoluda beni tevkil ettiklerine dair imzalan tahtında bir vesikanın İmza yi âlinizle ve şifreli telgrafla bildirilmesini rica ederim.
Bu gayei istiklâl tahsil olununcrya kadar tamamile milletle birlikte fedakarane çalışacağımı mukaddesatım namına yemin ve bunu gördüğüm arzuyu millî üzerine her tarafa tamim ettim. Artık benim için Ana-d olu d an hiçbir yere gitmemek kat*îdir. Bu karar umum arkadaşlarımızın karar ve kanaatine tamamile müstenittir. Gözlerinizden öperim. Telgraf m vusulünün de sürati iş'anna muntazınm.
Üçüncü Ordu Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarî Mirliva Mustafa Kemal
Vesika, 20.
Zata mahsustur. Bursa^ 27 Haziran 1919
Sivas Yaşıtasile Dokuzuncu Ordu Müfettişliğine
1 — On Yedinci Kolordu Kumandanlık Vekâletinin nez'ile esasen kumandanı olduğum Elli Altıncı Fırkanın tzmirden Mudanya tarikiyle Bur-saya naklolunmuş olan bakîyetüssüyufunun tanzim ve teşkili için emri aldığım andan nihayet yirmi dört saat sera bulunduğum mahalden hareketim hakkında açık olarak yazılan telgraf üzerine ma kaşıdı milliyeyi
hayyizi file isal edecek vesaiti kâfiye........bulamadığımdan fırkamı
tanzim ve ten&İka muvaffak olursam daha iyi hidematın icrasını kabil gördüğümden 21/6/1919 sabahı Kuladan Bursa istikametine harekete mecbur oldum, Maamafih hükümeti merkeziyenin evamîrİ müekkedesi-
12
ni telâkki ve infaza sayeden memurini mülkiyenin aykın vaziyetine ve mesaime engel olan bütün mukabil vaziyetlere rağmen tekmil Aydın vilâyetinin muhtelif mahallerinde bir hareketi milliyenin başlangıcını temin, donmuş ve sönmüş ruhların heyecanı millî ile kıpırdanması memleketin istihlâki İçin elzem olduğu fikrini her tarafa yaymağa muvaffak oldum.
2 — 22 Haziran 1919 tarihli iki emirnamelerim bugünkü 27 Haziran 1919 günü Bureaya muvasalatla aldım. Kanaat ve icraatı samilerini vatan ve milletin kuvvet alması için yegâne yol olduğuna imam kavim olduğunu bittabi zatı devletleri de bilirler. Binaenaleyh bu husufta hemen tegebbüsata bağladım, Neticesini arzedeceğim. Ayni zamanda bu hususta doğruca benim yazm aklığı ma rağmen Çinede Elli Yedinci Fırkaya da emîr buyuru imasını muvafık bulurum,
3 — Kısa zamanda Fırkamı her türlü gösterilen mümanaatı resmiye ler e rağmen ikmale çalışarak amali milliyettin tatmini için buraca tevessülü mümlkün olan icraatı icraya çalışacağım.
4 — D in ve milletimizin istihlâki yolunda attığınız büyük adımlarda muvaffak olacağınıza tamamen kaniim. Evamiri samilerinin devammı istirham eylerim.
Fırka 56 Kumandanı Miralay Bekir Sami
Vesika, 21.
Numara Erzurumdan 9/6/1919
663 Vürudu 13
Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine
İzmirin işgali hakkında alınan ilk malûmat üzerine berayi protesto ba2i zevat «...........» toplanmıştır. Eşraf ve mütehayyizan ile gazete mümessilleri daırei mülkiyede toplanmışlar ve birçok müzakere cereyan ettikten sora umum millet namına protesto telgrafı yazılmasına karar verilmişken mitingin Rumların belki münasebetsizliklerine maruz kalınması ve hiç yoiktan başka bir hâdise olur düşüncesine binaen kararlarının mevkii file konulmadığı ve teşehbüsatın ieabmda yapılmak üzere gizli hazırlıktan ibaret kaldığı, içtimada hazır bulunan tstirati Polidinin Rumlar tarafından hiçbir suretle tezahürat icrasına müsaade edilmîyeceği vadinde bulunduğu, ahalinin son derece heyecanlı, hususi*
13
İl- Trabzon hakkında böyle bir teşebbüs halinde son damlaya kadar müdafaa azminde oldukları, Rumlarla islamların arasıma gergin bulunduğu, muhilli asayi; bîr vak'a olmadığı Üçüncü Fırka Kumandanlığı Vekâletiuden bildirilmektedir. ÎL Ö. 15 Kumandam
Kâzım Karabekir
Vesika, 22.
Mü*tâ™idir Sıvastan, 3/6/1919
Yumdu 5
DoLuztmcu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine C: 3 Haziran 1919 ğifreyer
Vilâyet dahilinde hiçbir mahalde hiçbir güna datİ endişe ahval mevcut değildir ve Ermenileri telhis edecek hadiec dahi vııkubuJ m amiptir. Yalnız son İzmir hâdisesi dolayısile vııkubulan tezahürattan müte-essiren ve bunu kendi emellerinin husulüne bir mâni addederek nazarı dikkati celp ve ecnebi askeri celp için bililtizam teçebhü.($atta ve hilafı hakikat isaat ve ihbaratta bulundukları nm hak Laktır. Bunların cümlesinin bieaas olduğunu arzeylcrim Efendim. Vali Vekili
Hasbi
Vesika, 23.
Gavot nededir Sivas, 3/6/1919
SISÛ
Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine Cî 3/6/1919 ve 12, İS şifreye:
Srvas ve civarında evcice bulunan Ermenileri ?e bilâhare gelen mültecileri lethhj edecek bir hâdise olmamıştır. Ne Srvasta ve ne de civarında dan endişe hiçbir hal yoktur. Herkesin saikitane iş ve güçlerile meşgul olmakta bulundukları ve İzmirin işgali haberi müessifi üzerine ahalii imlânı iyece yapılan ve h irişti y anlar hakkında hiçbir fikri husumet ta zam m un e Un i yen içtimalardan mütevabhiş olmalarının varidi hatır bu-
lundugu- K, O, 3 Vekili
Fikri
14
Vesika, 24.
ıs
Sivas 2/6/1919
Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine
Bugün A danadan Miralay Dctttang i mi asile alınan telgraf namede [Aziziyede tem irin işgali Üzerine hıristi yanların katil ile tehdit edildiği ve bu ise muvafık olmayıp size vazi yeten haber veriyorum ki e bu halter müttefik askerleri tarafından vilâyetinizin işgaline sebep olur.»] mealinde İş'aralta bulunulmaktadır. Hususu mezkûrun Harbiye Nezareti Celilesînden istif4ar olunarak icap eden cevapların verildiği ve yalnız mitingle ahalii islâmiyenin fazla içtima etmesinden güya Jııristiyanların tevahhuş ederek duçan telâş oldukları ve kıtale katlyyen meydan verilin iyeceği gibi usulen dahi [.....] olmak icap edenlere mükerreren yazıldığı gibi ihtaratı şe di dede bulunulmuştur. Ancak müdahaleyi celp için hıristiy anlar tarafından işaa olunmakta idiiğü Haçinden Azizi y ey e
gelen Ermeni jandarmaları etrafa tecavüsaita bulunduklarından [.....J
üzerine [....*».(] olmasına yahut tebdilleri hususunun Adana vilayetine yazıldığı [., -. .] olduğu maruzdur.
Vali Vekili Hasbi
Vesika* 25.
ktihh™ Havzadan, 1/6/1919
305 teL
TAMİM
Trabzon, Erzurum, Sjvua, Van, Diyarbekir* Bitlis, Mamure tülü zlz, Ankara, Kastamonu vilâyetlerine, Erzincan, Canik, Kayseri, M araş niuta-eamfhklanna
Erzurumda K. O. 1$ Kumandanlığına
Sait Molla imzasıte belediye riyasetlerine keşide edilmiş olan malûm telgrafa amenin efkârı gayri muttarit ve muhtelif siyasî mecralara tevcihindeki mahzuru ve istiklâli millî ve siyasimizin tabiisi ancak mıh letîn yekvücut olarak müdafaası jlç kabil olacağını 26/5/1919 tarihinde arz ve tamim eylemiş îdim.
27/5/1919 tarihli Dersa adetten gelen Türkiye»Hava*»Royter ajansı zatı hazret i padı şahinin Yıldız sarayı hümayununda kuşat buyur* dokları Şûrayı Saltanatta heyeti umumiyenin fikri, TürJtiyenin tamam i-yeti mülkiyesini muhafaza şartı le düveli muazzam adan birinin muzahe-re tini temin merkezinde olduğunu zikrediyordu. 21 Mayıs 1919 tarihli İstanbul gazeteleri ise Şûrayı Saltanat müzakeratım fasıl fasıl ve itilâf Hükümetlerinin sansürü nce bazı mevaddı tayyedilmesin e rağmen sarahati kâfiye İle neşrediyor. Bu neşriyat mezkur ajans ihbara tının hakikate tamamile muhalif ve muharref olduğunu gösteriyor. Neşriyatı mezkû» reye nazaran Şûrayı Saltanatta vükelâ, ayan, süfera ve firakı muhtelife ve cemİyatı milliye ve matbuat heyetleri namına bilfiil söz alan yirmi beş kadar zevatın hemen kâf fesin in beyana 11 istiklâli tam m e mazhariyet ve efradı milletten acilen bir şurayı milletin teşkil i ](• mukadderatı milletin işbu şûrayı fevkalâdeye havalesi zemininde olup yalnız bir satın kıraat edilen ifadesinde ingiliz himayesi teklif olunmaktadır. Bu neşriyat ile ajans ilıbaratı arasındaki lezat erbabını Baht aliden is t i zait eyledim. Arzı malûmat olunur,
Mustafa Kemal
Vesika, 26.
Sifrt 2/6/1919
19i
TAMİM
1 — Vatanın lamamiyeü, milletin istiklâli tehlikededir. Hükümeti merkezi yemiz İtilaf Devletlerinin tesir ve murakabesi altında mahsur bulunduğundan demlide ettiği meşguliyetin İcabatmı ifa edememektedir. Bu hal mületimİzi madum tanıttırıyor. Milletin istiklâlini gene milletin azmü karan kurtaracaktır. Milletin halü vaz'nıı derpi§ etmek ve sadayı hukukunu cihana işittirmek için her türlü tesir ve murakabeden azade bir heyeti m il Üyenin vücudu elzemdir. Bunun için bilmuhabere her taraftan vaki olan teklif ve arzuyu millî üzerine Anâdoluuun bil-vüeub en emin mahalli olan Srvasta milli bir kongrenin serian inikadı takarrür etmiştir. Bunun İçin tekmil vilâyatı osmauiyenin her livasından ve fırka ihtilâf atı nazarı dikkate alınmaksızın muktedir ve milletin itimadına mazhar üç kadar zatın sürati mum ki ne ile yeügmek üzere hemen yola çıkarılması icap etmekledir. Her ihtimale karşı bunun bir sırrı milli halinde tutularak dağdağaya mahal verilmemesi ve lüzum görülen mahallerde seyahatin mütenekkiren icrası lâzımdır.
16
2— Vilâyatı Şarkı yemiz namına otı Temmuzda Erzurumda in'ikadı mukarrer kongre için vilâyatı mezkürenin Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi ilhak Cemiyetlerinden müntehap azalar zaten Evzuruma müteveccihen yola çıkarılmışlardı, 0 vakte kadar vilâyatı aairemizin murah* haşlan da Srvj-a vâsıl olabileceklerinden Erzurum Kongresinin aj^sı (1;\ tensip edeceği zamanda içtimai umumiye dahil olmak üzere Sıvana hareket edecektir,
3 — İşbu mevadda göre murahhaslar m Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyetleri ve belediye riyasetleri ve suveri saire İle intihabı ile tahrikleri hakkındaki delâleti ulıyyci vatanperverilerini ve isimlerile zamanı hareketlerinin iş'annı istirham eylerim,
4 — Bu telgraf m vusulünün hemen iş'ar bıtyıırulması rica olunur.
Mustafa Kemal
H
Vesika, 27.
21/6/1919
İstan bulda bazı zevata hususî mektup
Vatanın lehljkeî inkısamını aynen gösteren safhanm hunin icraatı, vicdanı milliyi bir emeli halâs etraf m da ve Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi İlhak Teşkilâtı namı altında seri bir surette toplamağa başlamıştır. Yalnız mitingler vc saire gibi tezahüratT büyük gayeleri hiçbir vakitte kurtaramaz ve ancak siııeı milletten bilfiil doğan kudreti müştereke ye istinat ederse rehakâr olur. Fakat şüphe götürmiyen bir hakikattir ki, bu acı safhayı bu kadar mühlik bir şekilde ihzar eden en müessir amil maalesef Payitahtımızda ki muhalif cereyanlar ve Aua-dolunun saf ve mukaddes amali milliyesini muzır bir şekilde infirada uğratan siyasî ve gayri mîllî propagandalardır, Kuvayi M İlli y ey i bugün için böyle vfiuİiş yol Lira sevk ilr dağıtımının mücazatım vutannrua aleyhinde ve pek mebzul bir surette görmekteyiz. Binaenaleyh tstanbulun işbu muhalif cereyanları artık Anadoluya ve amal ve hissiyatı milli y ey e hâkim değil tabî olmak mecburiyeti vatani yeğindedir» Ve Payitaht Düveli lı i lâf iye tarafından tabiiye edilin ciy e kadar bu mecburiyetin mutlak olduğu kanaatindeyim. Bu hal bittabi zatı âlilerince de takdir olunur. Arızamda tasvir edilen vaziyet bugün seri ve umumi bir millî kongrenin in*ikadmı icap ettirmektedir. Bu davet her tarafa tamim ve ifa kılınmıştır. Devletin inkısamı mevzuubahe olduğu l)ir sırada İngiliz
17
propagand asile basveren Kürdistan istiklâli gibi cereyanlar dahi bilmu-habere taraftaranmı celp ve hilâfet ve saltanat etrafındaki gayeyi mü) terekemize davet ve ta m a mü mutabakat s üretil e lchülhamt lehimize dönmüş ve kongreye davet olunmuştur. Bu millî ve hayati mesele için lata oh u! da eza ti şamil m, zatı devletleri, zatı alileri [*]» gibi vatanperver ve sahibi kelâm mütefekkirine teveccüh eden fedakârlık bilhassa pek büyüktür. Bu gayei salah ve millî istihsal edilinciyc kadar âcizleri Anadoludan ve sinei milletten ayrılamayacağım ve bu noktada nihayete kadar bir ferdi millet gibi çalışacağımı millete katşı mukaddesatım namına boz verdim ve hiçbir kuvvet bu azmi milliye mâni olamayacaktır. Bu kararı acı sanem umum Anadoluda resikârda bulunan meVul ve kıy* meuar umum arkadaşlarımın içtihat ve kanaati müşterek esin e istinat etmekte olduğunu da ilaveten arz ile ihtiramatt mahsusai katbiyemi teyit eylerim Efendim Hazretleri.
Mustafa Kemal
Vesika, 28.
Ali Kemal Beyin Sadarete istifası
Bilâdı Osmani yenin mehali muhtelif esin de serzedei zuhur olan asarı ihtilâl ve iğtigası teskin ve itfa hakkında ifası icap eden tedabir münhasıran ve doğrudan doğruya memuriyeti acizaneme mahsur olup bundan tevellüt edecek han mes'uliyct dahi gene makamı icizanemin duşu mukavemetine tahmil edilmiştir. Pek az bir müddet devam eden Dahiliye Nezaretin deki memuriyeti âcizanem eanasmda makamı m uall â-yı hilâfet ile millet ve memleketim hakkında arzcttiğim bidem a tın derecesini nazargâhı hakayik ikünahı «adaretpenalülerinde tevaik ve teyit edecek birçok asar mevcuttur ki, bu bapta latvili mekali, zait ve bİlü-zum görürüm. Binaenaleyh tahammül ettiğim barı azımı mes'uliyct, istiklali vazife ve ademi müdahale île mümkün olacağına vo aksi takdirde ise hilâft manii âlı ve vicdan, edayi hizmetin imkansızlığı gayet tabiî ve bu türelle nezaretleri çekilmek ıztırannm husulü de bcdihî bulunmuş olmasma mebni istifaname! âcizanem m takdim indeki ıziırarm hüsnü te-lâkkisile iktizayı kanuninin ifasını istirham ederim, olbapta*
[*] cZaU afif «neleri gibi milletin mrFlmri bulunan vatanperver ve udribei ketim*.
18
26/6/1919. Perşembe
Ali Kemal Beyin saraya azimetle takdim ettiği istifaname
Siiddei sesiyei mülûkânel erine biitün varlı^ile raptı mevcudiyet etmiş olan bu bendei csdaklannm rızayı mey amin irtizayı cenabı mülûkâ-nelerinden serimu in bira fi ne büyük bir feciai mevcudiyet ad ve telâkki edeceği* zatı kutsiyet sıfatı şahanelerine arzu izahtan müstağni olan lıakayiktendir, Bendei esdaklamım işbu merbutiyetle mazhar buy* rulduğu emnü İümat ve iltifatı şahaneyi çekemîyen rüfekayi çakeranem-den bazı zevatın ademi muvaffakiyet tevlıdile hüsnü uazan şehri ya riden mahrumiyeti intaç edecek bazı vakayı ihdasına sarfı mahasali nıakdur etmekte olduklarına ve bundan ne suretle istifade edeceklerine nıuntazır ve müterakkin iken Ana dolunun bazı mevakündc serzedei zuhur olan nairei ihtilalin derhal ve mevzi an teskin ü itfa ve İmhası maluadile ittihazı tedabir ve bu icraatın ifası sırf makamr memuriyeti ubeydaneme mahsur ve münhasır iken bu bapta birçok âz an vahiye ve indiye serdü ityanile İhtilâlin tevsii dairci şümul etmesine ve binnetice bu bapta ademi muvaffakiyete duçar edilerek rıza yi mey amin irtizayı cenabı vebyiinniamile-rınin istihsalinden dur ve mehctır kalmaklığuna vesılecu olmakta bulunduk! arma ve beyanatı çakeranemi ademi terviç ile müdahalâla başlamalarına mebnî istiklali reyü tedbirdeki mahrumiyetten mütevellit hasar ve mazan maneviyi derk ve teferrüs ile bu^ıitı makamı sadaret kaymakamlığına istif ay i kafii bendegânemi ita eyledim.
Muanzlamnm bu baptaki efkâra amaline zaten vakıf bulunmak-lığım hasebi 1c kendilerinin menviyatmr hariçten ve biraz uzaktan tetkik ve tafahhus ve binaenaleyh zatı akdesi hilafetpenahilerini miugay-ribaddin ikazda devam etmek üzere memuriyeti resmiyemden hemen îiffinn- miisaadei mrrhiimetauVi lıazrcti padigahilnrinin ş^y.üi vf- erzan buy uru İmajını haki pa yi şahanelerine va^'ı cepheî nıkiyet ve daraatle istirhama cürTet ederim, her halde
26 Haziran 1919, Perşembe
Ali Kemal Beyin balâdaki tarihte saraya aEİmetle İstifasını bizzat takdimi ve maruzatı şifahiyesi
Padişahım, bilirsiniz ki Dahilîye Nezaretini kabulüm yalnız şahsı
19
hümayunla nua arzı lıizmet maksadından ibaretti. Meclisi Vükelâda menfi bir siyaset tedvirinden rüIVkamı mcn'e muvaffak oldum. Fakat en nihayet hİdematt sadıkanemi duçan inlıilâl edecek bazı vakayi tahaddüs etti. Bunda da muvaffak olacağımı hissedenler icraatıma mâni olabilecek her türlü müşkülâtı ikadan çekinmediler. Muvaffakiyetiz cdayi hizmetten ise resmen vazifeden muf«rekatı tercih ettim. Maddiyat ve maneviyatım zatı eeniyelerine merbuttur. Sureti hususiyede arzı hizmet ve sadakatten çckinmiyeceğiın. Yalnız bir şey istirham ederim va-zifei resmiyeden tecerrüdü nimelvesile addeden bütün husemamın tehacümünden kulunuzu muhafaza buyurunuz.
Cevap
Devletin tarihî anlar yaşadığı şu fecî devrinde beni büsbütün yalnız hırakmıyacağmıza eminim. Sadakatiniz beni büyük ümit ve tesellilere sevketmiçti, Yİ ne vazife İ sadâkati ifa yolundaki vadinize memnunum. Saray her dakika ve bîlâkaydügart size açıktır. Refik Beyle beraber teşriki mesaiden ayrılmayınız. Ben her ikinizin sadakatine güvenerek irşadat ve telkınattuızı sabırsızlıkla beki iveceğim.
Vesika, 29.
Şifre 5/7/1919
Sı rasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
Hükümeti Merkeziyenin tazyik neticesi olarak menafii millet ve memlekete mugayir yapması muhtemel tebligatı kontrol veya tevkif için muhabere kanalı olan mühim merkezlerde icabında tatbik edilmek üzere hemen tedahir ve tertibat alınmalıdır. Bu noktayı ne hükümete ve ne de telgraf memurlarına hissettirmemek lâzımdır. İşbu telgrafın vusulü bildirilecektir. Üçüncü Kolordu Yirminci Kolorduya ve hu da On t kinci ve On Dördüncü Kolorduya ve o da Bekir Sami Beye, On Besinci Kolordu On Üçüncü Kolorduya isal edecektir. îsbu telgrafın vusulü ayni suret ve tarik ile bildirilecektir, îmza: Üçüncü Ordu Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarî Mirliva Mustafa Kemal.
20
Vesika, 30*
21
İstihbarat Erzurum, 5/7/1919
Şifre Gayet müstaceldir
Konyada On İkinci Kolordu Kumandanı Miralay Salâhattin Beye
1 — Cemal Paşanın on gün müddetle Dersaadete hareketinin sebebi hakikisini va&han ve serian ia'ar buyurmanızı.
2— Zatı âl ini. sn n hiçbir sebep ve suretle oradaki kuvanm başından infikâkiniz caiz değildir. Bu bapta Fuat Paşa ile muhabere ederek en menfi ihtimale kargı tedabir almanız elzemdir. Hergiin vaziyetiniz hakkında kısa malûmat vermenizi rica ederim.
Üçüncü Ordu Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarî Mustafa Kemal
Vesika* 31*
tsühhurat Erzurum, S/7/1919
Şifre Gayet aceledir
Aukarada Yirminci Kolordu Kumandam Ali Fuat Paşa Hazretlerine
Salâhattin Beye yaz orgun şifre sureti aynen berveçhlatidir:
Üçüncü Ordu Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarf Mirliva
Mustafa Kemal
SURET
Gayet aceledir,
Konyada On İkinci Kolordu Kumandam Miralay Salâhattin Beyeî
1 — Cemal Paşanın on gün müddetle Dersaadete hareketinin sebebi hakikisini vazılıan ve serian iş*ar buyurmanızı.
2 — Zati âlinizin hiçbir sebep ve surede oradaki kıvranın başından infikâkiniz caiz değildir. Bu bapta Fuat Paşa ile de muhabere ederek en menfi ihtimale kargı tedabır almanız elzemdir. Hergün variyetiniz hakkında kısa malûmat vermenizi rica ederim. Üçüncü Ordu Müfettişi» Fahrî Yaveri Hazreli Şehriyarî Mustafa Kemal
Vesika, 32.
7/7/1919
K. O, 12 Kumandam Salâh at tin Beyefendiye
Cemal Pasa Hazretleri hakkındaki telgraf namem İn cevabına maltına bayında muntazırrm»
Üçüncü Ordu Müfettişi Fahrî Yaveri Hazreti Şehriyarî Mustafa Kemal
Vesika, 33.
H„,uit Konya, 6-7/7/1919
İSO Vusulü: 7-8/7/1919
Saat, cveL 1 10
Üçüncü Ordu Müfettişliğine C: 5/7/1919 ve 33 şifreye;
1 — Cemal Paşa Istanhula bazı zevat ile temas etmek ve ailesile görüşmek üzere on gün müddetle ve kendi arzu*ile mezunen Dersaadete gitmiştir.
2 — Fuat Paşa ile görüşmek üzere kendisine yazmıştım. Henüz Cevap alamadım. Mahalli mülakatın Eskişehir olacağını zannediyorum. Kolordu mmtakaeındaki vaziyete dair badema hergün arzı malûmat edilecektir.
3—Evelcc de arzettiğim veçhile burada vezaifi esasiye biraz güçlükle ve bataetle icra edilmektedir. Maahaza az da olsa semeratı nafıa elde edilmektedir. Arzı ihtiraın eder ve tenten o ii muvaffakıyat eylerim
Efendim" K. O. 12 Kumandam
SalâJıattin
22
Vesika, 34.
23
Şifre İS Temmuz 1919
Şimdi keşidesi Zata mahsustur 106
Canik Mutasarrıfı Hamit Beyefendiye
Kardeşim Hamit Bey, sizin yerinize İbrahim Ethem Beyin tayin olunduğunu haber alarak Refete yazdım* Ve birlenerek beraberce dahile doğru gelmenizi rica ettim. Bilmem hangi mülâhaza! emniyet size îttanbula gitmek fikrini telkin ediyor. Refetin basma gelecek size de aynidir. Yani gideceğiniz yerin Malta olduğu muhakkaktır. Bundan maatta biz kıymetli arkadaşlarımızı Dersaadettcn Anadoluya çekip çıkarmağa ve bu veçhile ciddî vatanperveranı mahrumu amal etmemeğe çalışırken siz bu hareketle lâekal mahsur bir muhite giriyorsunuz* Biı hiç caiz görmedik. Salâhattin Beyle programda mutabakat basıl olmuştur. Refete mülaki olmak üzere bilmuhabere Amasyaya hareket ederek oradan birlikte vereceğiniz karara göre ya Sivas havalisinde birlikte kalırsınız, veyahut müreffehten bizim nczdinıize gelirsiniz. Cevabı kat'î bekleriz.
Mustafa Kemal
Vesika, 35 .
Aıayise mütealliktir Amasyadan, 19/7/1919
Adet
71 ¦
ı 1
Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkânıharbi ye Riyasetine C: 18/7/1919 şifreye:
Salâhattin Bey el*an Samsundadır. Şimdiye kadar kendisile temas edemediğim gibi hiçbir muhabere i ciddiye ve mühimme cereyan etmemiş; olduğundan miri mumaileyhin fikir ve kanaatinin tıe merkezde olduğunu bilemiyorum- Ancak Refet Beyle burada görüştüğüm zaman bana Salâhattin Beyin bizimle hemfikir olduğunu vc fakat icabında İngilizlere mukavemet edecek kadar cür*et gösteremiyeceğini ihsas etmişti. Binaenaleyh Salâhattin Bey İn Kâzım Karabekir Pahaya vereceği cevap hakkında ve şimdiye kadar zatı aamilerile cereyan etmiş, ve edecek olan muhaberatın akiamı mühimmesinden vaktü zamanile tenvir buyurulmaklığımı hassaten istirham eylerim. Refet Bey üc Amasyada üç gün bulunduk. Dün 18 Temmuz 1919 da Sıvasa hareket etti. istifası-
nın kabulüne dair Harbiye Nezaretinden henüz bir cevap çelme mistir, Ünye ile Niksar aracında iki taburumuz hali harekettedir, İcabında mezkûr istikametin şeddi için tedabîri lüzİme ittihaz kılınacağım arz ile takdimi İhtiram at eylerim.
Beşinci Fırka Kumandan Vekili Mehmet Arif
Vesika* 36,
. *
Numar* Erzurum, 10/7/1919
m
Mücahidi Muhterem Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Heyeti İd are Reisi Raif Efendi
» » Azasından Mütekait Binbaşı Süleyman Bey
* * » Mütekait Binbaşı Kâzım * » * » Albayrak Cazeicai Müdürü Necati »
* a » Tursun Beyzade Cevat *
Vatanı parçalanmaktan, hukuku milliye ve saltanat ve hilâfeti çiğnenmekten kurtarmak emelile açılan mücahedeî milliyeye bilişti fa bir ferdi mücahit atfatile igtirak buyurduklarına da İr desti tevkire alınan 9 Temmuz 1919 tarih ve 346 numaralı tezkerei aliyeleri umumî bir vecdü ihtiram ile alındı. Tarihimize kıymetli sahifeler ilâve eden hayatı askeriyenizden çekilmek yolundaki fedakârlığı minnet ve şükranla karşıladık. Erzurumluların zatı âlii vatauperveranelerinc karşı beslemekte olduğu İümat ve hürmeti bu vesile ile de arzı bir vecibe addettik. Samimî ihtiramlarımızı sunarken Cemiyetimizin başına geçerek va-tanm temini selâmetine ve hukuku millet ve saltanatın muhafazasına matuf amali m İlli yenin tahakkukuna hasrı himmet buyurmalarını müsellem olan hamiyeti vatani yelerinden temenni eyleriz. Lef fen takdim kılman talimatta muharrer olduğu veçhile vezaifı muhtelifei vataniye ile mükellef bulunan heyeti fa aleni iz riyasetinin zatı samtleri ve riyaseti saniyesinin muhterem Rauf Beyefendi Hazretleri tarafından kabul buyu-rulmasmı ve heyeti marazaya heyetimizden de balâda esamileri muharrer zatların tayin ve tefrik edildiğinin arzile temenni* muvaffakıya t ve kespi şeref eyleriz Efendim Hazretleri.
Erzurum Şubesi-1919 Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti i Rttif
24
Vesika* 37.
25
Fuk aceledir Şifre İÜ
Ankara da Yirminci Kolordu Kumandanı Fuat Paşa Hazretlerine
1 — Hoca Raif Efendi Hazretlerinin işbu telgraf nam esini cmni* yetli bir surette Deraaadete keşide ve iysaltle beraber bir cevabının yine ayni tarikle müstacel en celp ve tebellüğü istirham olunur,
2 — Dersaadette Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Riyasetine:
Posta ile mürsel raporun vusulünü arzetmi^tiuı, Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti namına aküne teşebbüs olunan Erzurum Kongresine ayni makasıdı milliye ile müteşekkil ve fakat meselâ Trabzon Muhafazai Hukuk Cemiyeti gibi başka nam tanıyan cemiyetler dahi murahhaslar göndermiştir* Binaenaleyh kongre sırf Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti kongresi o Em ayıp muhtelif millî cemiyetler namına da teklif edilmiş bir 'kongre olduğu derme yan edilmiştir. Bu suretle derdesti kuşat olan kongre hem Cemiyetimizin ve hem de ayni gaye ve maksadı millî İle teşekkül etmiş, di* ger bazı cemiyetlerin iştiraki!e daha umumî bir şekil almış oldu. Bu veçhile Hilâfeti İslâm iye ve Saltanatı Osman iyen in harisi ve buralardaki hukuku isiâmiyenin cidden muhafızı olabilecek mahiyet kespetmiş olduğunu arzeyk-rim. Kvrloe İJçiineü On İli Müfettişi iğine vc luıizi ehvm-miyet bir salâhiyetle buraların muhafazai asayişine tayin buyurulup vazifesini teshil edecek surette kendisine muzaheret ve muaveneti kâmile ifası tarafı âlilerinden de iş'ar buyurulan Mirliva Mustafa Kemal Pa-£a Hazretleri vazifesi uğrunda birçok çalıştıktan sora mübarek vatan ve milleti parçalanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni amaline kurban etmemek için açılan mücahedei milliye uğrunda milletle beraber serbest surette çalışmağa sıfatı resmiye ve askeriyesi mâ* ni olmağa başladığından sinei millette bir ferdî mücahit sureti!e çalışmak üzere silki cehli askeriye vedaeıı istifa etti. Millet ve vatan uğrunda bu suretle ibrazı fedakar! eden bu zatı âlîye karşı yine kendisini bir hizmeti mübeccelei vataniyeye davet euretile haklarmda heyeti aJiyeleri tarafından ibrazı asan takdir ve tebcilde bulunmuş olmak üze* re Merkezi Umumî heyeti aliyesi namına da beyanı rey ve mütalea eylemek vazife ve salâhiyetinin Paşayı Müşarileyhe verildiğinin telgraf-
la emir ve iş/ar buyurulması pek münasip olacağım arz ve istirham eylerim.
Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Erzurum Şube Reisi: Raif
21/7/1919 Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkânıharbiye
Reisi Miralay Kâztm
Vesika, 38,
Erzurum, 23/7/1919, Çarşamba «10 Temmuz» Rumî»
Erzurum Kongresinde irat olunan nutuk suretidir
Muhterem Murahhas Efendiler!
Kongremiz Heyeti, Riyasetine âcizlerini intihap eylemek suretile gösterilen asarı itimat ve teveccühe hassaten tefekkür ederim. Bu münasebetle bazı maruzatta bulunmak isterim.
Efendiler!
Tarih ve hadisatm sevkıle, bilfiil içine düştüğümüz bugünkü kanlı ve kara tehlikeleri görmiyecek ve bundan müteheyyiç ve müteessir oh mıyacak hiçbir vatanperver tasavvur edilemez.
Harbi Umuminin sonlarına doğru, milliyetler esasına müstenit va-itleri üzerine Hükümeti Osm ani yem iz de âdilâne bir sulha nail olmak emelile mütarekeye talip oldu. Is tiki fil uğrunda namus ve §ehametiîe dÖğüşen milletimiz, 30 Teşrinievel 1918 de imzalanan mütarekename ile silâhını elinden bıraktı.
Devletlerin şahsiyeti maneviyesi ve vâziülimza murahhasların namusu zatileri zaman ve kefaletinde bulunan işbu mütarekename ahkâmı bir tarafa bırakılarak İtilâf Devletleri kuvayi askeriyesi Payitahtı saltanat ve makarrı celili hilâfet olan tstanbrummnzu işgal etti. Gün geçtikçe artan bir şiddetle hukuku hilâfet ve saltanat, haysiyeti hükümet» izzeti nefsi millimiz tecavüz ve taaddilere uğradı, Tebaai Osmani-yeden olan Rum ve Ermeni anasın gördükleri teşvik ve muzaheretin ne-tayicile de namusu millimizi cerihadar edecek taşkınlıklardan bağlıyarak nihayet hazin ve kanlı safhalara girinceye kadar küstahane tecavü*
26
zata koyuldular. Fakat»derin bir telehhüf ile itiraf etmeliyiz ki, bu cür'et-ler, «ekiz aydauberi, bİribiriui takiben mevkii iktidara geçen, m ur aka-bei nıiUiyeden azade hükûmatı merkezi yenin, birinin diğerinden daba fena olarak pös t erdiği zâf ve aciz arasından ve Payitahtta ve bazı matbuatta görülen pek mezmum ihtirasattan ve vicdanı millinin inkar, ku-vayi ti t i III yı-u in ihmal olunmasından nagi vüVat bulmuştur,
Salifüiarz esbap ve payitahtı saltanatın da mahsur ve tamamile murakabeye tâbi kalması yüzünden artık bu vatanda mukaddesat ve mukadderata sahip bir kudret ve iradei milliyenin mevcut olmadığı zehabı ha t ıh hükümran olmuş ve cansız bir vatan, kansız bir millet nelere müstahak ise bimehaba onların tatbikatına İtilâf Devletlerince başlanmıştır.
inkısamı vatan mevzuubahs ve karar olarak viliyatı şarkıyemizde «Ermenistan», Adana ve Kozan havalisinde (Kilikya) namlarına Ermen r-tan. Garbı Anadolunun izmir ve Aydın havalisinde Yunanistan, Trak-yada Payitahtımızın \k apışına kadar kezalik Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde «Pont us» kı rai lığı ve ondan sora kalan bakıyeİ aksamı vatanda da ecnebi işgal ve himayesi gibi artık 650 seneden beri müstakilletı saltanat sürmüş ve tarihi adlü celâdetini vaktile Hindistan hududuna, Afrika tim ortasına ve Macarisunm garbine kadar yürütmüş o-Ian bu milletin esarete, kölelik payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin sabifei tarihini kapatarak mezarı ıJıediyeta defnetmek gibi insaniyet ve medeniyetle vc alelhusus milliyet esasatile kabili telif olmayan emeller cayi kabul ve tasvip bulmuş, ve görülüyor ki tatbikat devrimi de başlamıştır.
Bu tatbikat bu anda sözümüzün önünde hazin bir surette cereyan ediyor, îzmir, Ay dun, Bergama ve Manisa havalisinde şimdiye kadar binlerle anaların, babalanıp kahramanların ve çocukların revan olan bunu paki, Aydm gibi Anadolu muzun eti güzide bir şehrinin Yunanlıların zalim ve ateşin tahribatına kurban oluşu, muhtelif aksamı memleketin İtalyan ve saire işgali a) İm a almışı ve dahile doğru elim bir surette muhaceret yapılması elbette gayretullaha ve gayreti mîlliyeye dokunmuştur.
Efendileri
Malûm hajkayiktandrr ki: tarih; bir milletin kanını* hakkını, varlığım hiçbir zaman inkâr edemez. Binaenaleyh böyle bir nikah t batılın arkasından vatanımız vc milletimiz aleyhinde verilen bükümler, kanaatler muhakkak mahkûmu iflâstır l Ve içte bütün bu menfur zulümlerden ve bu bedbaht acizlerden, tarihimize karşı reva görülen haksızlıklardan mütecanr olan vicdanı millî nihayet savhai intibahını yükseltmiş ve Müdafaai Hukuku Milliye ve Muhafazai Hukuku Milliye vc Müda-
27
faai Vatan ve Müdafaaİ Hukuku Milliye ve Reddi İlhak gibi muhtelif namlarla ve fakat ayni mukaddesatın temini diyaneti için tebarüz eden millî cereyan, bütün vatanımızda arlık bir elektrik şebekesi haline girmiş bulunuyor. İşte bu şebekei azitnkaranenin vücuda getirdiği ruhu celâdettir ki mübarek vatan ve mîlletin mukaddesatını tahlis ve himayeye müstenit son sözü söyliyecek ve hükmünü tatbik ettirecektir.
Efendiler!
Vaziyeti umumiye ve hususiye hakkında cümlen izce malûm olan bazı hususatı burada tekrar hatırlatmayı faydadan hâli bulmuyorum:
a) Dört aydanberi Mısırda istiklâli millinin temin ve istirdadı İçin pek kanlı vakayi ve ihtilâlât devam ediyor. Nihayet İngilizler tarafmdan bitte vkİf M alta ya götürülmüş olan murahhaslar talıliye olunmuş ve Paris Sulh Konferansına azimetlerine muvafakate mecbur ob mumlardır.
b) Hindibanda istiklâl için vâsi mikyasta ihtilâller oluyor. Maksadı millilerine vusul İçin bankalar, Avrupa müessesau, demiryolları bombalarla tahrip ediliyor.
c) Afganistan ordusu da İngilizlerin milliyeti imha siyasetine karşı harbediyor. İngilizlerin hel bağladıkları hudut kaba i linin dahî Afganlılara iştirak ettiğini ve bu yüzden ingiliz askerlerinin dahile çekilmeğe mecbur olduğunu İngiliz gazeteleri itiraf etmişlerdir.
d) Suriyede ve İrakta İngilizlerin ve ecnebilerin tahakküm ve idaresinden tekmil Arabistan hali galeyandadır. Arabistan m her yerinde ecnebi boyunduruğu reddolunuyor. Yalnız refah ve saadeti memleket için ecnebilerin iktisadî, umrani, medeni vesaitinden muavenete rıza gösteriliyor.
Bağdat ve Şam içtimai umumileri her tarafa bu karan neşretmiştir,
e) Ahiren devletler arasında hasıl olan rekabet münasebetile İngilizlerin Kafkasya dan kamilen çekilmesine karar verilmiş ve tatbikat bir müddettenberi başlamıştır» İtalyan kuvvetlerinin Batımı tarikile Kafkasyaya gelmesi mukarrer ise de İtalyadaki ve Kafkasyadaki ahvali dahiliye münasebetîle bu kararın tatbikinden korkuyorlar,
f) İstiklâli millilerini tehlikede gören ve her taraftan istilâya maruz kalan Rus milleti bu tahakkümü umumiye karşı bütün efradı milletinin kudreti müçtcrekesile çarpışıp ve umumun malûmu olduğu veçhile bu kuvvet kendi memleketleri dahilinde galebe çalmış ve kendi üzerine musallat olan milletleri de dairei nüfuz ve sirayetine almakta bulunmuştur.
28
g) Şimalî Kafkas, Azerbaycan ve Gürcü»tan biribirlcrile ittihat ederek mevcudiyeti milliyeleri aleyhine yürümek istiyen Deniktn ordusunu harben tazyik ve Karadeniz sahiline sürmüştür.
h) Ermeni atan a gelince: Bir fikri istila perverde eden Ermeniler, Nah civandan Oltaya kadar bülün ahalii İslârniyeyi tazyik ve bazı mahallerde katliam ve yağma geri ikte bulunuyorlar, Hudutlarımıza kadar islâmları mahva mahkum ve hicrete mecbur ederek vilâyatı sarkıyemiz hakkındaki emellerine doğru emniyetle takarrüp etmek ve bir taraftan da 400 bin olduğunu iddia eyledikleri Osmanlı Ermenisini bir istinatgah olmak üzere memleketimize sürmek istiyorlar.
Karadenizüı garp tarafındaki vakayic gelince, Macar ve Bulgar]aı memleketlerinin mühim bir kıamını istilâ etmek istiyenlere kargı bütün mevcudiyeti milliyelerilc çarpışıyorlar,
Meriç nehri garbinde yani Balkan Harbinden eve! devletimizin malikânesi olan Garbı Trakya n in Bulgarlar d un alınarak Yunanlılara verilmesi Düveli İtilâf iyece karargir olmasından mıtjİ harekâtı tatbikiye başlamış, ve Yunan İ&gal kuvvetlerine karşı Bulgar kuvayi mili İyesi tarafından takviye edilen Bulgar kuvvetleri Garbı Trakya m intak a m dahilinde verdikleri muharebat neticesinde müteaddit Yunan fırkalarım def etmiştir.
Vaziyeti hususiyemize gelince: Daha Dersaadetten çıkmadan evel vatan ve milletin çarcı tabiisi hakkında birçok ricali mcs*ule ve muktedire ile görüşülmüştü. Payitahttaki münevver anin ve dinü devlete hizmetleri meabuk zevatı âl i yen in naesaii masruf eleri kıymettar olmakla beraber leair ve murakabe altında m aha ur bir muhit; kendilerini daima tehdit ve akametle müteessir etmektedir. Her halde mukadderata hâkim bir idarci mili i yen in müdahaleden masun bir surette zuhuru ancak Ana d oludan muntazardır. Buna ist madendir ki bir şûrayı millinin vücudunu ve ancak kuvvetini iradei mili i yeden alacak mes'ul bir hükümetin mevcudiyetini talep etmek bihW*a son zamanlarda payitahtın hemen tekmil tabaka ti mütefekkirini için bir fikri sabit halini ah mistir.
Şurada acıklı bir hakikat olmak üzere arzedeyim ki, memleketimizde külliyetli ecnebi parası ve birçok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye pek aşikârdır ki, hareketi mili İyeyi akim bırakmak, amali mi (üyeyi felce uğratmak. Yunan, Ermeni amalini ve bazı aksamı mühim mei vatanı i^al gayelerini teshil etmektir. Bununla beraber her devirde, her memlekette ve herzaman zuhur ettiği gibi bizde de kalp ve itabı zayıf, gayrimüdrik insanlarla beraber vatansız ve ayni zamanda
29
refah ve menfaati şahsiyeaini vatan ve milletinin zararında arayan e&afil de vardır. Şark umurunu tedvirde ve zayıf noktalan arayıp bulmakta pek mahir o tan düşman tarımız memleketimizde bunu adeta bir teşkilât haline getirmişlerdir. Fakat mukaddesatının gayeyi necatile çırpman bütün millet işbu tariki azim ve mücahedesinde her türlü mevanii, muhakkak ve mutlaka kırıp süpürecektir.
Bütün bu gayeleri istihsal için vakfı amal eyliyen milleti necibemi-zin içinde bir ferdi millî gibi çalışmaktan mütehassıl zevk ve mübahatı burada şükran ve mefharetle arzeylcrim.
En son olarak niyazım şudur ki, Cenabı Vahibülamal Hazretleri Ha bibi Ek remi hürmetine bu mübarek vatanın sahip ve müdafii ve diyaneti Celilei Ahmedıyenin ilâ yevmül kıyam harisi esdakı olan milleti necİbemizi ve makamı saltanat ve hilâfeti kübrayı masun ve mukaddesatımızı düşünmekle mükellef olan heyetimizi muvaffak buyursun!.., Amin,
Vesika* 39.
24 Temmuz 191°
Zatı şahaneye, sadrazama, belediye rüesasına, cemiyetlere, rüe&ayi memurini mülkiyeye, büyük kumandanlara
Dün İntişar eden 23 Temmuz 1919 tarihli ajansta zatt y^^"^
Sidaıtlpcrun İnin
Anadoluda iğtişaş zuhur ettiğine ve Kanunu Esasiye muhalif olarak Meclisi MeVusau namı alımda İçtimaat vukubulduğuna ve hukuku şehri-yari ve menafii âliyci vataniyeye muhalif olan bu hareketin memurini mülkiye ve askeriye tarafından mcn*i icap edeceğine dair vilâyat ve el-viyei müştak İl leye lebJİğ kılınan beyanatını hali inikatta bulunan Kongremiz huzurunda kemali hayret ve telehhüfle mevzuubalıs eyledik. Cenahı Hakkın bir lûtfu mahsusu ulara k milleti neci W! erinin av ak ıhı umuru derk ve teyakkun eylemesi cih etile en sakin zamanlarda bile emsaline tesadüf edilemiyecek derecede sükûn ve asayişe mazbar ulan vatanımızın hükümeti seniyemizlo Düveli İtilâf iye arasında aktedilen muta rekena menin yirmi dördüncü maddesi ahkâmına ithal edilmesini adeta teinin ve teshil edecek mahiyette bulunan beyanatı vakiamn devlet ve memleketin meşguliyeti mutlak asmı deruhde buyuran zat ^_?£İ]£J lisanında sudum muvacehe! millette gayrikabili af ve telâfi neta-
30
yici rimellime tevlit edebileceğine kanaat ederek hakikate bİlkülliyc mugayereti ecnebilerin de tahtı tasdikında bulunan igbu meselenin lisanı kat*ü devletle tekzibini istirham eyleriz. Makamı uzmayı hilâfet ve p**"?1? ilelebet muti ve rnünkat olacağını her suretle teyit ve
Ilı nail arını 0 *
tecdit eyliyen ve akıbetin havfü dehşeti önünde millî hissiyat ve efkârım irae eylemek üzere içtima eden ve mümessili bulundukları vilâ» yatı V-^i efkârını bihakkın temsil eyliyen Kongreyi Meclisi Meb*-usan mahiyetinde göstererek esasen hir seneye karin müddetten beri her defa Kanunu Esasinin nıaddei müteallİkasma muhalif hareket eden hükümetin millete bigayri hakkın atfı cürüm eylemesi hakikatin ne derecelerde tahrif edildiğine bariz hir numunedir.
Memurini mülkiye ve askeriyenin menafi i âliyei vatani y ey i muhafazaya hadim heyetlerden ibaret olması itibarile de ayni gayeyi temine matuf olan m ak asidi milliye için ellerinden gelen suhuleti ve muaveneti ibraz eylemeleri icap ederken men'ü zecr ile ihtar buyurulmalan ezhanı beşerin hüsnü tevile kudretyap olamıyacağı mesai 1 dendir.
Millet, ezber cihet muhilli hukuk ve muhalifi siyaset ve ihtiyat olan beyanatı vakıanın tashihü tekzip ve keyfiyetten, Babıali canibinden Kongremize itminanbahs. olacak veçhile, malûmat ita buyurulmasrnı ve müdafaai hukuku milliyetle iltizamı basiret ve teenni olunmasını ve efkârı umumiyeyi tatmin elim k üzere Meclisi Meb'usamn bilâifatei zaman İçtimaa davet edilmesini derkâr olan halkkı tabiisine istinaden istirham eylemekte yekzebandır. Sevgili padişahımız.
Umumî Kongre
I
Vesika. 40.
7 Ağustos 1919
Kongre Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri tarafından Kongrenin hitamında irat edilen nutuktur
Muhterem Efendiler,
Milletimizin ümidi necat ile çırpındığı en heyecanlı bir zamanda fedakâr heyeti muhterem eniz her türlü mezahime katlanarak burada, Erzurumda toplandı. Hassas ve necip bir ruh vc pek salâbetli bir iman ile vatan ve milletimizin halâsın a ait esaslı mukarrerat ittihaz etti. Bilhassa bütün cihana karsı milletimizin mevcudiyetini ve birliğini gös-
31
terdi. Tarik, bu Kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir, Heyeti muhtcrcmenîzİn, rüfekayı kiramımrn hakkımda gösterdiği samimî muhabbet ve itimat asarma buradan alenen teşekkür etmeyi bir vecibe addederim. Bu felahpira içtimaimiz, hitampezir olurken Cenabı VahibüTâıual Hazretlerinden avnü hidayet ve Peygamberi Zişammızm ruhu pür furubundan feyzü şefaat niyazile vatan ve milletimize ve devleti ebet müddetimize mes'ut akıbetler temenni ederim.
Vesika* 41.
24 Ağustos 1919
Erzurum Vilâyeti Aliyesine
Utufetlû Efendim Hazretleri,
¦
Şarkî An a doluda mevcut olup ayni maksat ve gaye ile şimdiye kadar teşekkül etmiş olan bilcümle millî cemiyetler Erzurum da aktettikleri malûm Kongre kararile «Şarkî Anadolu Müdafaa i Hukuk Cemiyeti» namı müştereki altında ittihat ve ittifak eylemişlerdir.
Cemiyetimizin merkezi elyevm Erzurumdur. Heyeti idaresi demek olan «Heyeti Temsiliye* si azasmm isim ve hüviyetleri berveçhizir derç ve matbu njzarnnamei esasisinden iki nüshası m er bu ten takdim edilmiştir. Cemiyetler Kanununa tevfikan ilmühaberinin tarafımıza itası zımnında işbu beyannamemiz makamı alilerine takdim olunur, ülbapta emrü irade hazret! menlehülemrindir.
Mustafa Kemal
Mustafa Kemal Pn^a
Rauf Bey İzzet Bey Raİf Efendi Servet Bey Şeyh Fevzi Efendi Bekir Sami Bey 5adullah Efendi Haet Musa Bey
Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi, askerlikten
müstafi Bahriye Nazın Esbakı Sabık Trabzon Meb'ueu Sabık Erzurum Meb'usu Sabık Trabzon Meb'usu Erzincanda Nakşi Şeyhi Beni t Valü Sabıkı Sabık Bitlis MeVuau Mu ak i Aşiret Reisi
32
-
Vesika, 42.
33
Sıvastan, 22/8/1919 Vusulü 23
K, O- 15 Kumandanlığına C: 21/22. 8, 1919 ve 2514 şifreye:
Nizamnamenin bugün de bîr kısmı gelmiş ve bazı kelimatı tamamile halledilememiştir. İki ve dördüncü maddelerin intişarını mahzurlu mülâhaza etmekte olduğumu arzeder ve tab'u neşrinden evci bu hususta bir kere daha tetkikat icrasını rica ederim,
K. O. 3 Kumandam Salaha t tin
Vesika* 43.
Şifre Erzurum, 21/8/1919
Npmara 342
Srvas Valisi Mustafa Reşit Paşa Hazretlerine
Sivas Kongresi hakkında Mustafa Kemal Pag a Hazretleri ile vakî olan muhaberatı devletleri tamamen milli bir mesele olmak haysiyetile Heyeti Temsiliyemizce de münakaşa edildi. Bu kongrenin Şarkî ve Garbi Anadolu vilâyetleri tarafından akti mukarrer olmasına ve murahhasların kısmı azamı Sıvaea muvasalat etmek üzere bulunmasına nazaran bu bapta söz söylemeği salahiyetimiz haricinde addeylcriz. Yalnız düşüncelerimizin hamiyet ve muhabbeti vataniye ile maruf zatı devletlerine arzını bir vecibei milliye addeyledik. Şarki vilâyetlerimizin kongre akti teşeb-büsatmın daha ilk adımda İtilâf Devletlerinin mucibi endişesi olduğu, bu vilâyetlerin eczayı vatandan ayrılarak istiklal daiyesinde bulunduğuna varmaya kadar eracif neşri ile akamete mahkûmiyetine çalışıldığı, maalesef hükümetimizin de ecnebi aleti olmaktan haya eylemedi gi malûmu devletleridir. Fakat mîlletin azmü iradesi bilûtfihi tealâ Kongrenin ak tini müyesser kıldığından beyannamenin neşri üzerine Düveli İtilâfiye, milletin istiklâl ve mevcudiyetini kurtarmak meşru emelile toplandığını, hiçbir fikri tecavüz beslemediğini görerek İngilizler bile izharı memnuniyet eylediler. Hatta bu bapta tafsilât ve malûmat vermek üzere Erzurum Mümessili Kaymakam Kav] ensem Londra ya hareket
eyledi ve yazdığı mektubunda aynen şu suretle îdarei kelâm ey temektedir. «Bilâhare tekrar gel m ekliğim mümkündür. Bu bal de daha mea'ul şerait talitında görülmek mahzuziyetine nail olacağım.» Deraaadetten aldığımız malûmatta da umum Düveli İtilâf iyenin meşru ve makul o Un bu cereyanı milliyi pek tabiî telâkki eyledikleri, bilhassa Amerikalıların milletin efkârı umumiyesini anlamağa sun derece ehemmiyet verdikleri, umumi bir şekilde in'ikat edecek olan Sivas Kongresi mukarrer alına intizar olunduğu hatta milletle doğrudan doğruya temas İçin Srvasa Fstanbuldaki heyetlerinden iki Amerikalı memurı siyasi göndermeğe karar verdikleri bildirilmektedir. Binaenaleyh S iv asta ki bir Fransız bin-bağısının beyanatını biz indî bir mütalea addetmekte mazuruz. Çünkü hürriyet ve istiklâl uğrunda mücahede eden milletlerin pişüvası olan Fransa efkârı umumiyetinin cereyanı milliye düşman olacağını hatıra getirmek mümkün değildir. Maahaza milletimiz istiklâl ve mevcudîyo tini herne hehaya oturursa otursun kurtarmağa az meyle m İştir. Bu cereyana tâbi ol mı yani ar mahkûmu zeval, yıkmak isti yenler maruzu mukavemet olacaklardır Paşa Hazretleri»
imza: Heyeti Temsiliye
Vesika* 44.
Sıfr* Erzurum, 21/3/1919
347
ı
Sıvasta Üçüncü Kolordu Erkanıharbi ye Riyasetine
Kadı Hasbi Efendi Hazretlerine bu şifre mahlutunun okunman rica olunur:
Vali Pasa ile telgraf bafmda Sivas Kongresi hakkında vaki mülakat malûmu âlileridir. Vali Paşanın açık olarak telgrafla böyle bîr mülakat yapmalarını, Meb'us Kasım Beye de kongrenin Srvasta olmaması hakkında telgraf çektirmelerini muvafık görmemekteyiz. Luaııbuldaki ecnebilerin milletin bu gibi tezahürattnı pek tabiî ve meşru bulduğu istihbar kılındığı gibi, Erzurum Kongresinin İngiliz ve Amerikalılara pek iyi tesir yaptığı ve hatta Amerika hey etinden iki murahhası mes'ul ün Sıvaca gönderilmek üzere bulunduğu da ayrıca çaya m kayıttır. Sivas halkı m n beyhude yere endişeye düşürülme ine sebebiyet vermek şayanı esef bir hata olur. Milleti dalâlette bırakmamak lâzımdır. Bu sebeple zatı fazılanelerince Sivaslıları irşat ve tenvir ile Sivas Kongresinin millet ve
34
vatan hakkında yapacağı hayırlı tesiri izah ve hu suretle halkın beyhude yere tevebhünıe duçar olmamalarınla temin buyurulmasını hassaten rica eyler ve anı hürmet ederiz.
Heyeti Temelliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 45*
¦
Şifre Erzurum, 21/8/1919
Numara
Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
Vali Reşit Pasa Hazretleri ile Sivas Kongresi hakkında telgraf başındaki muhaberatımız tabiî malumu âlileridir. Sivas Kongresinde umum vatanın mukadderatı hakkında ittihazı mukarrerat olunacağı cihetle bir Fransız binbaşı amin lâfı ile milletin bu azminden geri dönmiyeceği bedihî-dir. Sırf Vilâyatı Şarkıyeye münhasır olan Erzurum Kongresi mukarreratı-jıın İngilizler üzerinde bile hüsnü tesir eylediği, asıl milletin efkârını anlamağa çalışan Amerikalıların Dersaadetten salâhiyettar iki meraun siyasiyi Srvasa yollamağa karar verdikleri bir zamanda Sivas Kongresinin aleyhinde idarei kelâm etmek için ya pek zaifülkalp olmak yahut vatan ve milletle alâkadar bulunmamak icap eder. Binaenaleyh Vali Paşa Hazretlerinin bu açık muhabereleri, Sivas halkı üzerinde fena tesir yapacağının nazarı teemmüle alınması lâzımdır. Kongre pek tabiî ve mes.ru olarak aktolunacağmdan bu bapta velevki pek mahdut ta olsa birkaç kişinin ademi arzu göstermek suretile millette ağyare karşı bir tefrika izhan hiç te sayam arzu bir keyfiyet olmadığından zatı biraderileri tara* fradan Vali Paşa Hazret!erile, bu sakim fikri taşıyan diğer zevat varsa anların da ırgat ve tenviri bugün için bir vazıfei vataniye olduğunu arz, takdimi ihtira mat eyleriz,
¦
Mustafa Kemal
Vesika^ 46*
Sıvabta Meb'us Kasım Beye
Telgraf namenizi aldım. İnşallah kariben bizzat mülakatınızla teşerrüf edeceğim. Mevzuubahs ettiğiniz mesele ehemmiyeti nispetinde arizü
35
aıuik düşünülmüştür. Mülkü milletin herhangi bir suretle mucibi mazarratı olacak harekattan bittabi imtina edilin Ancak varidi hatırınız oları hususat gayrivakidİr. Bu bapta Vali Paşa Hazretlerine de cevaben maruzatta bulunul muştur. Her hususta müsterih bulunmanızı rica eder ve gözlerinizden öperim.
Raif
Vesika* 47,
Erzurum, 10 Ağustos 1919 Mutki de Aşiret Reisi Hacı Musa Beye Muhterem Efendim,
İkinci Ordu Kumandanlığında bulunduğum esnada ve pek ciddî ahval içinde aramızda hâsıl olan revabıtı kalbi yenin kıymettar hatıratı daima mahfuz kalmıştır. Zatı âlilerinin minetkadîm devlet ve millet ve vatan uğrunda fedakârlığınız* bergüzidc hidematınız, bütün erbabı hamiyetin tahtı takdir ve talisin indedir. Bu ıneyanda ahiren Bitlisin istirdadında orduya filen yaptığınız muavenetin kıymeti, Mutki mnıtakasının düşmaua karşı temininde ibraz buyurduğunuz gayret ve mesainin ehemmiyeti» herzaman lisanı takdir ve şükranla yadedîlmektedir. Bu kadar fedakârhklarrmızm neticesinde bihikmctillâhitealâ düşmanlarımızla yapmağa mecbur kaldığımız mütareke ahkâmının hiç olmazsa bihakkın hüsnü tathİkile istiklâl ve istikbali millimizin serbestisini ümit ederken maalesef düşmanlarımızın bugün devlet ve milletimize karşı pek haina-ne bir vaziyet alarak memleketimizi tamamen parçalamak, alemi islâm için asırlardanberi kanlarım isar eden milletimizin hakkı hakimiyet ve istiklâlini elinden alardk köle mevkiine düşürmek için çalıştıkları, ecdadımızın bıraktığı anavatanda Ermenistan yapmağa uğraştıkları pek aşikâr olarak görünüyor. Pek büyük telehhüflerle karşılanacak ahvali de-naetkâraucdeudir ki milletin kuvvetine istinat, amaline tevfiki harekât etmeği vazifei vataniye ve hakikiye bilmesi lâzımgelen Istaubuldaki hükümeti merkeziye de tamamile aczü meskenet içerisinde inanı idaresini tesiratı önünde serfüru ettiği düşmanlarımıza bırakıyor, Scnelerdenberi cihana fedakârlık dersleri vermiş, harikalar göstermiş olan pek namus-kâr ve fazilet kâr milletimiz, bu iktidarsız ellerde pek yakında ne derece vahim akrbetlere duçar olacağını idrak ve teyakkun ederek gezdiğim
36
yerlerde hukukunun muhafaza, vatanlarının müdafaası yolunda müdafaai milliye cemiyetleri teşkili suretile bihakkın çalıştıklarını büyük bir fahrü şükran İle gürdüm. İşte bu ahval ve şerait içinde asker olarak mukayyeden çalıgmaktan ziyade sinei millette vatandaşlarımla beraber bir ferdî millet olarak memleketi m in saadet ve istiklâline hadim ol m ayı, şeref ve haysiyeti için ölünceye kadar çalışmayı daha faideli görerek âgrkı olduğum askerlikten istifa ettim. Bittabi bu mesaii vataniye de zatı-âlileri gibi pek kıymettar vatandaki a rtmııı muavenet ve müşareket buyu* racaklarma itimadı tammım vardır.
Arzettiğim müteaddit müdafaa cemiyetlerinin işi ir akile milleti birleştirmek ve hayatımıza kastetmek isliye n düşmanlarımıza karşı kuvvetli bulundurmak makaadile Erzurumda bîr Kongre aktcdîlmiştir. Mü-zakerat ve mukarrer atı hakkında Celâl Bey biraderimiz tafsilat ita edeceğinden bu hususta tatvili kelâmı zait görüyorum. Ancak gu kadarını arzedeyim, bihakkın milletimizin istiklâli ve vatanımızın tamamiyeti yolunda hâsıl olan ittifakı hariç ve dahile karşı temsil maksadite Kongrece bir Heyeti Temsil iye intihap ve kabul edildi. Zatı âliniz de Kongrenin arayı umumiy esile müttefik an bu Heyeti Temsiliyc azaltğıua intihap
b uyu rul dunuz, Senaverleri de bu m ey an da bulunduğum gibi Bahriye Nazın esbakı^ Hamîdiye kahramanı Kauf Beyefendi biraderimiz de beraberdir. Vatanımızın halâs ve saadeti için el ele vererek çalışılacak bir zeminü zaman hasıl olduğundan dolayı cidden pek büyük memnuniyet hissetmekteyim. Celâl Bey biraderimizin zatı âlinize getireceği nizamname mucibince tarafı âlilerinden teşkilâta germi verilerek hiçbir tarafın ve kimsenin müdahale ve mümanaatına müsaade buyurul-mamasmı ve mukaddes maksadı millinin temini yolunda müzahir olacağım ümit ve kabul etmekte olduğum hükümeti mülkiye ve askeriyenin muhalif harekâtı görüldüğü takdirde milletin irade ve hakimiyetinin izharı lâzımgclcccğini zatı âlilerinden ayrıca arz ve rica ederim.
Burada olduğu gibi ayni maksatla Sıvasta da bütün milletin mümessillerinden mürekkep umumi bir kongre in'îkat etmek üzeredir. Se-nakânnız da birkaç güne kadar mahza bunun için Srvasa hareket edeceğim. Kongrenin hitamında belek rar En uruma avdet edeceğim cihetle Erzurum da zatı âlinizle müşerref olurum. Bunun için vakü münasibinde zatı âlilerine telgrafla malûmat vererek behemehal teşrifinizi rica edeceğim. Oradaki iğlerimizin zatı âlinizin burada tul i müddet kalmanıza mâni olacağını biliyorsam da, milletin bizlerden beklediği hizmetin ehemmiyet ve ulviyeti karşısında kısmen feda edileceğinden ile eminim. Her halde bir defa görüştükten sora bu cihetin de bir çarei
37
hallim düşünür buluruz. Cenabı VahibüJ'amal Hazretlerinden vatan ve milletimiz itin hayırlı akıbetler niyaz eder ve »İzleria gözlerinizden öperim,
Mustafa Kemal
Vesika* 48.
13 Ağustos 1919
Bitlis Kcfrevizade Şeyh Abdülbaki Efeudi Hazretlerine
Faziletiû Efendim,
Zatı faz» İanelerin in Hitliste olduğunuzu tahmin ediyorum. Bu defa aldığım malûmat üzerine bu husus tevsik edildi. Makamı muallüyı hilâfet ve saltana Um vatan ve milletimizin iğinde bulunduğu müşkül vaziyet malûmu arifanelerîdir* Senaverleri milletimizin bugünkü felâketin içinden çıkacağı güne kadar milletle beraber ve milletin içinde çalıgmağa hasrı vücut etmekten başka fiiarı hamiyet olamıyacağı kana-atiJe derhal askerlikten istifa ettim. Çünkü resmî makam ve sıfatım buna mâni oluyordu.
Bugün için yegâne çarei halâs milletin vahdetini bütün cihana göstermek ve hukuku mukaddesatımızı milletin ibraz edeceği kudret ile tahlis etmektir.
Erzurum Kongresince takarrür ettirilen esasatı takdim ediyorum. O havalice icabına tevessül buyurular ak düşmanlarımızın her türlü muzır telkin atına set çekmeleri müsellem olan hamiyet ve vatanperverlik" lerinden İntizar olunur. Arzı hürmet vc muhabbet eylerim Efendim
Hazretleri. Sabık tjçünrii Ordu Müfettişi
Mustafa Kemal
Vesika* 49.
Mektup 13 Ağustos 1919
Şı m aklı Ah dür rahman Ağa Hazretlerine Diriğ ulu Ömer Ağa Hazretlerine MugurİJ Re)ul Ağa Hazrelterine
Vatanperver Efendim?
Zatı alinizin makamı muallâyı hilâfet ve saltanata olan merbuliyetler i ve mukaddes vatanımızın Ermeni ayakları altında çiğnenmesine
Î8
kat'iyyen razı olamıyacakları cümlenin müsellemidir. Bugüne kadar ibraz buyurmug olduğunuz asarı fazilete yatkından muttali olduğum için zatı âlinizi vatan ve millet için çalışmak hususunda hasrı hayat eden vatanperver anın hasında göreceğimden eminim. Erzurum Kongresince tanzim olunan beyanname ve nizamnamelerden lüzumu kadarını takdim ediyorum. Teşkilâtın o havalice sürat ve suhuleti tatbiki ve muzır düşman telkin atın a kat'iyyen mâni olmak hususlarında hamiyet ve gayreti müsellem eleri nin s sarma kemali itminan ile intizar eyler ve gözlerinizden öperim Efendim. Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi
Mustafa Kemal
Vesika, 50.
13 Ağustos 1919 Meb'usu Sabık Sadullah Efendi Hazretlerine
Muhterem Efendim;
Makamı muallayı hilâfet ve saltanatın duçar olduğu tazyik, vatan ve milletimizin düşmanlarımız tarafından mahkûm edilmek İstenildiği elim akıbet malûmu âlileridir. Bütün bu taaddiyata kargı koyabilmek İçin yegâne çarenin milletimizin, müdafaai hukuk ve mukaddesat için yek vücut olarak ibraz t kudret etmesi olduğu takdir bu vurulur.
Şarkî Auadohınun her tarafında aynı elem neticesi olarak teşekkül etmiş bulunan cemiyetlerin Erzurum Kongresinde elhamdülillah birleşmesi maksadın istihsali için elde bir zaman olmuştur.
Vahdeti mili iyemizin dahil ve harice karşı temsili için kabul edilen Heyeti TemsiHyeye zatı alileri ittifakı Ira ile intihap buyuruldunuz. Bu suretle vatan ve milletimiz için birlikte çalışacağımızdan dolayı pek bahtiyarım.
Kongrece tanzim olunan beyanname ve niza m nam e terden miktarı kâfi takdim edilmiştir. O havalide teşkilâtın takviye ve taazzuvunu temin buyurduktan sora Erzurumu teşriflerine şiddetle intizar olunur*
Bendeniz, Heyeti Temsili yemi ide bulunan Bahriye Nazın Esbakı Rauf Beyefendi ile Sıva ata inikat etmek üzere bulunan kongreye gide* ceğimizden avdetimize kadar Raîf Efendi yalnız kalıyorlar. Teşrifleri kendileri için pek büyük medarı tesliyet olacaktır. Cümleten gözlerinizden öperiz Efendim. Sabjk üçüncü Ordu Müfettişi
Mustafa Kemal
39
Vesika* 51
13 Ağustos 1919
Şeyh Mahmut Efendi Hazretlerine Faziletlü Efendim;
Makamı mu a İlâyı hilâfete ve saltanatı Osmaniyeye olan revahıtı hakikiyeleri ve vatanı azizimiz hakkındaki alâkai kafiyeleri cümlenin malttın ve müsellemidir. Harbi Umuminin makûs neticesi düşmanlarımıza çok fırsatlar bahşcylediğinden mütarekedenberi devlet, mîllet ve vatanımız hakkında reva görülen tecavüz ve taaddiler gayrikabilî tahammül ve kabul dereceye vâsıl olmuştur. Hilâfet ve saltanatın izmihlaline ve vatanımızın Ermeni ayaklan altında çiğnenmesine ve milletimizin Ermenilere esir olmasına rıza gösterecek hiçbir nıiı lüman tasavvur edilemez, Düşmanlarımızın her taraftaki teşebbüsleri hep vatanın parçalanman ve mîlletimizin esir olması gayelerine matuftur. Milletten kuvvet alamıyan ve esir vaziyetinde bulunan hükümeti merkeziye acizden başka bir şey gösterememektedir.
Milletin yekvücut olarak kuvvet ve kudretini cihana poster meninden başka çarei halâs ve nokta i istimdat kalmamıştır. Bu sebeple sena» verleri resmî makam ve sıfatım m h ay lûl etini gördüğümden derhal silki askeriden istifa ederek vatan ve milletimizin halâsı tammraa kadar mîlletle beraber ve milletin içinde çalışmağa karar verdim. Zatı âlileri gibi fedakâr* vatanperver dindaşlarımın benimle beraber çalışacağınıza mutmainim. Bu defa Erzurum Kongresince takarrür ettirilen beyanname ve nizamnamelerden takdim ediyorum. O havalice tevsi ve takviyei teşkilât zımnında sarfı makderet bu vurulmasını rica ederim. Yakında Srvasta in'ikat edecek olan umumî bir kongre ite de daha na-fi ve kat'i netayiç elde edileceği şüphesizdir. O havalide İngilizlerin muğfil telkinatmm önüne geçilmesi pek ziyade lâzımdır. Cenabı Hak cümlemize muvaffakiyetler ihsan buyursun. Gözlerinizden öperim Efendim.
Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal
40
Vesika* 52*
41
13 Ağustos 1919
Nur&inli Mesayihi İzamdan Şeyh Zıyaettin Efendi Hazretlerine
Faziletin Efendim:
Zah fazıl anelerinizin Harbi Umuminin İm ti d adınca Osmanlı ordusuna ifa eylemi; olduğunuz bidem atı bergüzi delerine ve makamı muallâyı hilâfet ve saltanata göstermiş, olduğunuz revabrtı kalbiye] erin e yakından muttali bulunuyorum. Bu sebeple zatı alinize kalben pek büyük hürmetim vardır.
Bugün makamı hilâfetin, saltanatı Osmaniyenin ve vatauı mukaddesimizin düşmanlarımız tarafından nasıl rencide edilmekte ve vilâyatı sarkıyemîzîn Ermenilere hediye edilmesinde ısrar olunmakta olduğu malûmu arif anele ridîr. Millete istinat etmİyen İstanbul dakı hükümeti merkeziye bütün bu düşman taaddilerî kargısında aciz ve naçiz kalarak hukuku millet ve memleketi müdafaa edememekte olduğu tahakkuk etmiştir. Bu sebeple milletimizin mevcudiyetini ve vahdetini bütün cihana göstermek ve hukukumuzun indî ve şahsî kararlarla imhasına müsaade edimi iveceğimizi anlatmak maksadile senaverleri resmi makam ve sıfatımdan tecerrut ederek milletin içinde ve milletle beraber çalışmaktan başka çare göremedim ve derhal askerlikten istifa eltim.
Vakayii elime tcuİrile her tarafta teçekkül eden milli ve vatani cemiyetlerin murahhaslarından mürekkep olmak üzere Erzurum d a in'ikat eden bîr kongre İle «Şarkı Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti» teşekkül etti ve vahdeti milKyemîzi dahil ve harice kargı temsil eylemek üzere bir Heyeti Tem siliye kabul edildi. Bu hususa dair beyanname ve nizamnamelerden zatı ulyanıza takdim ediyorum. Zatı fazılaneleri Cemiyetimizin en muhterem azanndan bulunduğunuz cihetle İstihsali maksadı mukaddes için cümlece müsellem olan himmet ve gayretlerinin tes,-kilâtnnrzm o havalice tesrii husulüne ve muzır düşman t el kin a t inin izalesine masruf olacağına mutmainim. Birkaç güne kadar Garbı Anadolu ve Kümelinin bilcümle vilâyatından (çelmekte olan murabba ala r-la da umumî bir kongre Sıvasta aktolunaçaktır. Cenabı Hakkın avnü inayeti ve Peygamberi zişanımızın feyzü şefaati ile umum milletimizin bir noktada müttehit olduğunu ve hukukunu muhafaza ve müdafaaya kadir bulunduğunu cihana göstereceğiz.
Kari ben Meclisi M e b1 lisanımızı açtırmak ve millete müstenit kuvvetli bir hükümeti mevkii iktidara geçirerek selameti vatanı temin eylemek müyesser olacaktır.
Muhabbet ve hürmetlerimin kabulünü rica ve o havalideki bilcümle vatandaşlarıma selâmlar ithaf eylerim Efendim Hazretleri.
Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal
Vesika* 53*
13 Ağustos 1919
Garzanda Rüesadan Cemil Çeto Beye
Efendim;
O havaliden gelen zevattan aldığım malûmattan zatı alinizin makamı muaİlâyı hilâfete ve devleti ebet müddetimize olan rcvabıtı kaviye ve hakikiyeniz asarından olmak üzere vatanı azizimizin düşman amaline karşı sıyaneti zımnında göstermekte olduğunuz himmet ve fedakârlığa muttali oluyorum. Bundan dolayı pak ziyade memnun ve müteşekkirim.
Erzuruma gelmeden evet vukubulau telgraf muhaberatımızda ilk fırsatta oralara gelmek arzusunda bulunduğumu bildirmiştim. Fakat ahval ve hadisat şimdiye kadar buna müsaade etmedi.
Mesmuu âliniz olduğu ve olacağı veçhile Mütarekeden sora İtilâf Devletleri devlet ve milletimizin hukukuna asla riayet etmeyip memleketimizi parçalamak ve vilâyatı şatkıyeyi Ermenilere vermek, vilâyatı garbiyenıizdcn İzmir gibi en mamur yerleri Rumlara hediye etmek, Karadeniz sahillerinde bir Pontus Rum hükümeti teşkil etmek gayelerine düktüler. Bir ta ruftan da İngilizler Diyarbekîr ve havalisi halkım iğfal ederek türlü türlü şekiller vermeğe kalkıştılar* Üçüncü Ordu Müfettişliğim esnasında, düşmanların bu hainane kastlarına mümanaata karar verdim. Ve bunun için icap eden teşehbüsata giriştim, l&tanbulda esir vaziyetinde bulunan hükümeti merkeziyenin bazı ricali, milletten kuvvet almakta müsamahakâr davrandıklarından ecnebiler indinde hükümsüz kaldılar. Benim millî ve vatanî i g tıgala tundan bittabi düşmanlarımız memnun olmadılar. Beni Anadoludan Istanbula davet etmek istediler. Ben ise nihayete kadar milletle beraber ve sinei millette çalış* mağa karar verdiğimden derhal askerlikten istifa ettim.
42
Malûmu âlinizdir ki Anadolu ve Rumelirıİn tekmil vilâyetlerinde Müdafaai Hukuk Cemiyetleri teşekkül etmiştir. Şarkî Anadolu vilâyal ve elviyei müstakilleri murahhaslarından mürekkep olmak üzere Emi-rumda bir kongre aktedildi* Bu sayede tekmil Şarkî Anadolu hakkı birleşti. Dahilî ve haricî siyasetini tespit eden esaslı mukarrer at ittihaz etti ve bir de teşkilât nizamnamesi yap». Bunlardan zatı âlinize takdim ediyorum.
Birkaç güne kadar tekmil Garbi Anadolu vc Rumeli vilâyatr murahhaslarından mürekkep olmak üzere Sıva s ta umumî bir kongre în1-ikat edecektir. Bu suretle de bütün millet yek vücut olarak hukukunu müdafaa edecek hale gelecektir. Milleti müttehit bir halde gerek dahile ve gerek harice karşı temsil eylemek üzere bir Heyeti Tem siliye intihap ve kabul edilmiştir ki ben de bu heyetle dahilim, İngallah kari" ben Meclisi Meb*usan toplanacak ve her türlü hukuku millet ve memleketi müdafaaya kafi kuvvetli bir hükümet mevkii iktidara geçecektir. Milletin gösterdiği bu vahdet ve kudret sayesinde tekmil ecnebi devletleri, İngilizler, Amerikalılar, Fransızlar, İtalyanlar hulâsa cümlesi vatan ve milletimize hürmet etmeğe bağladılar. İnşallah netice mes'ut o-lacakur*
Şarki Anadoludaki cemiyetlerin birleşmesinden hâsıl olan rMüda-faai Hukuk Cemiyeti» kati mesainle devletimizin istiklâlini ve vatanımızın lamamiıinî kurtaracağına hiç güphe etmiyorum. Zatı âliniz Cemiyetimizin en mühim az aşırıdansınız. Himmet ve gayretinizle o havalide az zamanda teşkilâtın takdim ettiğim nizamname, ahkâmına mutabık olarak vücuda getirileceğine ve İngilizlerin milletimizi parçalamağa ve vatanımızı Ermeni ayaklan altmda çiğnetmeğe matuf olan entrikalarına meydan verilmiyeceğine mutmainim.
Sivas Kongresinde bulunmak üzere muvakkaten Sıvana gideceğim. Ondan sora tekrar Erauruma geleceğim. Gözlerinizden öper orada bilcümle vatandaşlarımıza mahsus selâmlar eylerim Efendim,
Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal
Vesika* 54.
Sivas Kongresinde Kongre Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri tarafmdan irat olunan nutku iftitahî
Muhterem Efendiler;
Val.au ve milletin halasım İstihdaf eyliyen sevaikı mücbire, sizleri bunca meşak ve mevani kargısında Srvasta topladı. Celâ-
43
detperver azminizi tebrik ve beyanı boş amedı eylemekle bahtiyarlığımı a »ederim,
Efendiler, muhterem heyetiniz» rehakâr miizakeratma girişmeden evel bazı maruzatta bulunmama müsaadenizi rica ederim. Malûmdur ki milliyetler csasma müstenit vaitler üzerine 30 Teşrinievel 191 fi tarihinde Düveli İtilâf İye İle mütareke aktedildi. Milletimiz adilâne bir sulha nail olacağını ümit etti. Halbuki mütareke nam e ahkamı vatan ve milletimiz aleyhinde hergiin bir suretle suiistimal ve taarruz ve icbar sure-tile tatbik edildi. Düveli hilaf iyeden kuvvet alan memleketimizdeki anasın hırıstiyaniye milletimizin haysiyetini kcsrıi ihlâl mahiyetinde çılgınca harekâta koyuldu. Garbı Ana d oluda islâmm harı m i ismetine dahil olan Yunan zalimleri Düveli İtilâf iyen in en zan tesamühü karşısında canavarca fecayi ika etli.
Şarkta Ermeniler Kızılı rmuga kadar tevessü hazırlıklarına ve şimdiden hudutlarımıza kadar dayanan katliam siyasetine başladı. Karadeniz sahillerimizde Pontus Kıratlığı hayalinin tahakkukuna bile çalışıldı. Adana, Ayın tap, Maraş ve Konya havalisine kadar Antalya işgal ve Trakya da işgal m intak asma ithal edildi.
Payitahtı saltanat ve makam hilâfetin ise hükümdar saraylarına kadar boğucu bir tarzda işgali suretile kalpgâhı devlette ecnebi inhisar ve tahakkümü teessüs etti ve bütün bu hakşîken taaaddilerc karçı hükümeti merkeziye ihtimalkî tarihte bir misli daha görülmemiş surette tahammül etti ve daima zayıf ve âciz bir mevkide kaldı. İşte bu ahval milletimizi şedit bir intibaha şevketti. Artık milletimiz pek güzel anladı kî Düveli îtîlâfiye bu vatanda mukaddesat ve mukadderatına sahip bir kudret ve İrade i milliye mevcut olmadığı zehabı batılına kapıldı. Ye bu zehap yüzünden cansız bir vatan, kanunsuz bir millet nelere müstahak ise bimu-haba onların tatbikatına koyuldu, buna karşı tevekkül ve teslimiyetin inkırazı tam faciasından başka bir netice vermiyeceği kanaati teeyyüt etti.
Efendiler, milletimizin sizler gibi münevveran ve hamiyetperveranı manzaranın elemli karanlıklarından naünıit olmadılar. Çünkü onlar bilirler ki tarih bir mîlletin varlığım, hakkmt hiçbir zaman inkâr edemez. Çünkü onlar kuvvetli bir iman ile kanidirler kî, bir nîkabt batıl arkasından vatan ve mîlletimiz aleyhinde verilen hükümler, ortaya sürülen kanaatler muhakkak iflâsa mahkûmdur.
Efendiler, İtilâf Devletlerinin haksızlıkları ve hükümeti merkezi -yenin zâf ve aczi karşısında milletimizin mevcudiyetini ispat ve filî tecavüzlere karşı namus ve İstiklâlini bilfiil müdafaa hükmünü vermekte
44
muztar kaldı. Matlup olduğu veçhile: Şarkta harbi zailin her türlü me-şekkat ve elcınlerini görmüş ve bilhassa Ermenilerin vahşet ve zulümlerine sahne olmuş matcmzede hudut vilâyetlerimiz namus ve istiklâli millîyi kurtarmak maksadile Müdafaai Hukuku Milliye, Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyetleri teşkil eylediler. Şarktan ve cenuptan tehlike hisseden Diyarbekir vilâyetimizde de Müdafaai Vatan Cemiyeti teşekkül etti.
Garpta Yunanlıların tecavüzü ihtimaline karşı teşekkül eden Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Yunanlıların sevgili topraklarrmrza ayak basması üzerine ilhakı filen redde kıyam etti,
Trakya da, Kilikyada ve her tarafta millî cemiyetler teşekkül etti. Hulâsa garptan ve garktan yükselen sadayı millet Ana dolu mm en hücra kölesinde makes buldu. Binaenaleyh millî cemiyetler düşmanların esaret boyunduruğuna girmemek kastile millî vicdanın azmü iradesinden doğmuş yegâne teşkilât oldu. Bu sayede asırlardanberi müstakil yaşayan milletimiz mevcudiyetini âleme göstermeğe başladı.
Efendilert milletçe çarei halâsın ancak kendi ruhundan ve kendi taazzuvundan doğacağı kanaati tahakkuk edince; bariz tehlikeler kargısında bulunan Şarkî Anadolu vilâyatı «Erzurum Kongresini» davet etti. Bu sırada idi ki cereyan eden muhaberat ve saik olan hadisat ve zarurat ile de halâsı umumii vatanı istihdaf eyliyen Srvas Kongresi, bugün heyeti muhteremenizin vücuda getirdiği Umumî Kongre, 21 Haziran 1919 tarihinde karargir olmuştur.
Efendiler, burada azîm teessüflerle heyeti aliyenize arzedeceğim ki, memleketin ve milletin mukaddesatını teminde aczü meskenetten başka bir kudret gösterememiş olan hükümeti merkeziye sadayı milleti boğmak, revabıtı müştereke! milliyeyi kırmak ve bu suretle milleti daima mağlûp göstermek gibi ancak düşmanlarımız m hesabı menfaatine kaydolunan harekâtı mezbuhane ve mütehalifede bütün celâdetini takındı. Bu hal tarihi millimizde bittabi hükümeti merkeziye hesabına pek gaibedar bir fasıldır*
Teşekkür olunur ki Efendiler, millet ve kudreti milliyenin tamamen müzahiri olan ııamuskâr ordumuz, hükümeti merkeziyeyi ikaz su-retile zararlar t akün edilmiştir. Maahaza suİteairler bazı mertebe teahhu-ratı badi olmuştur.
Hatırlarda olacaktır kî, Sivas Umumî Kongresine teşrifleri için 22 Haziranda vukubulan davetnamede Erzurum Kongresinden bahsedilerek 10 Temmuz, in'ikat için esas itibar edilmişti. Garbî Anadolu murahhaslarının bu zamana kadar Sıvasa vâsıl olabilecekleri tahmin olu*
45
narak Erzurum Kongre heyetinin de Sivasta umumî içtimaa dahil olabile-c*ğiue imkan tasavvur edilmişti. Halbuki Sıvaa Kongresinin in'ikadı ancaık bugün müyesser oldu. Aradan bir ayı mütecaviz zaman geçti Bu uzun müddet zarfında Erzurum Kongresi heyetinin intizar etmesinden ise zaten malûm ve müşterek olan makasıdı asliye ve nikatı esasiye üzerinde icrayı müzakerat ve ittihazı mukarrer at eylemesi münasip görüldü. Ve sora da murahhasların mahalli intihaplarına avdetlerile mukarrera* tın filen tatbik atma başlamaları tercih edildi. Fakat kongre heyeti um ilmiyesi ve binaenaleyh Şarkî Anadolu namına Sivas Kongresinde hazır bulunmak üzere Heyeti Temsiliyeden bir heyetin tevkiline karar verdi*
Erzurum Kongresinin beyanname ve nizamnamesi muhteviyatından ba^ka hafi kalmış hiçbir karar yoktur. Yalnız Sadrazam Ferit Paganın Paris seyahatinden avdetinde Anadolnda guriş olduğuna dair vu-kubulan bir tamimi Kongrece büyük teessüflerle okunmuş ve muhalifi hakikat ve menafii memleket ve millete muzır bu gaftlâuc tebliğin derhal tekzibi şiddetle kendisinden talep edilmiştir. Bir de intihabı meb*nsanın tesrii talep olunmuştur. Erzurum Kongresi yalnız Şarkî Anadolu murahhaslarından teşekkül etmiş bulunduğu için salâhiyetini bu daire dahiline hasretmek mecburiyetini nazarı dikkatte tutmuştur. Ancak Garbı Anadolu ve Rumeli murahhaslarının iştirak İle tecelli edebilecek âm ve şamil salâhiyetin istimalini heyeti muhleremenizin huzu-rile meşrut ve mukayyet gördü. Hatta bu sebepledir ki Şarkî Anado-ludaki milli cemiyetlerin birleşmesinden hâsıl olan kütleye unvan verirken Şarkî Anadolu kaydi konuldu. Alelıtlak «Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti» yahut «Anadolu - Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti» unvanı umumisi istimal edilmek ve bütün milletin hukuku namrna kendi kendine salâhiyet vermek doğru olamazdı. Bu takdirde tstanbulda vukubulduğu gibi bej, on kişinin bîr araya gelerek bütün milletin sahibi salâhiyet vekilleri imiş gibi indî ve sahibi asli olan milletle alâkasız bir teşebbüs mahiyetinde olabilirdi.
Bununla beraber Efendiler, Erzurum Kongresi bütün memleketin ve milletin ittihat ve İttifak noktasında Şarkî Anadolu vilâyetlerince vilâyatı saire ile her noktai nazardan iştiraki mesai temini emeli kat'İdir üssülesasmı kabul eylemiştir. Bittabi huzuru âlinizle münakit işbu Sivas Umumî Kongremizde vatanımızın yekpare» milletimizin yek vücut olduğunu lüzumu gibi İfade ve ispat edecek esasa t varol unur.
Efendiler, Millet Meclisinin toplanması için ötedenberi gösterilen amali milliye karşısında hükümeti merkezi yenin bidayetindenberi aldığı ihmalkâr ve bilâhare mütemerridane ve Kanunu Esasiye külliyen
mugayir et varı «on günlerde cereyanı millî tetir ati le mümasatkar hir vaziyete girmiştir, İntihabat* emir verildiği malûmunuzdur. Bunun tahakkukunu inşallah azmü celâdetiniz vücuda getirecektir. Ancak buna takaddüm eden safha i vakayide müteaddit veya münferit ecnebi mandaterlikleri gibi doğrudan doğruya hayat ve istiklâlimizle alâkadar bir mesele mevzuubahs olmaktadır*
Meclisi millinin henüz toplanmamış, olduğu bir sırada mahsur ve istiklâlini zayi etnüğ olan hükümeti merkez iyen in münferit ve gayri* meşru bir karan veyahut amali mili iyeye muhalif bazı tekâlifi hariciyeye inkıyat ve «crfüru etmiş gibi emrivakilerin ihtimali zuhuratına karşı Erzurum ve Sivas Kongrelerinin ruhu milliyi temsilen ve biribi-rini takiben içtimai muhakkak bir falı hayrü selâmettir» Maruzatım hitam bulurken vatan ve milletin fcvzü halâsı gayesine merbut olan heyetimizin muvaffakı bilhayr olması temenni yatım Barigâhı ilahiye ref-cylerim,
Vesika* 55.
Adet Srvas, 13/9/1919
Konyada K. 0, 12, Dıyarbekirde K, O, 13, Balıkesirde K. 0. 14, Erzurumda K. O. İS, Ankara d a K. O, 20, Bursa d a Fırka 17, Çinede Fırka 58, Bandırmada Fırka 61, Niğdedc Fırka 11 (61 inci Fırka vasıtasile Edirnede K( O. 1) Kumandanlıklarına
Hükümeti merkezi yenin takip ettiği mesleki irticakârane ve son zamanlarda aldığı vazTı mutlakıyet mevcut eridiğe ve heyecanı tcsdtdc ha is olduğu gibi mrİMimın i ıttib abalının icrasında ihmalkâranc hareketi, sulhun aleyhimizde olan bilcümle icabatıni kabul ve millete bir emrivaki tarzmda takdim edeceğini israp etmekte ve 511 halde Sulh Konferansına verdiği nota mucibince Tor osun Derisindeki vilâyatrmızın zıyac ve Aydın vilâyetinde kabul ettiği hududun garp aksamı sahiliyesi ve meni-leketin muhtelif kıtaatı meşgulesi maazallah zayi edilmek tehlikesi bü* tün üryanlığiîe hissedilmekte olduğundan Meclisi Meb'usanın iutihabi-le milletin hukuku mukaddesesini istimaline ve İrade ve kudretini izhara meydan kalmadan böyle bir vaziyeti mühlike karsısında ittihazı tedabir ve müdafaai hukuk eylemek ve keza halkı teslih ve yekdiğeri aleyhine kıyam vv. kıtale teşvik cinayeti dınıactkûranesine teşebbüs etli* gi elde edilmij olan vesaik ile gayrikabili ret bir surette tahakkuk eden
47
hükümeti merkeziye ile her türlü Ledabire rağmen muhafaza i mevki ettiği müddetçe kat'ı münasebat edilmekle gayet bu müddet ve şu hal devam edecek olursa memleketin İdaresi ve ayni zamanda tahassülü memul yeni vaziyetlere karşı mukadderatı milletin takrir ve tespiti zım* ntmla bir umumi kongrenin fevkalâde olarak aküne ihtiyaç hâsı] olması memuldur. Ledelicap bu fevkalâde kongrenin derhal içtimaını temi-nen azasını şimdiden intihap eylemek menafi i memleket icabından binilmektedir» Garbi Anadolunun murahhasları zaten Srvasta müçtemi bir haldedir.
Binaenaleyh her sancaktan kazalarının adedine göre muüktazi murahhasların şimdiden intihahİle ilk icra edilecek tebliğde gösterilecek mevkii içtimaa gitap etmek üzere ihtiyaten hazır bulunmalarının temini ile isimlerinin şimdiden Sıvasta Heyeti Temsiliyeye bildirilmesi rica olunur.
İşbu gi frenin suretini mmtakadakî Mü da fa ai Hukuk Cemiyetlerine tebliğ ve hükmünü müttehiden icraya himmet ve bir an evel intaç buyu rulması rica olunur.
Heyeti Temsiliye Mustafa Kemal
Vesika, 56-
Erztirum Şifre muMûlüdür
529
Sıvasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
Bodirhanî ailesinden Celâdet ve Kâmran ile Diyarbekirli Cemil Paşa ailesinden ve firarilerden Ekrem namındakı üç şahıs silâhlı Kürtler muhafazasında ve vaktüe Dİyarbekir vilâyetinde aleyhimize propagandalar yapan İngiliz Binbaşısı Novil refakatinde olarak Elbistan ve
Arga üzerinden.......« Malatya ya geldiler. Mutasarrıfla belmiiye rt)
isi tarafından istikbal edildikleri; Binbaşı Novü in Türk, Kürt, ve Ermeni nüfusunu tetkik etmek üzere hükümeti merkeziyetin müsaadesile dolaştıklarını söylediği ve fakat yedinde vesika olmadığı M ala t yad ak i süvari alay mm mevcudunun azbğı dolayısâle bunların derdestine cesaret edemediği maahaza bunların derhal tevkifi İçin Istanbula müracaat edildiği On Üçüncü Kolordudan bildirilmiştir. Bu adamların ne maksat ve ne vazife için nereleri gezecekleri hakkındaki malum a um Har-put valenden sordum. 6/9/1919 ^ Q ^ Komjmd|ulJ
Kâzım
48
Vesika* 57
Zata maliBna ve dakika iehiri gayripaızdir
Dİyarbekirdc 13 üncü Kolordu Erkârııharbiye Riyasetine
Memleket için pek muzır harekat icrası)e meşgul oldukları tabak» kak eden Vali Galip Bey, Malatya Mutasarrıfı ve Kararan ve Celâdet ve Ekrem Beylerle refakatlerinde bulunan İngiliz binbaşısının behemehal tevkif ve Srva&a şevke dil meleri için bizzat On Beşinci Alay Kuman -dam İly.ıs B(-yın emrinde altmış kadar atlı ve eAlcrsüvarın en geç utarak 9/9/1919 da Harp uttan Malatyaya hareketi İcap etmiş ve tesri eki lümaslaha doğruca mezkûr alay kumandanlığı o a da tebligat yanılmıştır*
Bu müfrezenin sürati hareketinin teminini ehemmiyetle rica ederim. Berayî muavenet yarın Sıvastan bir otomobil ile bazı zabıtan dabi gönderilecek ve müfreze için vesaiti nakliye tedarikinde İhtiyar edilecek masraf ta buraca tesviye edilecektir. On beşinci alaya verilecek emir suretinin acilen is/annı da ayrıca rica ederim. Bu hususlara kumandanınızın muvafakati olmasa bile icrası elzemdir.
K. O. 3 Kumandanı
¦
Salâhattİn
Vesika* 58*
Zata mabrasnir EJazizdeıı, 8/9/1919
Gayet «ededir* Dakika dıittudyucakiir
Sıvasla K. O. 3 K
C: 8/9/1919 zata mabnus şifreye:
1 — Telgraf alınmış ve anlatılmıştır.
2 — Malatya buraya üç gün mesafededir* Orada süvari ve topçu alayları vardır. Hareket hazırlığım ikmal edilmiş ve Kolordudan aldığım emir üzerine hareketim tehir edilmiştir* Kolordunun muvafakati olmadan buradan hareket etmekliğim münasip olmıyacağından hareket emrimin kolordudan tebliğine delâlet bu vurulmasını sabırsızlıkla bekliyorum. Maruzdur. 11697 numara iledir.
Alay 15 Kumandanı Binbaşı îiyas
4
49
Vesika, 59
MalaLyada Süvari Alay 12 Kumandanı Cemal Beyle 7/3 Eylül 1919 gecesi makine bağında vukubulan muhaberedir. (Muhabereye başlamadan eve! hüviyetini anlatması hakkında sorulan sual üzerine su malûmatı verdi: Üç yüz on bir nihayetinde neşret etmiş- Kafkas ve Suriye cephe* lerinde, Süvari Ikineİ Fırkada, Aşiret İhtiyat Fırkası Mürcttep Süvari Alay Kumandanlığında ve İranda Süvari İkinci Alay Kumandanlığında bulunmuş* İstanbullu imiş).
Sual — Muhaberemizin hiçbir noktasının hiçbir kimseye söylen mi-yeceğine dair yanınızdaki telgraf müdür ve memuruna yemin ettirmenizi rica ederimi Muhabereye devam edeceğiz.
Cevap — Yemin ettiler kimse kalmadı. Yalnızız Efendim.
Sual—'Oraya, bir İngiliz binbaşısı gelmiş., ismini, yanında kimler olduğunu bildiriniz?
Cevap—Vesikasında, Koberrİn JVovii dir. Refakatindekiler Bedir-hanzade Kararan ve Celâdet Beylerle Diyarbckirli Cemil Paşazade Ekrem Bey ve Diyarbckirli Hilmi Efendi ve birtakım Ekrattan ibarettir.
Sual — Ekrat dediğinizin miktarı nedir ve o binbaşı cinsinden nc-kadar kuvvet vardtr?
Cevap — On beş yirmi kişi kadar vardır. Bir çavug bir neferi vur. Başka yok Efendim,
Sual — 5/6 gecesi El aziz valisi otomobille oraya gitmiştir. Orada mıdır ve onlarla temasta mıdır?
Cevap — Buraya gelmiştir. Novil ile görüşmüştür. Bugün de iadeî ziyaret olmak üzere Novil valinin misafir bulunduğu Fabrikatör Mehmet Efendinin hanesine gidecektir* Diğerlerile görüşüp görülmediğini bilemiyorum.
Sual — Alayınızın el altmda mevcudu nedir?
Cevap — Alayın bölükleri müteferriktir. Burada ancak bir kadro bölüğü vardır. Anın da hir kısım atlan takibattadır.
Sual — Şimdi, bu anda e i iniz altında kaç mü^cilâh nefer vardır? Cevap — Ön beş yirmi çıkarılabilir.
Sual — Vali Galip Reyi ve İngiliz binbaşısını, Kâmran, Celâdet ve Ekrem Beylerin kâffesinin nıüdebbirane tertiple bu gece tevkifleri-le Srvasa tahrikleri elzemdir. Vaziyetiniz bunu yapmağa müsait midir? Size buradan ve Harp uttan muavenet yetiştirilecektir.
Cevap — Valiyi de beraber mi,
Sual -— Bilhassa, evet!
50
Cevap — A netti ği m veçhile vasiyet ve kuvvetim buna gayrimüfia-ittir* Kâm fan, Celâdet ve Ekrem Beylerin tevkifleri hakkında Kolordu 13 Kumandanile muhabere cereyan etti. Neticesinde şimdilik tevkifleri vaziyetin nezaketi hasebile muvafık olamıyacağt hakkında emir de vürut etmiştir»
ikiİ Kendilerine his&ettirmek&izin *akı tıırassudaLta bulnndum-nuz. Her hareketlerinden bize malûmat veriniz. Kolordu Kumandanın' dan emir gelecektir. Bir tarafa hareket ederlerse istikameti hareketleri ve otomobille mi hareket ettikleri bildirilmelidir. Bu zevat mey anında Vali Bey de dahil. Jlyas Beyle aranızda şifre var mıdır?
Cevap—Vali Bey El âz izden Amerika otomobili! e gelmiştir. Diğerlerinin otomobili yokıur. Cümlesi atlı olarak gelmiştir. îlyaı Beyle şifremiz vardır.
Sual—Teşekkür ederim, Neticei t et k ikalınıza her an intizar eyleriz efendim. Bizimle muhabere için lâzım gel en şifre size bildirilecektir.
Cevap —Her an emri âlinize amade ve lâyık olmadığım teçekküra-tın minnettarıyım. Gönderilecek şifrenize muntazır bulunduğumu arz eylerim,
Su)e 8 Eylül 1919
Malatyada Alay 12 Süvari Kumandanı Cemal Beye
Zevatı malûme hâlâ orada mıdır ve bunlar hakkındaki tarassut tertibatınız ne dereceye kadar emindir, öğle ve akjam olmak üzere günde iki defa itayı malûmat etmeniz rica olunur. Mustafa Kemal
Ahmet Zeki
Vesika* 60.
Gtjti «uledır Diyarbekİrden. 3/9/1919
3*0
Sıvasta: K. O. 3 Kum andan Lığma C: 7/9/1919 şifreye:
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine: 15 inci Alay Kumandanına yazılan şifre be ray i malûmat zir dedir.
1 — Mnlatyadaki heyetin memleketin selâmeti noktai nazarından nekadar muzır olduğu aşikârdır, iki ay evel Diyarbckir vilâyetinde lıü-
51
kg met aleyhinde alenen propaganda yapan millî reisine bir buçuk aya ka* dar buralarda Hükümeti Osmaniye memurları kalmıyac aktır, di yen Musul vilâyetinin bugünkü hercümerç ve(mrdnh) sebebi yegâne elan Növil gibi ve (rhaenkah) maksada hizmet edeceği bedihidir, Diyarbekirdc
_(ılı f tığ tadın
İngiliz hİmaye£İnde Kürdi »tan teşkiline (alşdgndadvzyy) takibata uğraurğmdan Halebe firar eden Cemil Paşazade Ekremin İngilizlerle beraber bu hm mail otedenberi Hükümeti 0* ru an iyeye dü^tnanlıklarile meşhur Bedirhanilerden Kattıran ve Celâdetin de refakat etmesi ve bunların doğruca otedenberi amali haînanesi malûm olan Malatya Mutasarrıfının mm takasına gelmeleri pek ziyade calibi dikkattir, îstanbu-lun, valinin ve mutasarrıfın azli hakkındaki müteaddit iş'aratımıza rağmen mutasarrıfı el*An vikaye eylemeleri kolorduların madun kumandanlarla bile şifreli muhaberesini mâni emir veren İstanbul hükümeti merkeziyesinin amali haİnanesi kendilerince malûm olan Novil gibi bir propagandacıya şifre ile muhabere ve istediği adamlarla görüşmek, istediği yeri gezmek için müsaadeyi havi bir vesika vermesi Kolorduca Harbiye Nezaretine bu heyetin geri aldırılması hakkında yazılan esbabı mucibeyî ve mütaleayi havi şifrelere cevap bile verilmemesi, valinin mıntakasında şiddetle tezahüratı milliye aleyhinde bulunma*! ve şiddetle tehcir mesailini takip etmedi ve geldiği gündenbeK aşair arasında dolaşarak esrarengiz nİr siyaset takip etmesi de calibi dikkat meval* tandır.
Hükümeti merkeziyenin vilâyatı şarkiye de hareketi milliye ye mâni olmak maksadile İngilizlerle bilmüzakere Elâzığ- vilâyeti aşa irini para ile itma suretti e elde eimek İstemeleri bu veçhile mukabil bir kuvvet teşkil eylemek arzu etmeleri pek muhtemeldir. Bunun menafii vatani yeye ne derece mugayir olacağı aşikâr ise de tarihimizde Rusları ts-lunbula çağırmak gibi 1 edelicap düşmandan istimdat edilmiş olduğunun mukayyet olduğu düşünülürse bu fikir iîthYat edilemez. Hassaten umum Anadolu ve Rumeli Miidafaai Hukuk Cemiyetlerinin programını çizmek üzere Sıvasta münakit Umumî Kongrenin inikatla olduğu bu sır:ula Elj/.iz ve Malatyada lhijüIî mîllete mugayir lıir harrk* 1 görülmesi vatanımızın alisî ııoktaj nazarından cidden pek muztrdir. Bıi* na ise ancak sizin gibi fedakâram vatan çaresaz olacaktır.
2 — Üçüncü Kolordu ile Kongre heyeti muhteremesi de memleket için pek muzır harekât İcrasile meşgul oldukları tahakkuk eden vah Galİp, mutasarrıf Halil, Bedirh an ilerden Celâdet, Ek tem ve Binbaşı Novilia behemehal tevkif ve malıfıızcn Sıvasa izamını hassaten rica ediyorlar.
52
¦
Bu maksatla kumandanız altmda 60 kadar atlı ve estersüvarın en geç olarak 9 eylülde Harputtan Malatyaya tahrik edilmesi icap etti» ğini ve her ay i muavenet bugün Sıvastan bir otomobil ile bazı za hitanın gönderileceğini bildiriyorlar*
3—Esasen Malatyada süvari ve topçu alayı var. Fakat Alay kumandanları beceriksiz ve o kadar mutemet değildirler. Vali postayı vuranları bizzat takip fikrile butun süvari alayını istemiş alay yalnız Hrsnı-mansurdaki bölükle beraber cem'an 40 atlı vermiştir* Maksatlarını istihsal için Malalyada kuvvet bulundurmak maksadile bu da bir plân olabilir. Alaya zinhar fazla kuvvet verilmemesini yazdım. Valinin, efradı firara teşvik için cemiyet teşkil ettiği hakkındaki istihbarat ta bu fikri teyit eder. Buradaki taburunuz yann Harp uta hareket ediyor. Şive-rekteki süvari bölüğü de kestirme yoldan Malatyada alayına iltihak emri aldı. Evelce size lüzumunda efradı hayvanata bindirerek scrian Ma-latyadaki kuvveti takviye için kolordudan emir verilmişti. Malatya vaziyetinin ehemmiyet kespettiğınİ {as,, p a hs) ettiğinizden (vhe.h) imkân nispetinde harekatınızı gizliyerek altmış, kadar estersüvarla ve iki makineli tüfekle Malatyaya gidebilir ve kolorduya Malatya dan bu emre tevfikan muvakkaten Malatyaya geçtiğinizi yazarsınız. Oradaki zabitan ve Sıvastan geleceklerle görüşerek ikinci maddedeki arzuya tebaan icabını yapmak hamiyeti diniye ve gayreti vataniyelerinden muntaz ardır. Vali git» tu iş ohırsa Ingilisin derdestinde de mahzuru azîm görürseniz diğerleri hakkında İcabı yapılır. Neticede Kolorduya Sıvastan gönderilen müfreze tarafından yapılmış olduğunu söylersiniz* Her halde bu bapta gayet mahirane ve cesareti medeniye ile hareket edilmesi. Hareketinizi muvasalatınızı bana, Sıvasa bildirmenizi bu bapta gayet ketum dav-ramİmasını» ahvale göre tatbikatta mahzur ve imkânsızlık görürseniz büdirme-nizi hassaten rica ederim.
K. 0* 13 Erkânıharbiye Reisi nalıt
Vesika, 61.
Diyarbekir, 9/9/1919
Sıvasta K. O. 3 Kumandanlığına
1 — (4114, 4224) : Uy as Bey 52 estersüvar ve 2 mitralyözle bu sabah Malatyaya hareket etmiştir* Yann akşam Malatyadadır* tlyas Beye
55
ve Malatyadaki Alay K uma n d ant an n a yazdığım şifreler berayi mahV mat Sıvaaa yazılmıştır.
2 — tlyas Beyle beynimizde müstamel ve tarafınıza bir sureti verilen elif 32 den başlayan miftalı Malatyadaki Topçu İkinci Alayda mevruttur. İki grup olarak İ3timali ve (menzil miftahiledir) kay d mm derci ve mezkûr Alay Kumandanı Binbaşı Erzurumlu Münir Beyin, Süvari alayı kumandanının tebdili hakkında Kenan Beyle muhaberedeyim. Bugün resmen de tevkif hakkında bîr emir yazmıştım. Kumandan emredemedi. Artık muhaliflerle dolu bir muhitte ve vilâyetimiz müşkülâtı* m takdir buyuracağınızı, buna nazaran beni daha fazla icraat yapmamak hususunda mazur göreceğinizi ümit eder ve arzı hürmet eylerim Efendim.
Kemal Bey daha mutemet bulunduğu ve bu vasıta ile muhabere buyuru İması maruzdur. Şifre kalemi numara 365.
K. O. 13 Kumandan Vekili Cevdet
Vesika, 62,
Şifr* Srvaa, 9/9/1919
Adet
23
Er'-urumda On Besinci Kolordu Kumandanlığına Ankarada Yirminci Kolordu Kumandanlığına
Müstakil Kürdİstan teşkili propagandası yapmakta olan İngiliz Binbaşısı Misler Novil, yanında Mevhınzade Rifat. Bedirhanilerden Kâm-ran, Celâdet ve Cemil Paşazade Ekrem Beyler n a »undaki zevat ile Mala ty ay a gelerek Elâziz Valisi Ali Galip Bey di* kendilerine iltihak ile Bedirhanilerden olan mutasarrıfı liva Halil Beyle müştereken millet ve vatan aleyhinde icraata tevessül eyledikleri ve güya postayı vuranları takip eylemek maksadile etraftan Ekrat celbine kalkıştıkları istihbar e* ditdiğınden Harputtan 15 inci Alay Kumandanı makineli tüfekle mücehhez bir müfrezei askeriye, A zi si yeden iki süvari bölüğü. Siverekten Malatyadaki Süvari On İkinci Alaya mensup bölük Malatya üzerine tahrik edilerek mumaileyhin tevkifleri esbabına tevessül edilmiştir. Netice ayrıca arzolunacaktır.
Mustafa Kemal
54
Vesika, 63.
55
Sifrft Sivas, 9/9/1919
Adet
21
Diyarbekirde On Üçüncü Koîordu Erkânıharbi ye Riyasetine
Malatyada içtima eden millet hainlerinin bu defa da güya postayı vuranları takıp maksadile etraftan Ekrat celbine tevessül eyledikleri mesmu oldu» Aziziyedcn hareket eden Üçüncü Kolordu süvari bölüklerine en kı«a yoldan Ma la ty ay a hareket emredildi. Binaenaleyh posta hırsızlarını takip için uzaklaştırılmış, olan On îkİncı Süvari Alay bölüğünün de hemen Malatyaya tahriki pek lâzımdır. Müstaceliyeti maslahata binaen alay kumandan ma hu husus tavsiye edilmiştir. Kolordudan da doğruca emir verilmesi rica olunur. Bugün ayrıca otomobil ile Malatyaya za hitan da gönderilmiştir,
Mustafa Kemal
Vesika, 64*
Şifre Sıva*, 9/9/1919
Adet
¦
Malatya da On İkinci Süvari Alay Kumandanlığına
Harput valisi İle Malatya mutasarrıfının İngilizlerin aleti olarak vatan ve millet aleyhinde icraata tevessül eyledikleri ve elyevm Malatya da müstakil Kürdistan teşkili propagandası yapmak üzere gelmiş olan İngiliz Binbaşımı Mister Novil ve hempaları Kdmran, Celâdet ve Ekrem ve Mevlânaade Rifat Beylerle, birleşerek, güya po&tayı vuranları takip eylemek üzere mutasarrıfın civardan mikellâh Ekrat talep eylediği anlaşıldı bu hususta tarafı âlinizden de malûmata intizar ediyorduk. Doğrudan doğruya millet ve ordu aleyhinde bir hareketi hainane teşkil eden bu teşebbüse karşı alayınız ne tertibat almıştır. Sürati iş'a-nna muntazırrm. Hısnımansurdaki bölüğünüzün takipten sarfınazar ettirilerek hemen Malatyaya celbi lâsimdir.
Mustafa Kemal
Vesika* 65.
$fr* Sivas, 9/9/1919
Kemah ta Meb*usu Sabık Sağırza d elerden Halet Beyefendiye
İncil i £ himayesinde müstakil bir Kiirdistan teşkili maksudîle propaganda yapmakta olan İngiliz binbaşılarından M ister NtivU'm din ve milletlerini satan iş Kürt Beylerinden Ekrem, K anıran Ali, Celâdetle Malatyaya geldiği ve hükümeti merkeziyenin mürevvici efkün yani millet ve vatan haini olan Harput valisinin de bunlara İltihak eylediği ve Bedirbanilerden Malatya Mutasarrıfı Halil Beyle beraber güya postayı vuran hırsızlan takip behancsİle Ekrat celbine tevessül eyledikleri haber alındı. Bittabi meıı'î mazarratları İçin tedahiri askeriye ve milliye ye tevessül edildi. Şu kadar ki. Kürtlerin makamı mukaddesi hilafete ve yatana olan sadakat ve merbutiyetlerini göstermek üzere bazı ağa-vütın bîr miktar Kürt kuvveti!c birlikte Malatya istikametine hareket ve padişah ve millet aleyhinde İngilizlerle teşriki mesaiye cüVet eden ve o civarın saf Ekradını posta hırsızlarını takip yalanı ile toplayarak beyhude yere asker tarafından itlaf edilmelerine ve padişaha*, millete karşı İsyan etmiş, bir şekle sokulmalarına sebebiyet verecek olan bu vatan hainlerinin alçaklık Un m marülarz E Ura d a vesaiti seHa ile iblâğ ederek davete ademi icabetlerinin teminine hasrı himmet eylemeleri son derece şayanı arzudur. Mümkün Uc hemen tevessül ile neticenin icarını rica ederiz.
Mustafa Kemal
Vesika* 66.
T
' Malatya. 16 Eylül 1919
»/ ¦
Sıvasta K. O. 3 Kumandanlığına
Zeyil 15/9/1919 şifre: Mustafa Kemal Paça Hazretlerine:
Vali, mutasarrıf hakkında söylenilen sözleri dinlememiştir. Hatta es.raf ve muteberanm kendisine mutasarrıf aleyhinde vaki olan maruzat ve şikâyetlerini kamilen mutasarrıfa ihbar eylemiştir. Bilâhare eşrafın hu hususta kendisine vaki olan suallerine karşı benim İstanbul da da sır
56
sak Uyumadığım meşhurdur. Ben sır sandığı değilim. Fakat merak etmeyin ben mutasarrıfa başka tarzda anlattım demiştir. Sıvasta Malatya ve Harp utla vaki olan açık tel muhaberesini ve kendisini mutasarrıfı ve yeğenlerini ve «a İ reyi derdest etmek üzere Harputtan İl ya* Şeyin. Sıvasta ıı da birtakım zabıtanın hareketini bura telgraf müdürü derhal valiye ihbar eylemesi üzerine valiyi pek büyük havf istilâ eylemiş ve bütün geceyi hükümet dairesinde geçirmiştir. Vali bizzat telefonla mutasarrıfı müteaddit defalar davet eylemiş ise de mutasarrıf İcabet eyle-memiştir. Bütün gece odada dolaşarak uyuyamamıştır. Vali jandarma kumandanına, müdafaa etmek Üzere tekmil jandarma ve polisi toplama* sim emir vermiş ise de esasen kuvvetin az olduğunu ve böyle bir zamanda şehrin asayişine nezaret edecek kimse kalmayacağını, kendilerinin esas vazifelerinin asayişi tesisten İbaret olduğunu söyliyerek reddeylemistir. Bunun üzerine Hacı Kayaya adamlarüe îlyas Beyi yolda pusuya düşürerek tevkif eylemesi için müracaat eylemiş ise de oradan da bir rayu muvafakat görmemiştir. Bunun üzerine firara karar vererek Hacı Bedir Ağayı da bu hususta iğfal eylemişlerdir. Bunlara mümoşat eden Hacı Bedir Ağanın biraderi olup Hacı Bedir Ağanın bizzat dindar ve nnmuskâr bir zat olduğunda herkes müttehittir. 10 eylül sabahı bunların harekeli mukarrerken nezdlerinde birkaç jandarma ve müsellâh Kürt olduğu halde anî olarak hükümete gelmişlerdir. Bu sırada süvari alayı tarafından mutasarrıfın evin İn telefon telleri kepilerek ve evi şartlat ak basılmıştır. Bunu hükümette para almakla uğraşan vali ve mutasarrıf haber alınca bunlar şiddeti havf ile her şeyi unutarak maiyetleri* le birlikte atlarına binip süratle firar eylemişlerdir. Mustafa Kemal ve avenesinin tenkili masarifine karşılık olmak üzere olbaptaki emrine tevfikan altı bin Ura alınmıştır, ibaresi ve her ikisi tarafından imzalı senetleri de olduğu gibi bırakmışlardır. Senet jandarma kumandam nez-dindedir. Bu para ahnmtş ve unutulmuş olduğuna nazaran paranın afaziyle harekâtı milliyeye sarfı m en ut u reyi âli i devletleridir. Mabadı arze-dilecektir, K Q 3 Emir Zabiü
Recep Zühtü
Vesika, 67.
Malatya, 17/9/1919
Sivas K, O. 3 Kumandanlığına
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine: Zeyl 16/9/1919 şifreye:
Jandarma kumandanının fikrine göre firarileri Kürtler ara*mda ele-
57
geçirmek ihtimali yoktur. Yapılan teşebbüsler leşinle Kür iler a rast od a da duramıyaraklarından Mutasarrıfın Urfaya İngilizlere dehalet, valinin de Kayseri ye, oradan da İstan bu la geçmesi muhtemeldir. Valinin ailesi Elâzizdedir. Mutasarrıfmki de burada Amerika eytamhanesine iltica etmiştir. Vali ailesine ziyade merbut ve meelûp olduğu cihetle ailesini takiple kendisine mülâki olmak mümkündür. Bu hususa mümkün mertebe dikkat ediyorum. Elâzizden hareketinde takip edebilmek üze* re bendenize de hah er verilmesi İçin Elazizde icap edenlere emir bu vurulması maruzdur. Mumaileyh ayı takiple Kay seride veyahut Bozan ti -Eskişehir hattı üznrinde valiye mülaki olmağı muhakkak addediyorum. Mutasarrıfın yeğenleri Celâdet ve Kanıran, Novil in refakatinde imiş. Süvari alayı tarafından mutasarrıfın evinin bir parça tedbirsizce vc lâzım gelen yerler tutulmaksızın basılması ve icap eden ketumiyete itina edilmemesi vali ve mutasarrıfın maiyet birindeki müsellâlı adamlarla mukabele ederek burada mevcut cüz'ı kuvvei askeriyeye karşı kanlı bir şuriş. çıkartmaları ihtimalinden ihtirazen nıerkumanı ürkütmek ve esasen maksatları dahilinde olan firarlarım tesri ve tacil ettirerek bu suretle buradan bir an evel çekilip gitmeleri için limaksadin yapıldığım Jandarma Kumandanı Tevfik Bey sözleri arasında ihsas etmek istemiştir.
Buradaki süvari ve topçu alay lan kumandanları da halk üzerinde iyi bir tesir bırakmağa muvaffak olamamışlardır. Hacı Kayanm üç. bin silâhlı çıkarabilecek bir aşiret reisi olduğu ve aşiret efradı civar Kürtlerin en saf ve cesurlarından bulunduğu anlaşılıyor, Hacr Kaya ve Hacı Bedir Ağalardan murahhas olarak davet buyurulacak olursa zaten diğerlerine nispeten sakin ve merbut bulunan bu havali Kürtlerinin pek ziyade memnun edilmiş, olacağı maruzdur*
İL O, 3 Emir Zabiti Recep Züitiü
Vesika, 68*
Şifre Sıvam 10/3/1919
Aceledir Adei 32
Ma fa ty ad a On Beşinci Alay Kumandanı llyas Beye
Vali ile mutasarrıfın firarı, niyeti erindeki hıyanete en büyük delildir, Bu vatan hainlerinin İngiliz parası ile millet ve hilâfet aleyhin-
58
de Kürtlük gayesi için çalrçtıklan ve maatteessüf lstanbulduki hükümetin de bunların şeriki cinayetleri olduğu elde edilen şifrelerden anlaşıldı, mesele tamamen vatanîdir, bu sebeple evvelemirde bu demlerin süratle derdestleri ve kurtluk cereyanına o taraflarda a ala müsait zemin bırakılmaması lâzımdır. Sivastan bir estcrsüvar müfrezesi evelki akçam o tarafa sevk olunduğu gibi, Aziziyeden iki süvari bölüğü, Malatya istikametine tahrik edilmiş ve ayrıca, M a ma hatun da ki süvari alayına, Harputa yürümesi emredilmiştir. Bundan başka Kemahta mukim Mcb'usu sabık Sağırzadelerden Halet Beye de birtakım Kürt ağa vatı le bizzat o taraflara inerek Kürtlerin, bu alçakların hilesine aldanma malan İçin icraatta bulunulması tavsiye edilmiştir, Malatyada mutasarrıflığın jandarma kumandam tarafından der uhde edilmiş olması pek münasiptir. Ayni veçhile sahibi namus ve hamiyet diğer bir zatın da Har putta makamı vilayeti seri an İşgal etmesi, Malatya ve Harp uttaki kuvayi hükümeti tamamen ele atarak millet ve vatan aleyhinde hiçbir icraata meydan verilmemesi, kurtluk cereyanının kökünden sökülüp atılmak ve firarı hainlerin İngiliz para sil e Kürtleri aldatarak padişah ve asker aleyhine şevke çalıştıkları; bunlara uyanların bilaeman ve merhamet imha edileceği her tarafa müsait suretlerle tamim olunarak saf ve namuslu halkı hakikatten haberdar eylemek gibi t eda bire bir an eve] tevessül pek mühimdir.
Bu millet hainlerinin îngilizle teşriki mesai edeceğinin de göz Önüne alınarak icabında mevcudiyeti milliyemizi tehlikeye sokacak o* lan ecnebi askerlerine de mukabele olunacağın m derpiş edilmesi lâzımdır*
Takıp ve derdestleri hakkında ittihaz kılman tertibatın iş-arını rica e deriz-
Mustafa Kemal
Vesika* 69.
Sir» Siva^lO/9/1919
Aceledir Adet 125
Diyarbekirde On Üçüncü Kolordu Erkânıharbiye Heisi Halil Beyefendiye
1 — Malatya vaziyeti malûmu alileridir. Hainlerin takip ve derdesti hakkında Kolordunuzdan emir verilmiş olduğu pek muciptir. Üçüncü
59
Kolordu Aziziycdeki iki bölüklü süvari alayına en kıaa yoldan caddeye çıkarak Malatyaya yürümek emrini verdi. Ön beşinci Kolorduya Mam ah atımdaki süvari alayını Harputa eevkelm eşini yazdık. Malûmunuz veçhile Sıvastan ayrıca bir estersüvar müfrezesi eveIisi akşam Malatya istikametine tahrik olundu*
2 —Dahiliye nazın ile Harput valisinin elde edilen şifreli muhaberatından Ali Calip Beyle hempalarının kuvayi mühiınmc toplayarak Sivas üzerine yürümek gibi bir hıyaneti vataniyeye teşebbüs etmek istedikleri tahakkuk eylediğinden maruz kuvvetlerin yetişmesine intizara lüzum kalmadı. Egirrayi mumaileyhimin seri an takip ve derdestleri ve Kürtlük cereyanına müsait zemin husulüne mahal bırakılmaması için KoLordımuzca her türlü tedain re tevessül edilmesi pek mühimdir*
Tedabİri mütiehazc sayesinde mezkûr m tutak ada başgösteren kurtluk cereyanının tamamen akamete uğrayacağı h edibi d ir*
3 — Firar eden vali ve mutasarrıf yerine şayanı emnü itimat eshabı namustan iki zatin sürati tayini pek lâzımdır* Tarafımızdan Ma* tatyadaki jandarma kumandanı da muvafık görülmekte ise de Diyar-bekir mektup çus una itimat olunma maktadır. Her halde bu iki mevkie kurtluk cereyanım kökünden sökecek* millî birlik uğrunda vakıfan e, cansiparane çalışacak zevatın seri an tayini pek lazımdır. Vaziyeti ab i reye nazaran bu meselede büküm di merkeziyenin istihsali rey ve muvafakati bittabi mevzuubahs olamaz. Bu baptaki mütaleamza ve ittihaz kılınacak tertibatın um i^ arına muntazınz.
Mustafa Kemal
Vesika* 69-.
Şif» Cayflt aceledir Adet
Erzurumda On Beşinci Kolordu Kumandanlığına
¦
Harput Valisi Ali Galip Beyte Malatya Mutasarrıfı ve İngiliz Binbaşısı M ister Novil ve hempaları askerin Harp uttan Malatyaya hareketini duyunca bu sabah Kahta istikametine firar etmişlerdir* Bunların o civarda Bedir Ağa nezdıne giderek Ekrat cem ile mukabil harekata kıyam cyliyecekleri ve ihlimalkı M a rasta İngİUz kuşetlerinden de istiane edecekleri tahakkuk eylemiştir. On Üçüncü Kolordu takiplerine
Sıvaa, 10/9/1919
60
emir vermiş ve Üçüncü Kolordu da mümkün olduğu kadar kuvvetlerini cenuba doğru indirmiştir, Vaziyetin tamamen millet lebine ol ferdik temini ve bu hainlere kıpırdanacak bir fırsat verilmemesi İçin azamî tesirin gösterilmesi lüzumu tabiî bulunduğundan Mamahatundaki süvari alayının Harput istikametine tahriki tarafımızdan tensip edilmekte olduğunu a ize d erîn.
Mustafa Kemal
Vesika* 70,
SURET 1 Dahiliye Nazırı Adil Beyefendiye
¦ I
Zatı âliler ile Mamur eül aziz Valisi Galip Bey arasında teati olunan telgraflar Komrre heyetince elde edilmekle aynen makamı vilâyete tevdi edildi. Bu telgrafların suretlerini zîre dercediyorum. Verdiğiniz emir, Galip Beyin der uhde ettiği vazife, doğrusu behtü hayretimi mucip oldu, Bir taraftan bendenizin infisalimin aslı olmadığım tebliğ ile şahsımı iğfal ve bir badirei uzmaya i İka ediyorsunuz. Diğer taraftan da müslümanlan biribirine kırdırmak için tertibatı cinayetkâranede bulunuyorsunuz. Sizi bu türlü tertibata sevkeden sebep nedir. Bir türlü anlayamıyorum. Buraca padişahına isyan etmiş bir kütle mi vardı ki eşkıyadan mürekkep bir kuvvei tedibi ye göndermeğe ihtiyaç görüyorsunuz. Ve böyle vahi teşcbbüsatı hainanenin mümkünilicra olacağına nasıl kanaat edebiliyorsunuz. Evel ve ahir arzettiğim veçhile dahili vilayette muhilli sükûn ve asayiş ufak bir hareket bile yoktur. Maksadınız Mustafa Kemal Paşa ile Rauf Beyi tutmak ve Kongreyi dağıtmak ise buna imkân olmadığını evelce ar yetmiştim, Şimdi yine bu İş için ahali arasında mukatele açmağa, memleketi ateşe vermeğe, büsbütün elden çıkarmağa sebep olmak ve binnetice vatan ve millete karşı ihanet cür-mü teşkil eder» Bendeniz öyle anlıyorum ki, zatı âliniz hırsı eah ile hakikati göremiyorsunuz ve halkikati soyliyenleri sevmiyorsunuz. Anları susturmak, ezmek istiyorsunuz. Bilerek yahut bilıniyerek düşmanların ekmeğine yağ sürüyor ve memleketi felâkete sürüklüyorsunuz. Şu hal ve vaziyette bulunan bir nazıra artık itimadım kalmadı. Bugüne kadar her mesuliyeti şahsan derimde ederek idarei umur ettim, fakat bu dakikadan itibaren bendeniz makamı vilâyette iken Harput ve Malatya müslümanlarmın Sivas müslümanlarile ve buradaki anasırı gayrimüslime ve ecnebiye ile mukatele etmeleri ftibi bazın ve hunin bir manza-
61
raya tahammül edebilecek kadar vicdansız olmadığımdan buna müsaade edemiyeceğim. Bu bap Lakı mesuliyetin tamamen size raci olduğunu arzederim Efendim. 10/9/1919
Sivas Valisi
Rtsit
SURET 2
Dahiliye
Sivas Vahi sabıkı Ke$it Paşa Hazretlerine
C; Kongrenin orada ak (edeceğini bildirdiğiniz İçti m a atlan Düveli İtilâf iyece emsali sabıkası gİbİ hâsıl olacak sui tesir atı azîm e ve bundan vatan ve milletçe tabaddiis edebilecek mazarratı vahime yayanı endişe olduğundan hu baptaki telgrafnamci valâl arına cevaben naz an dikkati âlinizi vakti le celp ve hu teşebbüsün sureti münasibe de men'i esbabı* ııın istihsalini dirayet ve hamiyeti a üyelerine terketmistim. İki şıkkı muhtevi olan cevapnamei malûmu valâl arı üzerine Galip Beyin icrayı memuriyeti hususuna Meclisi Vükelâ kararile iradei sen i yel cenabı hilâ-fetpenahi şeref sudur buyuru 1 du. Vatan ve milletin maruz olduğu me-haliki azimeyi tecdit etmekte olan harekâtı vakıadan sarfınazar edilmesi hakkında eve] ve ahir icra olunan tebligat ve teki da ti nazarı dikkate almayarak muktezayı siyasete m una fi, vatan ve milletimiz hakkı mi tu cidden mehaliki daİ harekâtta ısrar edenler tarafından Calip Beye taarruza kıyama kadar varılması mülâhazasına binaen mücerret böyle bir mü* na&ebetsizligin men'İ vukuu içm Galip Beyin tuzumu ksırLır muhafız ile birlikte azimet etmesi muvafıkı ihtiyat görülmüştü ve birkaç muhafız ile gitmek Utiyen Galip Beye böyle bir taarruza maruz kalmamak için muhafızların ihtiyaten tezyit ve miktarı yüz, yüz elliye iblâğı tavsiye o-lunmugtu. Bu kadar cüz*î bir miktar maksadı vazıhan tayine kâfildir. Bunu tefsir ve tevile imkan yoktur. Galip Beyden suretini naklettiğiniz yolda bir telgrafname de alınmamıştır. Bu bapta zatı valâlarile teati ettiğimiz telgraflarla mütalea ve suretini nak .eylediğiniz telgraf namem dikkatle kıraat olunduğu halde bu defa yazdığınız telgraf namenin ne kadar nabeca ve şahsî mesleğini ve vicdanını pek iyi bildiğiniz bir hadimi kadîmi millete karşı kullandığınız tabir atın ne derece naseza olduğunu elbette teyakkun ve iradei seniyei cenabı hilafctpenahi hükmü .'ilişine mutavaat lüzumunu takdij edersiniz. Hiç kimsenin uhde i inhisa-
62
rinda olmayan hamiyeti vataniyeden nasibini lehülhamt hiç kimseden ajafı değildir. 1Ü/9/İ9I9
Dahiliye Nazırı
* Adil
SURET 3
Dahi Üye Nazır* Adil Beyefendiye
C: 10 Eylül 1919, Evvelâ in fis alim hakkındaki irade i sen iye i hazreti hilafetpena hinin resmen tebliğini rica ederim. Saniyen sureti mevsuka da haber almdığına göre vahi lâhik Galip Beyin Sıva&a beraber girmek üzere Mala ly ada birtakım eşkıya ve eşi ırayı ha gına toplamak ihanetinde bulunduğu görülmesi üzerine mahallince derdestine teşebbüs olunmugsa da refakatinde bulunan İngiliz Binbaşısı /Vovt/ Malatya Mutasarrıfı Be-dirhanilerden Halil ve mazharı teshil ât olmaları için tarafı devletlerinden yedlerine vesika verilen Kâmran ve Celâdet ve Diyarbekirli Cemil Paşazade Ekrem Beylerltı beraber Kalıta istikametine doğru firar et* mjsjer ve el'an takip edilmekte bulunmuşlardır. Şu bale göre Galip Beyin buraya vuru d u vakte muhtaç vc belki meşkûk olduğundan bu baka yıkı hakipayİ şahaneye arzettıkten sora azlim hakkında şeref taallûk buyurulacak iradei seniyenin şayanı İtimat bir nazır tarafından resmen tebliğile beraber bundan sora kat*iyyen mes'uliyet kabul e deın iveceğime rıntlmİ iradei hilale t pen ahiye muta vaat an işten çekilmek üzere kime tevdii vekâlet edeceğimin gene o nazır tarafından emrü iş'arma müsaade bu vurulmasını istirham ederim Efendim,
Sivas Valisi
Reşit
Vesika, 71
Malulyjı Zata maliBUâlur
Sıvasta K. O, 3 K.
M us Lif a Kemal Paya Hazretlerin edir
Firari zevatı malûmenin 10/11, 9, 1919 gecesini Kakada pişirdikleri ve 11/12, 9, 1919 gecesini de R ak an m yarım saat ya km m d a bir köyde bir aşiret reisinin yanmda geçirecekleri anlaşılmakla maruzdur.
11/9/İ919 Alay 15 K, Biııbae.1
îlyas
63
Vesika* 72*
64
An karada K. O. 20 Kumandan Vekâletine Erzurumda K. O* 15 Kumandam Kâzım Paja Hazretlerine Diyarbckirde K. O. 13 Kumandam Miralay Cevdet Beye
Malatya firarilerinin 10/11 Eylül gecesini Malatya knrbinde Baka 11/12 gecesini Bakaya yaran saatlik bir köyde bir agîrct reisinin nezdinde geçirdikleri Malatyadan haber alınmıştır,
12/9/1919 Mustafa Kemal
Vesika, 73,
Malatya, 11/9/1919
Yüzbagı Faruk Beyin avdetinden evel validen ayrılan ve geç olarak merkeze gelenin (ismi yok) ifadesi berveçhiati maruzdur, «Vali Ali Calip ve Mutasarrıf Halil Beylerin mevkilerine avdet edip ailelerile birlikte istiyecekleri istikamete hareket etmek üzere serbestçe memlekete girmelerine ve kendi şahıslarına hiçbir suretle müdahale ve taarruz ediltni-yeceğine dair tarafımdan teminatı kaviye talep etmekte olduk lan gim-di yanlarına gidip gelmiş olan birisi vasrtasile haber gönderecekleri ve binaenaleyh selâmeti memleket namına bunların bu suretle vaki olan tekliflerini kabul etmek muvafık olup olmadığı» hakkındaki emrinizin intizarında bulunduğumuz maruzdur,
tlyas
Vesika* 74.
Malatya d a İl yas Beyefendiye
Ali Galip vc Mutasarrıfı Sabık Halil ve hempalarının millete kargı hıyanet ve denaetlerinin tahakkuk eylemesi üzerine bu meseleyi merkumun ile münasebete girişerek değil yalnız ve ancak padişahımıza doğrudan doğruya arzı hakayik eylemek suretile halletmek için bu dakikada lıütüıı Anadolnda tekmil valiler, mutasarrıflar, kumandanlar ve millet telgraf başında bulunuyorlar ve hükümeti merkeziyeyi Ali Galip ve hempalarile şeriki hıyanet addederek tahtic etmektedirler. Böyle bir anda başka bir sureti hal varidi hatır olamaz. Bu hususta zatı
alilerinin azami şiddet ve ciddiyet göstereceklerinden eminiz. Mutasarrıf vekili Tevfik Beyden ve Topçu Alay Kumandam Münir Bey ve Süvari Alay Kumandam Cemal Bey ark a da şiarımızdan da ayni suretle hareket bekleriz. Ciheti askeriye ve mülkiyece en aon alınmış olan teda-birin izah bu vurul ma sı m rica ederiz. Bu adamların aileleri hüsnü su* retle tahtı muhafazada bulun durulmalıdırlar* Tarafta ram bila tereddüt ve derhal tahtı tevkife alınmalıdırlar, zerre kadar mümanaat ve fesada cür'et edenler bılâ merhamet derhal idam olunmalıdırlar.
Hilâfet ve saltanatın masuniyeti ve hukuk ve mukaddesatı millet bugün bu tarzda harekete âmirdir.
Umumî Kongre Heyeti
Vesika* 75.
12/9/1919 Saat 1 40
Malatyada On Beşinci Alay Kumandam îlyas Beye
Şimdi mahallinden verilen malûmatı mevsuka şudur: ingilizlerin elyevm Urfada üç yüz, Aymtapta üç yüz elli» Maraşta yüz neferleri vardır. Binaenaleyh size bir İngiliz fırkasından bahsedenlerin beyanatı, vatan ve millet hainlerinin yalanını naklederek maneviyatınızı kırmak, alçaklıktır. Hakikati mezkûrenin icap edenlere tefhimi münasip olur.
Mustafa Kemal
Vesika, 76.
Malatya,l 1/12/1919
C tele i 1 — Şart dermeyan eden Vali Calip, Mutasarrıf Halil Rami Beylerdir, 2 — Srvastan gönderilen zabitler hâlâ gelmemiştir. 3 — Hisnimansur ve Siverekten hareket eden bölüklerden malûmat yoktur, 4 — İçtima etmekte olduğu bildirilen süvari alayının sürati mümkine ile Malatyaya tahrikine emİT ve delâlet buyurulması müsterhamdır. 5 — Zevatı malûmenin aşaîr muavenetİle Malatyaya taarruzu halinde mukavemeti şedide ibraz edilmesi sureti kafiyede kararlaştırılmıştır. 6 — Yarm 12/9/1919 da Bedir Ağaya buradan aşair rüesasmdan bir Kürt heyeti gönderilecektir. Heyet, Bedir Ağayı ikna ve dairei itaate irca et-
5
65
mek İçin çalınacaktır* T — Eldeki kuvvet. Malaryayı uzun müddet bir Kürt taarruzuna kargı mukavemete kâfi değildir. Bunun için sürati mü Tilkine ile kuvayi muavine şevkine delâlet bu vurulması eki den miister-hamdır.
tlyas
Vesika* 77*
— Mühim iğleriniz olduğu için a ynla bili rainiz. Kongrenin henüz müçlemi ve muhaberata devam etmekte bulunmasmdan icabında bir şeyi tebliğ edebilmek için telgrafhanede bir zabit terketmenizi rica ederiz.
— Süvari Yaveri Cemil Bey emrinize in t iz ar en bekliyor.
Mustafa Kemal
Vesika* 78*
Tel Malatya,14/9/m9
Müstaceldir
m
300
Sivas Kongre Heyeti Muhteremesine
1—Buraca yapılan tedabiri acile ve gerekse Bakaya izam olunan heyeti n asılı anm içtima etmiş olan aşa ir ve rüesaeına yapmış oldukları telkiuat neticei haseuesi olmak üzere bine kar ip İçtima etmiş, olan bütün a&aİrin tamamile dajhtıîmasma muvaffakiyeti ta mm e hâsıl olmuştur.
2 — Buradan firar eden, birtakım tasııiat vaitlerile agair rüesasinı elde ve Ekradı başına cem ve binnetice arzusuna muvaffak olamayan Ali Calip ve Halil Hamı Beyler artık bu tedabir ve yapılan tergip ve teşvİkut neticesi memleketi tcrkctmek zarureti karşısında bulundukları cihetle buradan gönderilen Pütürge Kaymakamı Sabıkı Hagrp Beyle Kâhta aşair reisi Hacı Bedir Ağanın himayelerile ve Kahta tarikiyle Urfaya gitmek üzere bugün Kakadan hareket etmişlerdir.
3 — Başına toplamış olduğu birtakım hazele ile buraya gelerek Türk ve Kürt unsurları araşma tohmu nifak saçmak istiyen İngiliz Binbaşısı /Vot?ü) âmiri olan Miralay Müsyü But den aldığı emir ve talimat üzerine yarın alessabah Gürene tarikiyle ve yine jandarmalarımızın himayesi ile merkezi livaya uğratılmaksızm Gözene nahiyesi ürerinden müreffeh en Elbistan a hareket edeceklerdir.
66
-I — Salifülarz ittihaz ktlman terîabiri basene neticesi olmak üzere bütün vaka yi tabiatile izale ve emnü asayıg İade ve memleketini her tarafında sükuneti ta mine ber kemal bulunduğu berayi malûmat maruldur, U ı w t ir ı_-ı-
Malatya Mutasarrıf Vekili ve Jandarma K, Binbaşı Terfik
Vesika, 79.
Til Srvas1İS/9/1919
Sıva* Heyeti Merkeziyetine (tezkere). 15, 20, 13 üncü Kolordulara. N İğdede 11 inci Fırkaya. 15, 5 inci Fırkalara.
Trabzon, Bitlis, Dİyarbekir, Erzurum, Van, Kastamonu, Konya, Ankara vilâyetlerine.
KayseriT Erzincan, Bolu, Canik, Afyon Karahisar. Kütalıya, Yozgat, Kırgclur Mutasarrıflıklarına.
Firarı Harp ut Valisi Aİİ Galip, Malatya Mutasarrıfı Halil ve be m* palan Bedirhanilerden Kâmran, Celâdet ve Cemil Paşazade Diyarbe* kirli Ek remin hükümeti merkeziyenin talimaüle amali meşru a i milliyi söndürmek, Srvasta toplanan Umumi Kongreyi dağıtmak maksadı haİnanesile bidayette eşkıya derdesti için muavenet talebi bilâhare firarları esnasında Malatya ve civarının Ermenistan olacağı ve hatta Har-puttan hareket eden askerimizin güya Ermeni askerleri bulunduğu gibi ifsadat ve iğfalâtı einayetkaraueleri neticesinde civarda toplanmış olan bir kısmı Ekradm Malatya d an gönderilen heyeti nasıha tarafından kendilerine hakikatin tefhimi üzerine firarilere lânethan olarak tamamen dağıldıkları ve hıyaneti vataniyeleri bütün millet tarafından anlaşılan firariler artık agair içinde harmanlayacaklarını anladıklarından İngilizlere sığınmak üzere TJrfaya kaçtıkları, Kürtleri makamı mukaddesi hilâfetten ayırarak ingiliz esaretine sokmak maksadile propaganda yapmakta olup firarilerle beraber Malatyadan kaçan İngiliz Binbaşı mahut Muter ISovü in de jandarmalarımızın nezareti altında Elbistan a doğru sevked ildiği mahallinden bildirilmekle tanı imi keyfiyet olunur.
Heyeti Temsiliye
67
Vesika, 80
Vilâyetimiz Valisi firari Galip ve İngiliz Binbaşısı ISovil ve riifekayi şerirelerinin Malatyadan firarlarından «ora dağ baslarında yek d i gerile muhaberesi
İngiliz Binbaşısı Novil tarafından
mektup
Beydağında Vali Galip Beye
Refakatimde bulunan zevat ile Ayıntap üzerinden Halebe avdet etmek üzereyim, Sivas hareketi üzerine civar vilâyata sirayet eden şu riş teskin ve bu hususta Dersaadetle muhaberede bulunmak azminde olduğunuza vâkıfım. Bu itibar ile zatı âlilerinin Dersaadetle vukubulacak muhaberatınızı bizzat temin etmek emelindeyim. Halbuki zatı âlilerinin Urfadan Dersaadetle muhabere etmeniz imkânı mefkuttur. Çünkü Urfadan Dersaadete ve hükümeti osmaniyenin emrine amade bulunan ve-gâue telgraf hattı Srvastan gedmekte olup bununla muhabere etmeniz mümkün değildir. İstanbul ile muhabereye müsait ikinci Halep telgraf hatlı ise İngilizlerin elindedir. Birlikte Ayıntaba azimet ve bendeniz orada İngilizlerin vasıtası le İstan bu la kadar hattı serbest ve emrinize amade bulundurmağı vazife telâkki ettiğimi arz ve takdimi ihtiramat eylerim.
Majör Novil
Kâhta Kaymakamlığına (Tahrirat)
İrtikâp eyledikleri ceraimi cinaiye ve mezalimi mütenevvia neticesi olarak orduyu mağlûp, men küp bir hale düşüren ittihat ve terakki sana-didi bir vakittenberi kendilerini kanunu adaletin pençei kahrından kurtarmak mecburiyetile memlekette ihtilâl çıkarmaya, ortalığı karıştırmaya çalışıyorlardı. Erzurumda vatunperverane birtakım müddeayatı kâzi-be ile meydana atılıp kongre namı altında mukarrerat ittihaz eden eşhası ittihadiye bu kere de Sıvasta kongre aktederek asayişi memleketi tehdide, efkân ecanibi tehyice baglamalarile İtilâf Hükümetleri kuvayi işgaliye sevketmeden işbu kongrenin mcıfile m üretti pl erinin istisaline lüzum görülmüş ve işbu vazife uhtei senaveriye ihale bu vurul muştu. Bermucibi ıradei seni ye şu mühim vazife i vataniyenin ifasına azim
68
jken Mustafa Kemal avenesi kumandasında bulunan muğfel bir kısım askerin ittihatçı zabitler kumanda&tle Malatyaya gelmekte olduğunu ve bizi tevkife memur bulunduğunu haber alarak Mutasarrıf Beyle Ha er Bedir Ağayı bilistishep Bey dağına çekildim. Maksadım iradei se-niye ahkamı mü nitesini infaz ve huruç alessultan feza batine mütecasir olan bağileri istisal ile vatan ve milletin maruz bulunduğu me( haliki izaledir. Halifei zişan efendimize sadık aşairden lüzumu kadar kuvvet ihzar etmekteyim. Başka keyfiyete vâkıf olarak kıtaatı askeriye kumandanlıklarında bulunan bu gibi bağilerin tesebbüsatma mümanaat ve sen ak arlarına her hususta muavenet lüzumu beyan olunur. Berveç* hibalâ hakayikın ilânile ahalînin, hainlerin iğfalâtına kapılmamasını temin lazimeden olup hilâfında hareket veya izhan cebanet müstel-zimi müeazattır.
Mamuretülâziz Valisi
Galip
Huzuru Devletlerine
Büyük vatanperverimiz Paşayı Mükerrem ve Muhteremimiz Efendimiz; Mamuretülâziz valii sabıkı Kayserili firarı Galip ve riifekayi şe-riresinin Malatyadan firarlarmdan sora kuvveden file çıkamayan teşeb-büsatı hainaneleri her ferdi müslımin teFin ve nefretini mucip ahvalden olduğu varestei izahtır. Elde edilip lef fen takdimi huzuru şamile ri kılınan ve pek büyük bir vesikai denaet ve ihanet olan tahrirat suretleri muvafık görüldüğü takdirde İradei Milliye Ceride! mubteremesine derç ve ilânı temennîyau mahsusasile mingayrihaddin arzı ihtiramat ve tazimat eylerim Efendimiz Hazretleri.
23 Teşrinîevel 1919 Mamuretülâziz Vilâyeti
Ajans Muhabiri (Okunmtyor )
Vesika, 81.
K. O. 3 Kumandanlığına
Urfa hakkında alınan malûmat hulasaten berveçhUtidir:
1 —Elâziz vahi sabıkı Ali Galip Bey Urfada ittihat ve Terakki mensu binin den Şeyh Müslim Efendinin hanesinde misafir olmuş ve esnayı musahabede Müslim Efendi Galip Beyin fikrini terviç etmemiş-
69
tir. Ertesi günü Galip Bey ingiliz kumandanına müracaatla İngiliz kiyaseti aleyhinde bulunduğundan bahs ile Müslim Efendiyi tevkif ettirerek Halebe gevketmigtîr. Mumaileyh elyevm Halepte mevkuf imiş. Galip Bey üç gün Urfada kalmış, badehu Halebe gitmiş. Malatya Muta* earrıfı sabıkı Halil Rami de takriben on gün cvel Halebe gitmiş.
2 — Ur fanın şimalinde belediye hastanesi kur bin de İngilizler tarafından Ermeni eytamhanesi olarak inşa olunan bina hitama ermek üzere imiş.
Harekat, 2605, 11/10/1919
K+ 0. 13 Kumandanı Cevdet
Vesika, 82,
Erzurum. 11/9/1919
Başkumandanı akdemimiz şevke il ü mehabethı padişahımızın
atebei ulyayı miilukânelerine
Şevketpenah Efendimiz
Bugün vesaiki sahihai resmiye İle sabit ve kemali teessürle her tarafa şayi oldu ki, Dahiliye JVazm Âdil Bey ve Harbiye Nazın hafi bir plân tahtında Elâzız Valisi Galip Beyi bazı din ve vatan haini casuslarla beraber öteden beriden bir kısım müsellâh Kürtleri toplayarak çeteler teşkil ve riyaset ettirmek ve bunları Sıvasta İrı'ikaî eyleyen ve her türlü m ana sile millî ve meşru vc bundan dolayı da orduyu hümayunlarının emniyet ve muzaharetine mazbar olan Kongreyi bil muharebe bastırmak sure ti le bcynclislâm sefkidimaya tasaddi olunması ve ayma me-tnaliki mabruseı şahanenin gayri münfek bir parçası ve makamı akdemi saltanat ve hilâfeti seniyelerine lâyezal bir hissi rabıta ile merbut olan Kurdurtanı güya ayaklandırmak suretile vatanı parçalatmak gibi ınah-za düşmanlara has bir plânın tatbikini külliyetli para mukabilinde taahhüt etmiş oldukları tamamile tezahür eutıiştir. Şifreli muhaberatı elde etmek ve bu cani ya ne harekâta, takip ve tefessüh eylemek suretile. muttali olan civar kolorduların şevkettiği muhtelit kuvayi askeriye Galip Bey haininin riyasetindeki çeteyi Malatyada tazyik etmiş ve MalaLyu-dan haşire n firara icbar eylemiştir. Takiplerine şiddetle devam olunuyor, Lehülhamt işbu mclTanet belâsı vaktinden evel keşfedilmiş ve te-
dabİri katiye ittihaz olunmuştur. Beynelislâm sefkidimaya ve memlekette İğlişaş ihdasile felaketler intacına çalışan bu zünırei ihanet
70
takibat neticesinde kanunun ve 5 eri a ti garrayi ahmediyenin pençei icraatına tevdi olunacaklardır. Düşman par asile ve vatansızlık hissüe tertip olunan bu ihanete muttali olan Elâziz ahalii İBİânıiyesi pek derin bir nefret ve galeyan izharile casusların bilfiil takibine de koyulmuşlarsa da adaletin tatbik olunacağı vadile sükûna irca olunmuştur.
Şevketpcnah Efendimiz;
Devleti aliyei osmauiy elerin in ve hanedanı celilüşşanmızm altı bu-çnk asırlık tarihi mubarekinde ve hassaten hayat ve memat ile çırpı* nılan şu tarihi devirde devlet ve milletin kalbgâhraa tevcih olunmuş bu kadar hainane bir misale tesadüf edilemez. Zatı akdesi hümayunlarına kemali tazim ve ubudiyetle merbut olan bütün milleti nedbelerİle orduyu hümayunları vatan ve milletin ve zaU akdesi hilafetpenabilerinin halâsı mesudu fçibi bir gayei mukaddese etrafında toplanmış oldukları bir sırada düşman ta raf nidan satm atanmış bir züınrel ihanetin a*akiri şahanelerile müsademeyi ve beynelislâm sefkidimayı mucip suikastler tertip ve Dahiliye ve Harbiye Nazırları tarafından tebliğ v^ tatbik ettiren hükümeti merkeziyeden derhal itimat ve emniyeti nezettirmigtîr. Ayrıca hakanı celilüf|anxmızla milletin arasında haili muzır olmak cür-mii de tarihen affedilmez bir cinayettir, Umum milletin mejru olan amalini, bir araya gelen kuvvetini inkâr ve tevil edip te bunu ittihatçı manevrası göstermek ve zatr akdesi hilafetpenahilerinden ketmi hakikat eylemek kadar azîm bir günah ve mea'uliyet olamaz. Sevgili padişahımız, umum milletin kudreti nıüşterekesi siyasî tesirlerden külliyen azade ve münezzehtir. Orduyu hümayunları ise lıiîkülliye siyasî cereyanlardan münezzeh ve ancak umum vatan ve milletin ve zatı akdesi hu-mayunlarmm masuniyetine aht ve azmeylcmîş olan millete müzahirdir. Binaenaleyh amali meşruai milliyeye istinat edecek; dinine, vatan ve milletine merbut ve zatı akdesi hümayunlarına, makamı muaİlâyı saltanat ve hilâfete bihakkın tazim kâr, namuslu zevattan mürekkep ve meşrutiyete tamamile sadık bir heyeti cedidei hükümetin teşkili ile milleti uecibelerinin ve orduyu humayunlarruın tatminini ve bunu müteakip vatan ve milletine ihanet etmekte olan casus şebekesi hakkında tahkikat ve icraatı seriaı âd İl ân elerinin icrasını ve bu surette bir heyeti âdi-lei hükümet teessüsüne kadar merkezi hükümetle bir veçhile muhabere ve münasebette bulunmamağa karar vermiş olan milletten ordunun ayrı* lam ayacağı, zatı vak'aya muttali ve mahalline mücavir olan kolordular kumandam hakipayi şahanelerine arza mecbur olduk. Olbapta ve kati-bei ahvalde emrü ferman şevketlû padişahımız efendimiz hazretlerinin d ir.
71
Vesika* 83.
Erzurümtll/9/1919
Makamı Sadareti Uz m aya
Şimdi doğrudan doğruya başkumandanı akdemimiz halife] ziyanımız efendimize maruzatı mühimnıede bulunmak mecburiyetindeyiz. Haîl İka edilmemesini rica ederiz. Aksi takdirde tevellüt edecek ne ta-
yîcİ vahimenin meşguliyeti sırf zatı fahİmaneterîne raci kalacağım ar-
Mderiz- K. O. İS Kumandanı K. 0, 13 K. VekİU
Kâzım Cevdet
On Birinci Fırka Kumandanı Mümtaz
Srvaa, 11/9/1919
Sadrazam Pasa Hazretlerine
Zatı hûzreti padigahiye doğruca maruzatta bulunmak üzere yolu açık bulundurmak hususuna ait istirham m tervici tehir edildiği takdirde hadîs olacak halden maddi ve manevî vebal mesuliyetiniz derecesi tezauf etmekledir. Vakit geçirilmesinde hiçbir faide olmadığım
arzederinı. _ rt ft _ ,
K. U. 3 Kumandam
Salâhatttn
72
Ankara, 11/9/1919
Sadrazam Paşa Hazretlerine
Başkumandanı akdemimiz efendimiz hazretlerine olan maruzatımı* zı doğrudan doğruya arzetmeği ınusırrane talep ederiz. Mümanaat buyu* rulduğu halde ve padişahımıza, milletimize, vatanımıza ihanetinize hükmedilerek başka suretle ittihazı tedahire mecbur kalınacaktır.
Bundan hâsıl olacak fenalığın bütün mesuliyeti zatı fehamet-])l nah ilerine raei olacağım arzcyleriz,
K. 0, 20 K_ Vekili Erkanıharp Heisi Mahmut Ömer Halis
SURET
Vakayü ve hakayikı doğrudan doğruya başkumandanı akdesimiz efendimize bilavasıta arzetmek isterim, maruzatımı takdim için mümanaat ika buyumlmamasım istirham ederim.
Salâbattm
Ankara
Zatı şahaneye keşide edilecek telgraf namenin alelûsul çekilmesi ve usulü veçhile takdim edileceği suretinde Sadrazam Paşanın cevaplarına karşı ne emir buyuruluyor.
Makamı Sadarete yazılan telgrafı vermişler Bir de vilâyetten de Dahiliye Nezaretini yazdığı tekittir Efendim.
Sadrazam ve Dahiliye Nazın bir arada imişler.
Sadrazamın konağında telgraf merkezi olmadrğmdan yakın bir telgraf merkezine teşrif etmelerini yazdık cevap bekliyoruz.
Bagmemur muavini geldi. Sadrazam Paşaya yazılan ifade telefonla söylendi, alman cevapta telgraf name mündericaU Sadrazam Paşa Hazretlerine arzolundu vukubulacak maruzatları usulü dairesinde telgrafla arzohınmalıdır. Telgraf nameleri kezalik usulü dairesinde takdim edilir. Buyurduklarım müdür bey söylüyor Efendim.
Alınacak cevap gelince derhal yazılacağı tabiidir. Boş durmamak üzere telgraf işliyebilir miyiz.
Deminki ifadeyi Sadrazam Paga arzetmişler alınacak cevaba intizar edildiğini söylüyorlar efendim.
11 Eylül 1919
Şef muavininin ifadesidir.
Merkezimiz mümanaat ika etmiyor. Ancak alman emri vazifemiz hemen makamı aidine takdim etmektir. 0 da saniye tehirsiz İka ediliyor. Başka ne yapabiliriz efendim peki şimdi Sadrazama iblâğ ederiz efendim.
Telefonla Sadrazam Paşaya tebliğ olunup alınacak cevaba intizar edildiğini bagmemur söyledi efendim.
73
istanbul muhaberatı
11/12 Eylül 1919 Saat: 9 5
Bu usu t Sadrazamın yeni bir icadı mıdır millete muhatap o t maktan utanan sadrazamın irtikâbı kizlm düruğ ettiğine şüphe yoktur fakat sizin bu adi harekete alet olmamanız lâzımdır.
Sadrazama söyleyiniz makine başında mîlletin ve ordulum ihtarına kulaklarını açarak dikkatle dinlesin ve sîz de yalan söylemekten vazgeçiniz.
Umumî Kongre Heyeti C: Emrinizi basmemura verdim efendim*
Sizin buraya yazılacak telgraflarınızı derhal telefondan makamlarına, derhal telefondan yazılacağını başı nem ur söylüyor efendim, Basmemura verdim.
î?Lauhıı] ile muhaberat
11/12 Eylül 1919 Saat: 9
— Sorayım, Şef Fahri
Sadrazam Paşanın konağına telgraf ve telefon vardır.
— Sadrazam Paşa ya sadarette veya mabeyni hümayundadır, kendisini buldurup hemen telgrafhaneye gelmesini söyleyin mevzuubahs olan mesele zannettiğiniz gibi basit değildir. Çok mühimdir bilâhare sizi mes'ul ederiz isminiz ve şahsınız bizce malûmdur İ&.İ uzatmayın çabuk cevap veriniz.
— İşte başmemur diyorlar ki Sadrazam Paşa konağında dır. Emrederlerse yazılacak telgrafı telefondan konağa yazarız diyorlar.
Bendeniz emirlerinden hariç ne yapabilirim ki. . + ufak bir maiyet memuru mes'ul ad buyurulsum
— Bizim size yazdıklarımızı telefon veya telgrafla derhal Sadrazama bildiriniz. O sizin bileceğiniz bir iştir. Neticesini derhal bildiriniz.
— Üçüncü Kolordu Kumandam Sadrazam Paşayı telefonda veya telgrafta bekliyor.
— Emrinizi ifaya çalışıyorum. Biraz sabır buyurunuz,
74
Başmcmur Fahri Bey diyor ki Sadrazam Pasa ve Dahiliye Nazın ile Harbiye Nazırmın konaklarında telgraf yoktur bunlara yazılacak telgrafları doğruca Islan bul a yazıp buradan da müvezzii mahsus ile kendilerine gönderilir.
Vesika* 84.
Tel Sivas, 15/9/1919
12/9/1919 tarihli talimata zeyildir.
Maksat, mes.ru bir heyet resikâra gev inci ye kadar Ferit Paşa Kabı nesile kal'ı münasebet olduğundan Dersaadetle muhaberatı resmiye icra edilmiyeccktir. Hususî ve ticarî muhaberat tamamen serbesttir. Yalnız Dersaadetle olacak bu gibi hususi muhaberatın da tahtı murakabede bulundurulması lâzımdır. _ , _ ,1T
Heyeti 1 emsi 1 iye namına
Mustafa Kemal
Erzurum K. 0, İS, Ankara d a K. O. 20, Diyarbekir K. O. 13, Kon-yada K. O. 12, Niğdede Foka 11 Kumandanlık!arma.
Konya, Ankara, Kastamonu, Hüdavcndigâr, Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir, Mamuretülâziz vilâyetlerine,
Erzincan, Canik, Kayseri, Niğde, Malatya, Amasya, Bolu, Antalya, Eskişehir ve Afyon Karahisar Mutasarrıflıklarına yazılmıştır.
Vesika, 85.
Tel Sivas, 16/9/1919
Ayni M aka muta 12/9/1919 tarihli tebligata zeyildir:
1 — Hıyaneti vataniyesi filen vesaika müsteniden sabit olmuş, bulunan Ferit Paça Kabinesinin ıskatı ile yerine amali milliycye hadim meşru bir heyetin tayin ve ikamesi isti rh amalinin zatı akdesi haz reli pa-(1 iş ahi ye arz ve Tefine heyeti hazıra i hükümet mümanaat eylemekte bulunduğundan Kongrece takarrür ettirilip tatbiki Heyeti Temsil iyemize havale edilen tedabir, maruzatı mezkûre mesmuu şahane olup meşru bîr heyet mevkii iktidara geçinciye kadar Ferit Paga Kabin esile yalnız muhaberatı resmi yenin kafidir.
75
2 -— Vazıh olan bu maksadı meşruun tesrii istihsali içi o sizce varidi hatır ve kabili icra sair te d ahiri müessire varsa ijfan rica olunur.
Heyeti Temailiye uamroa Mustafa Kemal
Vesiktt* 86.
Tel 13/9/1919
Balıkesirde K. O. 14 K., Konyada K, O. 12 K„ Diyarbekirde K. O. 13 K., Erzurumda K. O, 15 K., An karada K 0+ 20 K., Burs ada Fısika 17, Çinede Fırka 5o\ Bandırmada Fırka 61 Kumandanlıklarına ve 61 Fırka vasi t asile Edirnede K. O. 1 K., Niğdede Fırka
11 K, vilâyetlere, müstakil sancaklara, belediyelere, Müdafaa î Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziy elerine
Hükümeti merkezi yen in ittihaz ve takip etmekte olduğu mesleki irticakâraneye ve yaşamakta olduğumuz günlerin mehalik ve muhataralı azüneaine kargı müdafaai hukuk ve muhafaza] mevcudiyet için Meclisi Millinin intihap ve in'ikadini temin ve tesri etmek bugünün en mühim vazifesidir*
Hükümeti merkeziye milleti iğfal ile meb'usan intihabatınr aylarca icra etmemiş olduğu gibi son zamanda verdiği intihap emrini de türlü esbap ile tavik ve tehir etmektedir. Ferit Paşanm Torusun ötesindeki vilâyatımızdan feragat ettiği Sulh Konferansına verdiği nota ile sabit, Aydın vilâyetinde Yunanlılarla tahdidi hududa teşebbüsü oradaki işgali emrivaki halinde bir ilhak olarak kabul ettiğine delil bulunmuş
ve aksamı meşgulei sairei memleket için de bunlara benzer gafilâne ve hainane siyasetile mülk ve milleti inkısama uğratacağı kaviyen melhuz ve Meclisi Millinin inikadından evel sulhnameyi imza ile milleti bir emrivaki karşıcında bulundurmak niyetinde olduğu memul bulunmuş olduğundan Umumî Kongre orduyu ve milleti intihaba davetle berveçhi-ati h,u&uaatm sürati icrasını mesaili hayatiyei milliyeden ad ve beyan eyler.
Evvelen — İntihabat hazırlıklarmm mer'i kanundaki en asgari müddet zarfında icra ve ikmali için belediyeler ve Müdafaai Hukuk Cemiyetleri faaliyeti tamme ile çalışmalıdır.
76
Saniyen — Sancak Urdan çıkarılacak mebusların, miktarı nüfusuna nazaran adedi hemen tespit olunarak Heyeti Teni sil iyeye şimdiden bildi' rilmelidir. Namzetler meselesi bilahare bi[muhabere hallolunacaktır.
Salisen — Gtırek intihap hazırlıkları, gerek intihabatm icrasında mucibi teahhur esbabın şimdiden teemmül ile ref i ve hiçbir teahhura meydan veril m iy erek asgari müddet zarfında intihabatm intacı.
îgbu karan mıntakanızdaki bilcümle belediye ve Müdafaai Hukuk Cemiyetlerine tebliğ ve icabının sürati ifasına muavenet buyurmanız rica olunur.
Heyeti Temsiiiye
Vesika, 87.
Erzincan, 14/9/1919 Sivas ta Umumî Kongre Heyeti Temsihy erine
1 — Arz uy i millî hilaf mdaki hareketi sabit olan hükümeti merkezîye ile münasebatm kat'ım ve namı namii hazreti padîşahiye tedviri umur edilmesine dair altı maddeyi havi olarak Kongrece ittihaz olunup Baki Beye keşide olunan 13 Eylül 1919 tarihli telgraf nam e ile tebliğ buyurulan karar, memurini mülkiye ve askeriyenin muvafakati alındıktan sora aktolunan içtimai umumide kıraat ve arayı umumiye arz* olundu.
2 — Hükümeti merkeziye ile münasebatm kal'ı takarrür ettikten sora namı namii hazreti padişahiye olarak kavanini mevzua dairesinde tedviri umur edilmek için mezkûr altı madde mündericatı kafi ve muvafık görülmüş ve ancak mevaddı mezkûr enin aynen Kongrece hükümeti merkezi y ey e iblağı ve mukarrerai ve m^lalİhi sabık anın is*afı için kırk sekiz saat mühlet itasile muvafık cevap verilmediği halde tatbiki muvafık olacağı umumca kar ar gir olmuştur,
3 — Livaya mülhak kazalar hey'atıııa da tebliğ edilmiştir. Oralar* dan da almacak cevaplar arzedilecektir efendim.
Şarht Anadolu Vilayatt Erzincan Heyeti Merkezîyesi Müdafaai Hukuk Cemiyeti
77
Erzincan, 15/9/1919
Sıvasta Umumi Kongre Hey eli Riyasetine
14/9/1919 telgrafımıza zeyildir: Kemali kazası dahi maamerkezi-miz mütaleatmı iktifaen Kongrenin mu sanı m cm mukarrer a tını kabul eylediği.
Erzincan Heyeti Merkezi
Vesika, 88.
Gayet mühim ve müJtncolJir Dİyarbekirden, 14/9/1919
Dtkilu tehiri caiz değildir adet
2385
Sıvasta K. O. 3 Kumanda nlığma
Umumî Kongre Heyeti Temsil iyesine:
İtimadı milliyi haiz bir hükümetin tevekkülüne kadar hükümeti merkeziye ile katı alâka ederek mercii muhaberatın Umumî Kongre Heyeti Temsiliyesi olmasında, mıntakamız ahval ve efkarına berveçhi-ati mehazir mevcut olduğuna nazarı dikkati celbe lüzum hissettim.
Bitlis vilâyetinin bîr kısım müstesna olmak üzere mıntakam işgal acısı duymamıştır En ziyade bu sebepten vc diğer muhtelif tesirattan dolayı icap edenlerin tenvir edilmesine rağmen rmntakamda Yilâyatı Şark iyenin diğer mahalleri gibi kütleî vahide halinde vahdeti millîye tevafuku efkâr yoktur. İki ay evci Diyarbekirde yapılmak istenilen inkılap ve son Malatya hâdisesi buna delildir, Bunda İngiliz propagandası ve İngiliz parasile iğfal olun mu; bazı Kürt gen vl erinin de tesiri çoktur. Mütemadi irçaduta ve tesvikata rağmen Diyarbekir ve Elâzdz vilâyetlerinden Erzurum Kongresine kimsenin iştirak etmemesi ve Kongre mukarrcratı berbir tarafta lazıuıgelenlere verildiği, maksat anlatıl' dığı halde el'au matlup teşkilâtın yapılamaması binaenaleyh mıutakam-da henüz Müdafaa i Hukuk Cemiyetlerinin teşekkül etmemesi yüzünden bütün efradı millet makıısıdı hakikîye agah değildir. Bu sebepten bugün merkezi hükümetle büsbütün kat'ı alâka edilerek mercii muhaberat Kongre Heyeti Temsiliyesi olursa muhalifler, siyasî bir maksat takip edenler, bu hareketi ahaliye ba^ka türlü telkin edecekler, hilâfete kargı isyan edilmiş, göstererek efkârı tağlit edecekler ve bu veçhile maksatlarını istihsal için tarafta rlannı tezyide çalışacaklardır. Mm taka mm
78
İngiliz nüfuz ve işgali altında bulunan yerlere mücavir ve Arabi*tanla hemhudut oluuı-ı hasebi le İngilizler de bu noktadan propaganda yapacaklardır.
Firarilerin, Malatya livasında aşa iri teli y iç için Malatyaya gelen Kuvvetin Ermeni kuvveti olduğunu ilân etmeleri, aşairi, Ermenilerin Malatyaya hücum edeceği bek a nesi J e tek y iç ederek cem'e çalışmaları, Ali Galip Beyin, ahaliye Kongre aleyhinde bulundurmak nıaksadile, Kongre hali içti mada iken Erzurumun makamı hilâfet ve merkezi hükümetle kafi alâka etmiş olduğunu ilân etmesi ve bu propagandanın buralara kadar aksey İçmesi maruzatımı teyide kâfi delildir,
Henüz Malatya meselesi sükûn ke^p etmem işken şimdi mercii muhaberatın Kongre addedilerek merkezi hükümetle büsbütün kafi alâka edildiğinin ilân ve ifşa edilmesini bu noktai nazardan mahzurlu görü* yorum. Bahusus mı uta kam da Arap ve Kürt birçok asair olduğundan bunları hilâfet siyasetite elde tuttuğumuzu nazarı dikkate almak lâzımdır. Erzurum Kongre mukarrerauntn dördüncü maddesi mucibince bir tazyiki düvelî karsısında hükümetin buraları terk ve ihmal ettiği kafiy-yen t e bey yün eder ve bütün millet te buna koni olursa o zaman tesi-ratı siyasiye husule getirmek için şeraiti mukarrere tahtında muvakkat bir idareyi bütün millet kabul eder. Esasen Ermenistan teşekkülünü kim* âe istemediğinden böyle bir zamanda hiç grop ağanda müessir olamaz. Berveçhiatt nikata da nazarı dikkati celhederim:
Zabitan ve memurinin Anadolu efradı um aileicrile uzun müddet muhabere edememesi ahvali ruhiyeleri üzerinde suitesİr yapar. Tüccarların, bankaların muamelâtına ait telgraflarının çekilmemesi ecani-bin muhaberatının durması da su İle? i rai hâsıl eder. Bundan başka telgraf memurları, kazanılacak hasılatla m a açlarını alacaklardır. Bugün Bitlis memurları beş aydır maaş alamadıklarından istifa eylediklerini, bu hususun makamı aidine bildirilmesini rica ettiler. Bunlar gibi Bit-ha vilâyetinde memurini mülkiyenin de muntazaman maaş alamadıklarını istihbar ettim, Gerek çimdi ve gerekse Kongre mnkarreratının dördüncü maddesinin tatbiki, lüzum hâsıl olunca ve muvakkat bir idare tesis edilince memurin ve askerin ma a çatın t n1 masarif in in men ab i i mahalliye ile temini İmkânı olamayacağından hassaten bu vaziyet uzun devam ederse iaşe buhranı zaplu raptı ve her türlü fenalığı tevlit edeceğinden bu huyunu ue tedbir düşünüldüğüne «hur tenvir olmımakUğı-mı arzu ederim. Hükümeti merkeziye, İngiliz nüfuzunda olduğuna göre her türlü ısrara ve mesaiye rağmen İngilizlerin nüfuzundan ve arzusundan bagka hareket yapacak bir hükümet teşkiline imkân olmaz ve re-
79
kabetİ düveliye de bunun husulünü temin edemezse. İngilizler de hükümetin muvafftkatile vâsi mikyasta bir işgal plânı tatbik ederse yeni hagt:m tilkiliklerle muharebeye girişmece K.m^rc taraflEir mıdır ve girişi İd iği takdirde muvaffakiyetten ne dereceye kadar emindir ve bu hareketi musirrane vatanın menafiine muvafık mıdır. Bu cihet hakkında da tenvir ediim ekliğim i istirham ederim. Buııim için muvakkat idarenin m ah zuriy etini arzettim. Hususî tüccar malı ve e canibe ait telgrafların kontrol edilmek üzere çekilmesine kolorduların ciheti mülkiyenin ih-tiyacatına vc pek müh İm iğlerine dair olan muhaberatının yapılmasına taraftar ve esasen bu m intak anın istanbul muhaberatı Stvaetan geçtiğinden oraca da kontrol edilebilir. Şimdilik Sivas ve Diyarbekir meraki-zindeki resini muhaberatı tutmakT mütemadi müracaat 1er ve tu rüku saire ile icrayı ıesire çalışmak İle İktifa edilmesine taraftar olduğumu arz-ederim- Harekât, 2385»
IL O. 13 Kumandanı V. Ahmet Cevdet
Vesika, 89*
Guyet âcdedir Malatya! 15/9/1919
Hiç durmayacaktır
5ıvatta K. 0. 3 Kumanda nlığma
C: 13 14, 9, 191^ nuıkarrerat bakknıddki fifreye:
1—Mukarreratın bütün mcvaddına kanaati vicdanîye ile muvafakat eylerim. Ancak Elâziz ve Malatya ve civarlarında kasabat, ne vahi ile kurada henüz Kongrenin maksadı ve programı hemen umumiyetle meçhul olduğundan hükümeti merkeziye ite kart alâka edilmenin hilâfetten ayrılmak, padişahı tanımamak gibi su i tefsirlere cahil ahali ve Ek-radı Kürtlük amali beşli yenler tarafından isyana teşvik edilmeleri gibi birtakım münasebeUizliklcre mahal ve meydan bırakacağını zannediyorum. Bu sebeple Elâziz vilâyeti halkının da Kongrenin inak »at ve emelinden haberdar edilerek hiç olmazsa bîr derece tenvirlerine değin bu hususun tehir edilmesini tensip buyu mi ursa muvafık bulduğumu arz* eylerim.
Alay 15 Kumandam
80
Vesika, 90*
6
81
Sivas 16 Eylül 1919
Sı vasin münakit Umum? Kongre Heyeti Temsil iyesine
Kongrece ittihazı tasavvur edilen t eda biri havi mevadda kargı düşündüğümüz noktalan bervechizir arzediyoruz.
1—Tebliğ buyuruları mevaddın heyeti mecmuasından memleket-it bîr idareı muvakkate İlân edileceği anlaşılmaktadır.
2 — İd ar d muvakkatinin İlân mı icap eden esbap ve mesai] Erzurum ve Sıvan Kongreleri mukarrer at ile tespit edilmiş [Erzurum mu-karreratı madde 4, Sivas Kongresi mukarreratt madde 5] ve binaenaleyh her iki kongrenin kararîarile hükümeti merkezi yen in memleketimizden bîr cüz1 ün ün terk ve ihmali ıstırarında bulunduğu bir zamanda icra edilecek bir tedbirin, şu dakikada ittihazı kararnamenin yedinci maddesindeki [mukadderatı memleket ve milleti kat'iyyen t uy in ve tespit edecek vaziyetler için dahi son ve kati karan Kongre müzakereaile ila edebilir] sarahat veçhile Umumi Kongreye ait bir hak olarak görülmekle ve memleketin, milletin mukadderatına taallûk eden en ağır ve en ziyade mucibi mesuliyet bir kararın ittihazı zamanında kararnamenin mevaddı e a i resine istinat etmek İmkânı görülememekte olduğundan hu cihet hakkında nazarı dikkatlerini celbetmeyi bir vazife addeyleriz* Bilhassa hali hazırın on, on beş gün* hatta bir ay kadar daha idamesi imkânı mevcuttur*
3—Memleket, bugün bir sükûnu tam halinde bulunduğundan ve muzahereti ıı mu m İyeyi tam manalı İl- temin eden bu sükûnu ihlâl edecek en ufak bir haber ana vatanda anarşiyi tevlit eder. Aksi propagandaların makes bulmasına ve belki de eFkân umumiyeti in zehirlenmesine sebep teşkil edebilir,
4—Milletin maruzatını zatı şahaneye arz ve İblâğ edebilecek vesaiti kemali sükûn ve samimiyetle vc tatlı bir şekilde arayarak böyle büyük ve mea'ıüiyctli bîr işi son bîr müracaatgâh olarak kabul etmek ve tacil etmemek daha muvafık olur.
S — Binaenaleyh amal ve tezahüratı nül Üyeye bîr sureti hain a nede kargı durmak İâliycn hükümeti merkeziyeyi vesaiti saîrei siyasiye ve idariye ile takat edebilmek çarelerini ihzar etmekle beraber hali ha* zınn on, on be§ gün daha temdidi sureüle hükümeti merkeziyeye son
ve kat'î bir mühlet vermek ve bu müddet zarfında ahvalin ıslahı imkânı bulunamadığı takdirde bütün meVuüyetİ, hükümeti merkesdyeyi idare eden eşhasa tahmil ederek ve Umumî Kongreyi içtimaa davet cyli-yerek verilecek karar veçlıile ittihazı tedabir eylemek icap edeceği kanaatindeyiz.
6 — Maruzatımız veçhile Umumî Kongre idarei muvakkate kararını kabul eylediği takdirde üçüncü ve dördüncü maddeler hakkındaki maruzatımız şudur. Memurinin amal ve cereyanı milliye karşı icrayi tesir edebilecek aksamı muayyendir. Bu, bilhassa idare, inzibat memurlarına münhasır kalabilir. Binaenaleyh bu karan umuminin — küçük memurların istisnasîle — yalnız icrayı tesir ve nüfuz edebilecek memurine hasrı lâzımgeleceğini zannederiz. Memurin ve muhalifin hakkında tatbik edebilecek tarzı hareket bidayeti meşrutiyette olduğu gibi bir §u-riş vücuda getirmesi ihtimal haricinde değildir. Binaenaleyh emri idare hakkında İttihaz edilecek kararların pek ciddî bir tahkik ve tetkike istinat etmesi selâmeti memleket namına elzem görülmektedir. Bilvesile teyidi ihtiram at eyleriz.
Müdafaai Hukuk Cemiyeti Stvas Heyeti Merkeztyesi
Tel Trabzon, 15/9/191*
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Esselâmüaleyküm. Sivas Kongresinin beyannamesini ve bilâhare şifre ile vukubulan tebligatınızı aldık. Cevaben bildirdiğimiz mütaleat Kâzım Paşa Hazretlerine* görülmek arzu edilmiş ve görülmüştür. Mü-şarileyh bazı mütaleat dermeyan ederek cevap ita buyuruyorlar. Buna da cevaben yanımdaki telgraf nameyi kendilerine keşide edeceğim. Şimdi o tafsilâtı tekrar etmek müşkül olacaktır. Aynen Erzurumdan talep buyurunuz. Şu kadar ki hulasaten bazı maruzatta bulunayım. Evvelâ Sivas Kongresi umumî kongre şekline girmiş ve bir Heyeti Temsiliye vücuda getirmiş, olduğu anlaşılıyor ki* bu cihet mukarr eratımıza m ün afidir. Bundan başka Srvas Kongresi Heyeti Temailiyemiz mey anına aza intihabına salâbiyettar olamryacaktı. Bu cihetler malûmu samilerinizdir. Hükümeti merkeziye ile kat'ı muhaberat mukarrer mukarreratı esa.ai-yemizin dördüncü maddesinin haricinde bir emrivaki oldu. Bunu münakaşaya zaman müsait değil. Ancak gifre telgraf namenizin altıncı
82
maddecinde salahiyet ve merciiyet meselesi efkân umum ive nazarında peL nahoş, tesirler yapacaktır. Bu cihetten kaı'iyyen sarfı »azar buyu rulmandır ve arzuyu millîye muvafık bir kabinenin tarafı şahaneden teşkiline kadar bilcümle memurin mevzuatı kanuniye dairesinde ifa yi vazi» fe eylemelidirler» Malûmu samileridir ki, Erzurumda ittihaz eylediği* m iz mukarrer a t mucibince Sivas Kongresi mevaddı esasiyeyi aynen ka-ettiği takdirde — ki etmiştir — nizamnamemizi tadile salâhıyettar olnıadığr için bir seneye kadar Heyeti Temsil iyem ize tebaiyete ve heyeti merkcziyeler şeklinde muhabereye mecbur olacak idi. Reviai halden bu şeklin haricine çıkıldı £ı anlaşılıyor, Erzurum mukarrerat* hakkı ut! n ezhanı umumiye bir devre! ihtizaz geçirdiği bugünlerde aum gayrı ahkâma şüpheli nazarlarla bakacağından şüphe buyurmayınız. Mukarre-ratı esasiyemizin dördüncü maddesi hilâfında hâsıl olan eınrivakie menafii memleket namına muvakkat bir zaman için sükut ediyoruz. Bütün samimiyet ve hürmetle ar gederim kit Erzurum Kongresindeki bilcümle ahkâmı müttehazeye riayetkar ve o uğurda herkesten ziyade fedakâr olacağız. Fakat anın haricinde yapılacak muameleye iştirak ede-rniyeceğiz» Gerek zatı samilerinin ve gerek rüfekayi mu h tere men izin de birlikte ittihaz ettiğimiz kararlara hürmetkar olacağınıza emniyetimiz berkemaldir.
Servet
Vesika, 92*
Erzurum, 15/9/1919 Sıvasta Umumi Kongre Heyeti TemsiÜyesine
Servet ve İzzet Beylerin kongre sualine karşı aynen muttali olduğum cevaplarına mukabil kendilerine yazdığım mütalcat aynen berveç-hiatidir. Ayni zamanda 14/9/1919 tarihli şifreli telgrafnamei âlilerinin cevabı olduğunu arzeylerim.
K. O, 15 Kumandanı Kâztm Karabekir
SURET
1 — Sivas Kongresinin istifsarına cevaben Trabzon heyetinden Servet, izzet ve Zeki Beylerin vermek istedikleri cevabı okudum, pek yakından, tanıdığım bu zevata itimat ve hürmetim fevkalâdedir. Muma-
83
ileyhimin mütaleatına saik olan fikri asliyi anla yorum ve taraftarım. Yalnız teferruat hakkındaki nikatı nazarımız bervoçhiatidir.
a) Niza m nam en in mevzuubahs olan dördüncü maddesinde yalnız bir tazyiki harici kargısında lerk ve İhmal şıkkı nazarı dikkate alınmıştır. Filhakika vakayli ah i re de bu maddenin dâl olabileceği bir terk ve ihmal keyfiyeti yoksa da haricin teşvik ve leşçille Dahiliye ve Harbiye Nazırları tarafından tertip ve Ali Galibe tebliğ edilmiş olan ve suretleri size de yazılan bir ihanet var ki, bu defa nizamnamenin esnayı tanziminde derpiş edilebilen ih ti m atatın fevkinde ve seri ve kati tedbirleri âmirdir.
b) Erzurum Kongresi Şarki Anadolu vilâyatının muhafazai hukuku için topkmnıış ve kararını Şarkı Anadolu vilâyatı namına vermişti. Sivas ta hilkat eden kongre ise umum milleti temsil eden bir kongredir ki, bu kongrenin de ayrıca bir heyeti temsil İyesi ve vaziyeti hazıra ya göre kararlan olması bir emri tabiîdir ve mantıkidir, Sıvastaki Umumî Millî Kongre ve Hey eli Temsiliye&i Şarkî Anadolu vilâyatı heyeti temsili y esini ilga etmiş, olmuyor ve bu heyeti temsiliye bittabi her an mevcuttur. Yalnız bu Heyeti Temsiliyeden olup ta elyevm Sivas Kongresi Heyeti Temgiliyesine dahil olmuş bulunanlar varsa bunların Şarkî Anadolu vilâyatı heyeti temsil iyesinden istifa etmelerini talep etmek doğru olabilir» O zaman Sivas Kongresi umum milletin menafi ini ve Şarkî Anadolu vilâyatı Heyeti Tetnaiiiyejî de münhasıran Şarki Anadolu vilâ-yatının hukuk ve menafi ini muhafaza ve müdafaa kudretinde bulunmuş olurlar ve Umumî Kongrenin hükümeti merkeziye ile kafi alâka etmesini ve makanıatı resmiyeyi kafi muhabereye davet eylemesini zarurî bulurum.
Çünkü hükümeti merkeziye içinde milleti yekdiğerile kıtale hem de eşhası resmiye delâJetile teşvik eden Dahiliye ve Harbiye Nazırları var ki, ma kamalı mülkiye- ve askeriye artık bu nazırlarla bittabi muhabere edemezler. Sadrazama gelince bu da bu iki hain nazırı hâlâ mevkilerinde tutmakta bu nazırların mürevvİci efkârı ve amali olduğunu İspat etmekle beraber milletin ve kolorduların halife ve padişahımız efen elimiz hazretlerine vukuhulan maruzatına da musırrun mâni olmak* tadır. Binaenaleyh hüküm ni i merkeziyeniıı bu ihaneti hakkında şev-ketmaap efendimizin ve umumun nazarı dikkati ve hak kuvvetini öğrenmek merakını celp için dahilin merktzle muhabereyi kafetmesinden başka çare kalmamıştır. Esasen kafi münasebet ve münasebet tabiri de doğru değildir. Hükümet milletin emniyet ve itimadını kaybetmiş olduğu İçin Kanunu Esasi mucibince bizatihi sakıt ve madumdur,
84
Bundan başka pek mühim sebeple de yapılmış, olan bir işe ademi iştirak şimdiye kadar pek samimî bir surette muhafaza edilen vahi vi* lâyat ile muhafaza edileceği muhakkak olan vahdeti idareyi ihlâl eder. Yalntz kongre tarafından yazılan maddeler bak km d a beyanı mütalca edilmesi ve evelce yaprlmıj olan ıztırarî isin tasvip olunması fikrin deyi m.
c) Kongrenin altıncı maddesinde teklif ettiği mercii yet ve salahiyet keyfiyeti meselenin ruhu esasiyesinİ teşkil etmektedir ki, bu mephas-te şimdiden istimal edilmemesi hususunda tamamen hemfikrim, Umumî Kongre şayanı itimat bir hükümet resikâra gel inci ye kadar ancak bir istifarl mahiyet ve kudretini muhafaza eyler. Ye Kongre Heyeti Temsili* y esinin teki İfa tından birden beşe kadar olan maddelerine gelince bunların mahiyetleri itiharile Kongrece değil sorulmalını» hatta beyanname halinde veya bir temenni şeklinde bile neşrini fazla görürüm. Çünkü bu maddeler ısa ten yapılmakta ve ortada bu maddeleri yazdıracak bir vak*a görülmemekte olduğu gibi Uzammun ettikleri esasa t ta kavanini mevzua mevaddından bagka hır şey değildir.
Dediğim gibi rey sorulmağı icap eden yalnız altıncı maddedir ki bu baptaki fikrim de yukarda yazılmıştır. Hükümeti merkeziyenin teşebbüs ettiği ihanetkârane hareket anasır arasında ihtilâf ve feeayi hudusunu ve binnetiee memleketin işgal ve inkısamını tevlit edecek mahiyettedir, Sivas Kongresinin bu vak^a karşısında ittihaz ettiği tedabir ve milletin Kongre mukarreratma tamamen iştirak ve muzahereti sure-tite bir mevcudiyeti milliye gösterilmesi sayesindedir ki, hükümeti merkeziyenin tertip ettiği plân akamete uğratılmış ve memleketin işgaline badi olacak halat bertaraf edilmiştir. Hatta bilhassa bu mesele için 13/9/1919 da Malatyaya gelen İngiliz Miralayı Heît eşirra ile beraber bulunan Binbaşı iSovil iri harekât ve teşvikatındau ingiliz Hükümetinin malûmatı olmadığım ve geri aldırılacağını söylemiş ve milletin azim ve kararı karşısında meseleyi bu antetle tevil ve tamir mecburiyetinde kalmıştır. Keyfiyetin zatı şahaneye arz ve İsmaı meselesine gelince bunun için bir heyeti mahsusa nru İstanbul a gönderilmesi gidecekler için mu-lı.ıt arah ve m aka »t dm bu suretle temini de imkânsızdır. Bu husus başka suretle temin edilmektedir.
3 — Dahiliye ve Harbiye Nazır lamım müşterek imzacını havi vesika hükümeti merkeziyenin nasıl bir ihanet plânt tertip etmiş olduğu* uu tamamen göstermektedir. Bu vesaiki Trabzon heyeti merkezİyeai görmemiş İse bîr suretinin verilmesi ve bunun üzerine yazılacak cevapla tadilât yapılıp yapılmadığının ve yaprldı ise muaddel suretinin iş*an.
95
Vesika, 93
Kongre Kiyaseti Aliyesine
Miralay Vasıf Bey Karahisan Sahip
Huarev Sanıl Eskişehir
Hakkı Be hiç Bursa
Ömer Mümtaz * Ankara
Mazhar ) Denizli ye Ay d m
R a tip zade Mustafa Efendi Niğde
Balâda esamileri muharrer zevatı muhteremeyi mümessil olarak intihabını arzeyleriz. 11 Eylül 1919
Karahisan Sahip Bu dahi Eskişehir Bu dahi Bu dahi Mehmet Şükrü Salih Halil ibrahim Hüseyin Şükrü
Denizli Bu dahi Bu dahi Niğde Bar
Yusuf Necip Ali Okunamadı Mustafa Halit Hami
Nevşehir B ursa Alaşehir Samsun Yozgat Ömer Osman A*af Naci Süleyman Bahri
Vesika, 94.
Sıva*, 16/9/1919
On Rçginci Kolordu Kumandanı Kâzım Karabckir
Paşa Hazretlerine
C; 15/9/1919
Servet ve İzzet Beylerin, Heyeti Temsil t yenin Trabzon Heyeti Merkezi y esinden istizah eylediği hususa ta cevaben çektikleri açık telgraf name alındı. Muhteviyatının acık olarak igaaaı mahzurdan salim olmayıp bu mütaleatr Heyeti Temsilî ye tamamen Servet ve İzzet Beylerin şahsî müta-leaları olarak telâkki eder. Heyeti Temsili ye tamimen talep ettiği mü-talcatı İzzet ve Servet Beylerden değil nizamname mucibince Trabzon Heyeti Merkeziyesinden talep etmiştir, Servet ve İzzet Beylerin noktai nazari an m havi hususî telgraf name île tarafı âlinizden hem kendileri' ne ve hem de Heyeti Temsiliyeye cevap olmak üzere dermeyan buyuru-lan mütaleat hakkında da berveçbiali izahata lüzum görülmüştür.
86
a) Evvelâ mumaileyhimeyi malûmunuz olan miitaleata saik olan fikri asliyi keşfetmek maatteessüf Heyeti Temsiliyece mümkün olamamıştır.
h) Nİ zamnamenin dördüncü maddesi muhteviyatı hir idarei mu* vakkate teşkili esbap ve şeraitini izah eder. Halbuki malûm vakayı i ahirei ıhan etk aran e sebebile ittihaz edilmiş ve edilmesi lüzumu hakkında miitalea sorulmuş olan tedabir hiçbir vakit idareİ muvakkate tenkil etmek gayesine matuf değildir. Binaenaleyh bu husu&la dördüncü madde arasında münasebet aramağa lüzum yoktur. Tedabir zatı şahaneye doğrudan doğruya arzı hale yol bulmak ve meşru bir kabinenin mevkii iktidara ıs*adını istirham etmek maksadına matuftur.
c) Srvasta inikat eden Kongre Garbi Anadolu murahhaslarile Erzurum Kongresinin heyeti umumiyesi» binaenaleyh umum Şarkî Anadolu vilâyatı namına sahibi salâhiyet olmak üzere Kongrenin kararma tevfikan intihap edilen bir heyeti mahsusa bulundurmakla Sivas Kongresi bittabi umum Anadolu ve Rumeli namına vc bütün milleti temsil etmek üzere umumî bir kongre halini kespetmigtir. îgbu kongre Erzurum Kongresi mukarrerat vc teşkilâtım aynen ve fakat bittabi te§-milen kabul eylemiş ve binnetice Şarkî Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti unvanı şamili altında tevsian tevhit edilmiştir. Nizamnamenin üçüncü maddesi ve Kongrenin mukarrer atı esasiyesi zaten bu gayci âlıyenm teminini emeli küt'î olarak göstermiştir.
Sivas Umumî Kongresi, Erzurum Kongresinde Şarkî Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına İntihap eylediği Heyeti Temsiliyeye tamamen beyam itimat ederek aynen Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti için Heyeti Temsiliye olarak kabul eylemiştir. Buna nazaran Sivas Umumî Kongresinin kararlan başka, Erzurum Kongresinin kararları başka ve Şarkî Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Heyeti Temsîliyesi başka ve Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Heyeti Temsiliyesi başka gibi başkalıklar ve ayrılıklar elbette mevzuubahs olamaz ve bunun mevzuubahs olması şüphesiz ki, pek samimî olan maksadı vahdet ve gayci mukaddeeemiz için son derece musirdir. Bu takdirde biribirini ilga eden heyeti temsiliyeler olmadığı gibi bîrine dahil olunca diğerinden istifasını talep etmek doğru olabileceği azalar da mevcut değildir. Bugün umum Anadolu ve Rumeliye Şamil olan cemiyetimizin Srvasta bulunan yegâne Heyeti Temsiliyesi Erzurum Kongresinde nizamnamenin mevaddı mahsusasına tevfikan müntehap dokuz zattan beşinin huzurile ifayı vazifeye devam etmekte-
87
d ir. Bu zevat âcizleri ile Rauf ve Bekir Sami Beyefendiler ve Raif ve Şeyh Hacı Fevzi Efendiler HazeraUndan ibarettir. Bundan ba;ka Ca-nik livası dahi nizamname mucibince mümessil olarak Refet ve Süleyman Beyleri namzet olarak göstermiş, Heyeti Temsiliyenin hazır olan beş azası Refet Beyi tercih etmiş ve hazır bulunmryan azalan meya-ntnda Servet ve İzzet Beylerin de reyini sormuştu. Mumaileyhim cevap dahi vermedikleri ve verecekleri cevap mımfi dahi oİ3a ekseriyetin reyi nazan dikkate alınması tabii bulunduğundan Refet Beyefendi bermucibi nizamname Heyeti Tema ili ye azalığı «ifa tını bilihraz ifayı vazifeye mübaşeret eylemiştir. Hukuk ve salâhiyeti ve mcuafü, Şarki Anadolu vilây atın dan bittabi hiçbir veçhile az olmıyan ve Sivas Umumî Kongresinde bulundurduğu münevver ve bihakkın mahallerini temsil eden azasının keyfiyet ve kemiyeti hiçbir vakit Erzurum Kongresinde hazır bulunan azadan as,ağı olmayan Garbı Anadolunun muhik ve meşru olan mütaleat ve tekâlifini nazan dikkate almayarak onlan alelıtlak tâbi vaziyetinde bulundurmağa kalkışmak bizim aklımızın bir türlü kabul edemediği huşu sat tandır. Her halde onlan tatmin etmek zaruridir. İşte hem bu zaruret yüzünden ve hem de vazifesi başında bulunamayan noksan azamızın faaliyetlerinden istifade edileni ediğinden na§i muavenete olan ihtiyacından dolayı yine nizamnamemizin sonlarındaki sekizinci
maddenin Heyeti Temsiliyeye bahseylediği salâhiyete İstinaden Umumi Kongre heyetinin dahi Garbi Anadolu için sahibi salâhiyet gösterdiği zevattan altı kişi ile İle yeti Temsiliye takviye olunmuştur. Bu zevat şunlardır: Askerlikten müstafi Miralay Vasıf Bey, Husrev Samı Bey, Afckâ Mutasarrıfı Esbakı Hakkı Bc.lıiç Bey, Mazhar Bey, Sabık Ankara Mebnsl a tından Ömer Mümtaz Bey, Niğdeli Kâtıpzade Mu-t af a Efendi. Bu altı zatten elyevm üçü hazır olup diğer üçü muvasalat etmek üzeredir. Pek güzel ifade buyuruIdıığu veçhile Kanunu Esasi' mucibince bizatihi sakıt ve nıadum olan vatan ve milletin mu-kadderatt aleyhinde tesebbüsaiı hiyanetkânmoi vesaik ve ef\U ile s:ı-
bit olan Ferit Paşa Kabinesini şayanı itimat görmemek ve bunun yerine amali milliyeye hadım meşru bir kabinenin mevkii iktidara getirilmesi lüzumunu zatı şahaneye arz ve isma eylemek teşebbüsünden ibaret olan Sivas Umumî Kongresinin karamı da isabeti mutlaka olduğunu takdir etmek derin bir tetkika muhtaç değildir. Bundau sarfınazar etmeği teklif bilmem ne dereceye kadar doğrudur.
d) Mucibi tcdchhiiş olan tatbiki münasip olup olmayacağını nizamnameye tevfikan heyeti merkeziyete rden ve sahibi salâhiyet azamızdan istizan eylediğimiz altı maddelik mukarreri t muhteviyatı ise, bunda
88
telâşa ve Sivas Kongresinin umumî veya gayriumumi, Heyeti Temsili-yenin söyle veya böyle olmasında» bahse hiç te lüzum yoktur. Yapılması lâzımgelen şey mezkûr mukarreratın tatbik veya a demi ta tbi kına dair her n e suretle olursa olsun mütalea ve nokta i nazar bildirmekten ibarettir. Bittabi Heyeti Temsiliye her taraftan gelecek olan mütaleatı nazarı dikkate alarak heyeti umumiyece şayanı kabul ve kabili tatbik bir karar ittihaz eder. Servet ve tzzet Beylerin mutlaka kendi fikirleri terviç olunmadığı takdirde Heyeti Temsiliye aza lığından müstafi telâkki edilmeleri tarzındaki icarları bittabi hüsnü tesir yapmadı.
e) Heyeti Temsiliye tarafından Trabzon Heyeti Merkezi yesin den it tiz ah olunan mevat hakkında mezkur heyetin mütaleatı anlaşılmadıkça» Heyeti Temsiliyece karar ittihazına imkân olamayacağı ve her halde Trabzon Heyeti Merkeziyesinin cevabına muntazır bulunduğumuzu arzeyleriz.
j) İstizah olunan mukarreratın altıncı maddesinden maksat, İstanbul d a meşru bir heyeti hükümet tarafı şahaneden mevkii iktidara getirilinceye kadar Ferit Paşa Kabinemi ile kafi muhaberat edilmiş ol* duğuna göre her vilâyeti müphem ve mütereddit bir halde bırakma* yıp vazıyeti umumiye den haberdar edebilmek için bir mercü muhaberat gösterilmesi münasip görülmüş ve buna binaen mercii muhaberatın Sıvasta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsili-yesi olabileceği hatırası kaydedilmişti. Bundaki merciiyet ve salâhiyet, izah olunduğundan başka bir şey değildir, Heyeti Temsiliyenin intişarı mahiyeti ve kudreti ise Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesinde musarrah olduğu derecede ve teşkilâtı dahilinde bulunan heyeti merkeziyeler ile salâhîyettar azalarına karşıdır. Yoksa bu heyeti velev muvakkaten ol »un îdarei hükümete karar vermiş bir heyet gibi tefsire kalkışmak haksızlık olur. Srvas Umumi Kongresi içtima ve müzakeratım hitama erdirmiş olduğu halde, vaziyeti cedide icabı olarak Şarkî Anadolu vHayatının her tarafından murahhaslar davet etmek su re ti le yeniden ve fevkalâde olarak iıfikadı lüzumu başta zatı âlileri olduğu halde birçok zevatı kıymettarın hatırlatması üzerine düşünülmüş bir keyfiyettir, îşbu izahat ile izalei şübehat mümkün olacağı i'ımniyesile hürmetlerimizi takdim ederiz Efendim.
Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliyesi
89
T*î bi£ind»
Sivas, 16/9/1919
İS inci Kolorduya
Trabzon Heyeti Merkeaİyesinden bîr zata
Müdafaai Hukuk Cemiyeti Trabzon Heyeti M erk ez İvgine
Kâzım Paşa Hazretlerine cevaben yazılan mütaleat berayi malûmat aynen takdim olunur,
Heyeti Temsiliye
Vesika, 95.
Trabzon, 20 Eylül 1919
Sivas Müdafaai Hukuk Heyeti Merkczıyesine
Erzurumda hVikat eden Kongrede kabul edilip hiçbir noktanın tatil ve tağyiri caiz olmayan mukarrer ait e^asi yenin bazı tagayyürata uğradığı ve nizamname ahkâm m a müuafi icraatta bulunulduğu elyevm Srvasta bulunan ve umum Anadolu ve Kümeli Heyeti Temsiliyesi namına hareket eden heyetten mevrut te İsrafil amel erden anlatılıyor. Heyeti Merkeziye, Vilâyatı Şarkiye Kongresinin çizdiği hudut haricînde hiçbir karan kabul edilmeyip heyeti muhleremelerince ittihaz olunan hattı harekete vâkıf olmağı vazife addeder, acele cevaba intizar ederiz.
Müdafaai Hukuk Heyeti Trabzon Merkezi
Vesika* 96.
Zntu malumatın Erzurum, 17 Eylül 1919
K* O* 3 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine mahsustur.
Zatı Saimlerine pek merbut olan kalp ve hissiyatım ilibarile, her şeyi açık söylemek kanaatini muhafaza ediyorum. Hissiyatı mütekabile* m iz de bittabi ancak buna müsaittir. Paşanı Sıvastan gelen tebligat ve tamimler kâh Heyeti Temsiliye namına vc kah resendir. 10 Eylül 1919 tarihinde Dcrsaadetteki hükümete hitaben resen tebligat ve ıh tara tınız vaki olmaktadır. Buna itimat ve emniyet buyurunuz ki, bu tarzda imza-
90
nısla vaki olan tebligat sizi en ziyade hürmetle sevenler nezdinde bile büyük bir samimiyet ve selâmeti fikir ile tenkit olunuyor. Ancak afaki riiVcti daha dar olan muhitlerde ve bilhassa Anadolu harekâtını hagka §ftkil ve mahiyetle p ister mek davasında olanlar nezdinde, bunun neka-dar müessir ve aksülâmele saik olacağını Lak d ir buyurursunuz, Zatı Devletlerini ınasun vc vatan ve mîllete pek kıymettar bir hatıraİ mevcudiyet olan mesai i vatanperverauelerİni daima arzu ettiğimiz parlak -lığile idame ettirmek esasen pek az ricali feda kâriye malik olan vatanımızın muktazayi menafüdir. Binaenaleyh Heyeti Temsiliye ve Kongre mukarreraluıl daima imzasız* sadece Heyeti Temsiliye diye nesrini rica ederim. Bittabi aramızdaki şifre mu im berat inin icap ettirdiği şekli malûmdaki zatî imzalara bunun hiç şümulü yoktur.
Zatı sam ilerinin her halde ortada münferit bir şekilde görülmemesi muktazayi nefi memlekettir, ittifakı Ara ile maruz olan işbu ricalarımın hüsnü telâkki bu vurulacağından eminim. Ellerinizden öperim.
K. O, 15 Kumandanı Kâztm Karabekh
Vesikalar, 97.
14 EylÛl 1919
Hakipayi Hilâfet pena biye
Zatı akdesi cenabı hilâfetpenahilerile saltanatı seuiyelerine bir ubudiyeti müebbede ile merbut olan millet nam ma ve lâyezal olan sadakati ebediyemîze istinaden maruzatı a üyemizin refine cür'etyap oluyoruz: saltanatı sen i yel eri n in bugün maruz olduğu müthiş mehalik her şeyden evel tarihimizin kaydetmiş olduğu en büyük mağlûbiyetin en tabii netayi-cınden olmakla beraber, mevcudiyetimize nihayet verecek bîr mahiyet alan mehalikî marazanın münhasıran mağlûbiyetimizden mütevellit olmadığı da her halde muhatı ilmî hilâfetpenahileridir. Almanya ve Bulgaristan gibi Harbi Umumide bizimle beraber ayni mukadderatı takıp edip, ayni encama maruz olan sabık müttefiklerimizin bugünkü vaziyetleri, saltanatı seniyelerinin mahkûm olduğu şeraitle mukayese edilecek olursa, sade bir mağlûbiyetin bu kadar büyük bir felâketi milliye tevlidine kâfi gelemiyeceği pek kolay tezahür eder. Mütarekenin zamanı ak tindeki vasiyeti umumiyenıizle bugünkü halimizin mukayesesi de bu feciaınn ne büyük bir hakikat olduğunu lüzumundan fazla ispat
91
eder itikadındayız. Bugün milletin nazarında felâketimizin bu derece iui&ama tesir eden en büyük amil, mazinin bırakmış olduğu esbabı hariciye ve harbi yeden ziyade halin teraküm ettirmekte bulunduğu mü-essîratt dahiliyede, yani mütarekedenberi teakup eden hükümetlerin ve bilhassa Sadrazam Ferit Paşa kullarının riyaseti altında teselsül edip giden kabinelerin irtikâp etmiş oldukları teseyyüplerde mündemiçtir. Filhakika mütarekenamenin her türlü ahkâmı hilâfına olarak zuhur eden bir Aydın feciası karşısında sadrı lâhik bile artık birinci had isçi sadaretine nihayet vermek suretile istifa ederek sebep olduğu cinayeti siya-siyeden doğrudan doğruya mes'ul olduğunu zımnen itiraf etmiş ve bu hareket üzerine mîlletimiz bu mesuliyetin her halde bir divanı âli huzurunda tayin edileceğini ümit etmeğe başlamıştır. Fakat Ferit Paşa kulları bu hale rağnten ikinci bir kabine daha teşkilinden içtinap etmedi! Müşarileyhin Paris Kongresinden haysiyeti milliyemizi rah-nedar edecek surette Dersaadete iadesi bu ikinci vak'ai sadaret esnasında vukua gelerek milletin emniyetine istinat etmiyen bu hükümetin her türlü ehliyetten de mahrumiyeti bütün cihan nazarında sabit oldu. Fakat Ferit Paşa kulları mevcudiyeti mili iyemize ir as ettiği bu ikinci zarardan da mütenebbih olmayıp Paristen mucibi iadesi olan muhaberatı siyasiyeyi mahza muhafazai mevki endiçesile tahrif en tercüme ederek süddei seniy elerine ve efkârr umum iyem ize arzetti. Bu
suretle hem zatı hümayunu mülûkânelerini, hem mukadderatile oynadığı milleti mazlûmeyi iğfal etmiş oluyordu: Çünkü muhaberat; ma rozanın metni aslileri müşarileyhin l&tunhııldaki neşriyatı kâtibesinden evel Avrupa matbuatında intişar etmiş ve Ferit Paşanın harekâtı milliyemizi ittihatçılık şeklinde göstererek Anadoluya müdahalei ecnebiye davet ettiği kâinata malûm olmuştu! Halbuki İzmir havalisinde namusile mukaddesatını müdafaadan başka bir şey yapamayan ve bunu yaparken de iradei merhamettâlii mülûkânelerine istinat eden evlâdı vatan, takip ettikleri maksadı mukaddesi mükerreren hakipayi seni yelerine arzetmiş oldukları gibi, umum Anadolu galeyanı millisindeki meşruiyet te saltanatı seniyelerinin cihatı erbaadan maruz olduğu mehalikle sabit olmuştu, iradei milliyesini payitahtı aeniyelerinde izhara imkân
bulamayan milletin alâmına tercüman olmak üzere Anadoluda in'ikat eden Şarkî Anadolu vilâyetleri Erzurum Kongresile bu defa Sıvasta münakit Umumî Kongremizi de gayri meşru ilân eden sadrı lâhik kulları makam hilâfeti seniyelerinde akti içtima eden Ermeni ve Rum kongreleri mukarreratınm İstanbul mathuatile ilânından hiçbir mahzur tasavvur edemiyorlar! ayni zamanda bir taraftan meşruiyet ve kanuniyet
92
esasa tına istinat etmek isterken, diğer cihetten Meclisi Millinin feshin-denherı yedi, sekiz ay geçtiği halde Kanunu Esası ahkâmım tatbik edip intihabata mübaşeret mecburiyetini de hâlâ hissetmiyorlar ve bu tarzı hareketle beraber kudreti mili iyemizi de ecanip nazarında keenlcm-yekün göstererek m aka sı di ecnehiyeyİ teshil ediyorlar. Maksadı iha-netkâranclerinde muvaffak olmak için milletin ruhundan doğan teşkilâtı milliyeyi dağıtmak, devletin hakkı kazasını ecnebi ihtirasatına bazi* çe etmek, ordunun kuvvetini tenkis için muktedir erkânı askeriyemizi azıl ve düşmana teslim etmek, şifreli muhaberatı askeriyenin çaldırılmasına Posta ve Telgraf Müdiriyeti Umumiyesini salâhiyettar kılmak, birtakım düşman zahitlerinin memleket dahilinde dol ağarak vahdeti mülkiyemizi İhlâl edecek tahrikatı siyasiyede bulunmalarına muzaheret etmek* memleketi ihtilâl içinde gösterip müdahalei ecnebiycyi davet eylemek ve ordunun şifre muhaberatını men ile esrarı askeriyeyi ifşa cür'etinde bulunmak gibi herbİri bellibaşlı bir cinayeti milliye teşkil eden ahvali gayrikanuniyeye tasaddi etmekten de bir türlü sarfı nazar edemiyorlar. Vatanı bu hale getiren ve mağlûbiyetten mütevellit felâketimizi bu kadar tevsi eden, en büyük saikın hükümeti haz ıraca irtikâp edilip duran bu ihanetler olduğu her halde artık nezdi şevket vefti humayunlarmca da teeyyüt etmiştir. Bu vaziyeti nazarı itibara alan heyeti memlûkûncmiz vatanı kurtaracak son bir çare olmak üzere hiçbir fnkai siyasîyeye mensup olmayacak ve iradei milliyeyi tamamile izhar ederek millete istinat edecek bir heyeti vükelânın resi kâra getirilmesini tazarru ve niyaz ile böyle bir kabine teşekkül etmediği takdirde milletin teşebbü&at ve icraatı z ar uriy esini tevkife imkân olamayacağını arzeder. Katıbei ahvalde emrü ferman sevgili padişahımız efendimiz hazretler inindir.
Sivas ta mü ıı akit Umumî Kongre Heyeti Mustafa Kemal
Vesikalar, 97.
2/10/1919
İstanbul Şehremanetine Umum matbuata birer sureti verilecektir
İstanbul ahalisine:
Mütarekenin imzasın dan beri gittikçe daha müthiş bir İtat'iyetle mevcudiyetimizi tehdide ve sıra ile istanbul, Musul, Adana ve izmir gibi
93
hcrbiri bîr uktei bayat ehemmiyetinde en mühim vilâyetlerimizin işga-lile tahakkuka başlayan büyük tehlike, zahiren mağlûbiyetten ve esbabı hariciyeden mütevellit gibi görünebilirse de hakikatte her şeyden ziyade ahvali dahiliyemizden mütehasaıl olduğu kabili inkâr olamaz; Ab manya ve Bulgaristan gibi eski müttefiklerimiz de bizimle beraber ve bizim kadar mağlûp oldularsa da hiçbirinin mevcudiyeti ve hakkı hayatı tehlike altında kalmadı: onların bugünkü vaziyetlerile bizim şimdiki vaziyetimizin en sathi bir nazarla mukayesesi, maruz olduğumuz felâketin husulüne sade hir mağlûbiyetin kâfi bir sebep teşkil ede-ıu iveceğin i bütün vuzuh ile ispat eder. Bu fark m yegâne baisi, onlarda hükümetle milletin müttehit ve bizde ise hükümetin milletten tamamt-le mütebait olmasıdır. Mükerrer istihalelerle teakup etmiş olan Ferit
Paşa kabinelerinin bugüne kadar takip etmiş oldukları siyaseti dahiliye ve hariciye, gözönüne getirilecek olursa» felâketimizin neden bu kadar vâsi bir mahiyet aldığı derhal anlaşılır: hükümeti haziranın siyaseti hariciyede amali milli yem ize tam amile m una fi bir hattı hareket takip etmekte olduğunun en büyük delâili İzmir gibi yunanlılıkla hiçbir alâkası olmayan bir vilayetimizdeki haksız ve cauîyane işgalin refine değil, tahdidine ve bu suretle de Akdeniz sahillerimizde muayyen hududa malik bir Yunan müstemlekesi teşekkülüne sebep olması; orada ırzile namusunu müdafaa mecburiyetinde kalan ümmeti Muhammedin tenkili* ui emrederek açıktan açığa Yunan menafiîne hizmet etmeni* Musul ve Adana gibi vahdeti coğrafiye ve milliyenıizin en lâyetecezza eczasından olan aksamı vatanın mukadderatını tam amil e ihmal edip Paris Konferansına tevdi ettiği notada Toros silsilesini memleketimizin hududu tahliyesi şeklinde göstermesi ve bilhassa gerek şûrayı saltanatta vc gerekse Paris Konferansında «V ilâ yatı Şarkryede vasi bîr Ermenistan teşkiline*
kail ve hatta bilâsebep talip olması gibi birtakım — tetebbu salı hain a nedir ki, bunların heyeti umumiyesi nazarı itibara alınırsa, elimizde vatan namına Ankara ve Kastamonu vilâyetlerinden başka bir sey kalmayacak demek olur. İste hükümeti haziranın bütün siyaseti hariciyesi vc vatan nazariyesi bundan ibarettir. Zaten en müthiş haricî düşmanlarımızın tasavvur ettikleri müstakbel Türkiye de nihayet bundan bagka bir şey değildir I Ferit Paşanın siyaseti dahiliyesi hu tutu umumiyesi itibari-le bütün milletçe malûm olmakla beraber vaziyeti umumiyemize en çok icrayı tesir etmî| olanlarının tekrarı da faydadan hâli değildir.
1— Ferit Pasa lıcm milleti, hem padişahı aldatmak aurctile şimdiye kadar mevkiinde payidar olabilmiştir; çünkü Par isten avdetinde konferansa tevdi ettiği notaların muhteviyatı fccîasmı tahrif en tercü-
94
me ederek zatı şahaneye ve enzarı millete arzetmiş ve bu suretle hıyanetini ihfaya çalışmıştı, fakat Avrupa matbuatı vesaiki mezkûrenin metni hakikilerini aynen neşretmiş olduğundan sadrazamın irtikâp ettiği caniyaııe desise bütün vuzuhile meydana çıktı.
2 ^Düşmanlarımızın bile takdir ettikleri harekâtı milliyemizi ih-tirasatı şahsiye ve ittihatçı tahrikatı addedip tenkilini emretmekle hem millete, hem padişaha kargı alenen ve doğrudan doğruya muarız ve hatta muhasım vaziyeti almıştır; meselâ padişahımız, son beyanname! hümayununda Anadolu harekâtının tamamile esbabı miîliyeden mütevellit ve binnetice meşru olduğunu ilân buyurduğu halde, sadrazam Tan gazetesi muharririne bu harekâtın ittihatçı tahrikatı olduğunu vc yakında izale edileceğini söylemekten çekinmedi; bu suretle bu hükümetin bu millet aleyhinde olduğu artık kabili tereddüt olanııyacak surette sabit olmuştur.
3— Ferit Paşa Kabinesi milletin padişah ile de temasına mâni olarak Anadolu ahalisinin zatı şahaneye çektiğini ve el*an çekmekte olduğu telgrafları mabeyni hümayuna iysal ettirmemekte ve zaptu ihfa etmektedir.
4—Bİr taraftan bu cinayeti irtikâp etmekle beraber diğer taraftan Sıvasta mürtakit umum Anadolu ve Rumeli Kongresi azasını hayyen veya meyyiten derdest ettirmek için Harput Valisi Ali Galip isminde bir şeririn, maiyetine Kürt aşiretleri alarak Sivas üzerine yürümesini emrediyor, Bu suretle anasın islâmiye arasında mukatele ihdasına çatışılıyor! Fakat hükümetin bu hususa ait muhaberatı milletçe elde edildiğinden kan dökülmesine meydan verilmeksizin Ali Galip ve avenesi tenkil edilmiştir. İşte bütün bu ve bunlara mümasil saymakla tükenmez cinayetler ve hıyanetler irtikâp etmiş ve etmekte bulunmuş olan hükümeti haziranım devleti inkıraza sürüklediğini takdir eden Anadolu haîkı bu hale artık bir nihayet vermek mecburiyetini hissetmiş ve Allahın emrine ve Peygamberin hadisine ittiba ederek zulme kargı harekete başlamış ve zalimlerle her türlü münasebeti katletmiştir. Büyük bir iman ve en kuvvetli bir vahdeti milliye ile harekâtını tanzim edip teşkilâtını ikmal etmiş olan Anadolu ahalisi her türlü hukuku mülkiye ve milliyesinin her türlü ihtimale karşı mahfuziyetinı temin edecek bir seviyei maddiye de ihraz etmiştir. Şimdiye kadar bütün mukadderatrmızı payitaht idare ediyor. Ve millet ve memleketimizi kurtaracak teşebbüsler Anadolu-dan değil, hemen daima tstanbuldan sudur ediyordu. Payitahtın bugün maruz olduğu mehaliki nazarı itibara alan Anadolu, şeraiti hasıra alımda tstanbuldan halâs ümit etmek İmkânı olmadığını gördüğünden
95
mevcudiyeti umum iyem izle hukuku meşruamızın müdafaası kendi uhdesine terettüp ettiğini takdir edip vazifesini ifaya başlamıştrr. Bugün iste bu sıfat ve bu mahiyetle payitahta isali selâm eden umum Anadolu, mevaddı ati y ey i İstanbul ahalisinin ıttılaına arzetmek vazif esile mütehassistir:
1—Harekâtı milliye müttehit ve muntazam teşkilâta merbut olarak bütün Anadolu vilâyetlerini ihtiva etmiş ve ta payitahtın kapısı- . na kadar dayanmıştır.
2 — Bu suretle cihan efkân umumiye ve mehafili Tesmiyesi milletimizin hakkı hayata malik olduğunu ve hiçbir zaman esir olamayacağını idrak etmiş ve bu idrake müstenit kararım harekâtı maliyemize karsı tamamile bitaraf ve hayırhah olacağını temin etmekle izhar etmiştir.
3 — Anadoluda sakin olup her türlü hukuku meşraalarının en mutlak bir emniyet içinde bulunduğunu gören bilcümle anasın gayrimüslime de amali milHyenİn meşruiyetine tamamile kani olmuşlardır,
4 — Anadolu da ikamet ve seyahat eden tekmil ecnebiler de ayni kanaatle mütehassis olarak mensup oldukları devletleri tenvir etmektedirler.
5 — Binnetice gayrimesru olduğu bütün cihan nazarında sabit olan Ferit Paşa Kabinesinin bu memlekette hiçbir nokta i istinadı kalmamıştır.
Bu hakikatleri payitaht ahalisine arzctmekle bahtiyar olan Anadolu, bugün îstanbulun da bir vazîfeî milliyesi bulunduğu kanaatindedir. Ve bu vazifede payitahtta her tarafmda teşkilâtı milliye merakizi ihdas ederek maddeten ve manen Anadolu harekâtı mili iyesine iltihak etmek ve bir baykuş edasile milletin mukadderatı üstünde durmakta olan hükümeti hazırayı artık bu milletin başından gitmeğe her suretle davet etmektir.
Dünyada her milletin, icraatına tahammül ettiği bir hükümetin mesuliyetinde müşterek addedileceğini Müsyü Ktemanso Ferit Paşaya tevdi ettiği cevabî notada tasrih etmişti; idare i sakıtanın mezalimine ancak muharebe sebebile tahammül etmiş olan bu millet, eğer hükümeti haziranın meşguliyet ve cinayetine hiçbir sebebi mücbir olmaksızın iştirak etmek istemiyorsa, bu hükümete karşı olan hissiyatım artık izhar etmelidir.
Eğer bu vazife bugün ifa edilmiyecek olursa, yann Ferit Paşa Kabinesinin amali milliyemîze mugayir olarak kabul edebileceği şeraiti
96
sulhiye kargısında Avrupaya kargı hiçbir hakkı itirazımız kairnaz; o zaman bize cihan efkarı umunıiyesi «vaktile bu hakkı itirazınızı neden kendi hükümetinize karşı istimal etmediniz?» diyecek ve bunu derken de her halde pek -haklı bir söz söylemiş olacaktır.
Çünkü Peygamberimiz «Kema tekûnu yüvellâ aleyküm» yaDİ «siz ne mahiyette olursanız, evliyayı umurunuz da o mahiyette olur!» buyurmuşlardır,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
Vesika* 97,
Bilcümle devletlerin İstanbul siifera ve mümessillerine berayi malûmat isal olunan muhtıra
Sekiz ay evel feshedilmiş olan Meclisi Millimizin Kanunu Esasi mucibince nihayet dört ay zarfında yeniden içtimai lazınıgeldiği halde mütarekenin aktindenberi teakup eden hükümetler, intihaba tın icrasında taallül etmiş ve bu suretle Meclisi Millî hâlâ içtima edememiştir* Bu sebeple bilhassa hükümeti haziranın takip etmekte olduğu siyaseti dahiliye, gekli idaremizi mutlakıyetten tefrik edilmez bir hale getirmiştir. Bu vaziyet üzerine harekâtile icraatında hiçbir fikri meşrutiyet kalmayan Ferit Paşa Kabinesi, nefreti umumiye karsısında zulüm ve §İddetle payidar olabilmek siyasetine sülük ederek kendi aleyhinde bulunan millî vahdeti ihlâl için anasın islâmiyeyi yekdiğerile kıta» le sevketmek istemişse de bu teşebbüse ait vesaik milletin eline geçe* rek memleketin emniyeti umumiyesi haleldar olmaktan kurtulmuştur. Bunun üzerine millet vaziyeti zatı hazreti padişahiye arz ile itimadı umumiye müstenit bir kabine teşkilini istirham etmek istemişse de hükümeti hazıra milletle p a diş alım temasına da mâni olmuş ve bu suretle millet için bir hükümeti meşrua teşekkül edinceye kadar heyeti hazırai vükelâ ile kat*ı münasebetten başka çare kalmamıştır: çünkü böyle bir tedbire tevessül edilmediği takdirde Ferit Paşa Kabinesinin teşvikatile Anadolu asayişinin haleldar olacağı muhakkaktı, İstanbul da itimadı milliye müstenit bir kabine teşekkül edinceye kadar devam edecek olan bu vaziyetin meşruiyetini ve bilhassa hükümeti metbualan noktai nazarmca da lüzumunu vareste! izah addederiz; çünkü hükümeti haziranın Versay Konferansına gönderdiği heyeti murahhasa sırf amali milliyeyi temsil eden bir hükümet tarafından gönderilmiş olmadığından dolayı bir ehli
7
97
liibre. telâkki edilmişti. Binaenaleyh sulhun takarrürü de ancak millete müstenit bir Osmanlı kabinemi teşekkül etmekle kabil olabilir.
Bu suretle gerek milletimizin ve gerekse Avrupa ve Amerika mena-fii âliyesinin icabatı atiyesine tevafuk etmekte olan vaziyeti hazıra! mil-liyemizin muhilli asayiş hiçbir fikre müstenit olmadığını ve emniyeti umumiyeyi ihlâl edecek hiçbir hâdise zuhur etmiyeceğini ve bütün manasile muslihane bir hattı hareket takip edileceğini Sıvagta münakit umum Anadolu ve Rumeli murahhaslarından müteşekkil Umumî Kongre sureti kafiyede tekeffül ve temin ederek kcsbi fahr ile cihana adalet vadeden düveli muazzamanın muzahereti maneviyelerinden emin olduğunu da aynca arzeder. 11 Eylül 1919
İmza
Stvasta münaktt Umumî Kongre Heyeti
İngiliz mümessili siyasisine, Amerika mümessili siyasîsine, Fransa mümessili siyasisine, İtalya mümessili siyasisine, Sırbistan mümessili siyasisine, Felemenk Sefaretine, îsvec Sefaretine, Danimarka Sefaretine, İspanya Sefaretine
* ¦
Vesika, 98*
Beyannamei hümayun sureti münifesî:
Bugünlerde Anadoluda serzedei zuhur olan ahval ve harekâtın sa» fahatı, mahallerinden vürııt eden telgraf namelerde vasılı sem'i ıttılaı-mız olmuştur* Bu hali esef istimal İzmir işgali ile anı takip eden vakayii feci anin ve Anadolu Vilâyatı Şarkiye mukadderatı hakkında işaa edilen ri vay atın efkârı ahalide hâsıl eylediği tesir at neticesi olup vukuat ve şayia ti mefkureden bilcümle efradı ahalimizle beraber kalbimizde husule gelen tesirat pek anıik, hukuku devlet ve milletin sıyaneti emrinde sarfı mahasalı gayret etmek cümlemiz için pek tabii ise de şu anı mülıimde hükümet ve millete terettüp eden vazife teşebbüsatt ma'ku-lei siyasiye ve ittihadı arayı umumiye ile muhafazai hukuka çalışmaktan ibarettir. Hükümetimizin takip ettiği siyaset neticesinde İzmir fe-cayii Avrupa düvel ve mileli mütemeddinesinin nazarı dikkat ve meved-detini celp ile mahalline bir heyeti mahsusa izam ve bitarafane- tahkikata iptidar olunarak enzan medeniyette hakkımız tezahür etmekte bulunduğu ve Anadolu Vilâyatı Şarkıyesine dair olan rivayat ve şayiata
98
karsı da hükümetçe her türlü leşehhü&aliau hâli k.ıhnmayıp zaten vahdeti milliycmizi ihlal edecek hiçbir karar ve teklif olmadığı halde dahili me-malikte asayiş ve inzibatı scktedar ve nüfuzu hükümeti haleldar eyliye-cek her gûna hareket ve efradı millet beyninde tefrika ve sika ki müeddi olacak her türlü teşebbüsat devletimizin men af ti esasiye ve ha yatiy esile kabili telif değildir. Bazı kimseler tarafından memleketin vaziyeti hususiyeti irinli! ve güya ahali İle büküm et arasında muhalefet vücudu ilân edilerek hakkımızda Avrupa efkârı um um iyesinin tağlit kılınması menafi i âl iyeyi memleketi külliyen rahnedar edeceği gibi bilvücuh şayanı teessüf olan bu hal şeraiti kanuniye dairesinde bir an evci icrasını arzu eylediğimiz inlin ab atı da d uçan teahhur ederek sulhun takarrüp et» inekte bulunduğu bir sırada vücudu lâbüt olan heyeti meb'usanın içtimaını tavik ve bu yüzden hükümetin müşkül âtını tezyit eyliyeccktir. Bugün umum efradı milletimden intizarım, hal ve mevkiin nezaketini bittakdir muhafaza! sükûn ve itidal ve ahkâmı kavanine ve emri hükümete tamamii ittiba ile memleketin intizam ve asayişini muhil hareketten içtinap eylemek ve bu suretle kari ben sulh müzakeresine davet olunacak Osmanlı murahhasları konferans muvacehesinde milletle hemahenk olarak ispatı mevcudiyet edebilmektir. Altı buçuk asırdan* beri Avrupa muvazenesinde bir amili mühim olan devletimizin vahdet ve taı ıı. uniy etini ve m İlleti Osmanîyenin mevkii haysiyetini temin edecek bir sulbe kariben nailîy etim izi el lafı subhaniyeden ümit etmekteyim. Düveli muazzam anın hissiyatı nısfetkâranelcri ve hakikaten gittikçe nüfuz etmekte olan Avrupa ve Amerika efkârı umum i yesin in iti-dalperverlıği de bu ümidimi tevsik eylemektedir. Hükümetin her türlü müşkülâtı dahiliyeden masun kalarak takviye ve memleketimizin her tarafından ahkâmı kavanine harfiyen riayetle sunufu tebaamızın mahCüzi yeti hukuku ahassi amalimiz olup heyeti hükümetimizin de bu bapta amali hümayunumuzu tamamile rehberi hareket İttihaz edeceğine eminim. Şu efkâr ve amali halisanemizin memalikimizin her emeline neşir ve tamim ile sadakat ve hamiyetlerinden mutmain olduğum bilcümle efradı milletimin sem1 i ıttılaına isalini irade ederim»
24 Zilhicce 1337, 20 Eylül 1919
Mehmet Vahdettin
Mabeyni Hümayunu Mülûkâne Başkâtibi Ali Fuat Beyefendi ta* rafmdan bugün Babıalide »enaverlerine tevdi ve tamimen devaire ve çiviye ye tebliğ kılınmış olan bey anmam ei hümayunun sureti münifeai balâya dercolunmakla vilâyeti celi içlerin ce dahi nevalıi ve kuraya kadar
99
neşir ve ilânı île ahkâmı celilerinin bermantuku fermanı hıımayuııu şahane bilcümle sunııf ve efradı ahaliye tefhim ve ilânı.
20 Eylül 1919
Sadrazam Damat Ferit
Vesika* 99.
Sivas, 22/9/1919 Padişaha, beyannamesi üzerine yazılan telgraf Hakipayi ma ali ihtivayi cenabı hilaf etpen ahiye Şevketpenah Efendimizi
Kullarınızı hakipayi humaynnlarma tekrar arzı hal ve hakikate saik olan sebep; heyeti hazıra i vükelânın ketmi hakayikle zatı şehin-şahilerine arz ve ilâm ettiği veçhile bir emeli nameşru değil, milletin metalibi mu hîkk asıdır. Mükerrer iatirhamatımızm kabinenin desti hı-yaneüle süddei seniyelerine arzına mümanaat edilmesi, memleketin ve tebaai sadıkai hümayunlarının zararına, telâfi napezir bir hesap kayıt ve teşkil ediyor. Bu kere Ferit Paşanın müzeyyel rnütaleatile vilâyata tebliğ edilen beyannamei hümayunları muhteviyatmdau dahi pek bariz anla§ıbyor ki, milletin amal ve m ak asidi meşruası ve kabinenin irtikâp edip filen ve vesaik ile sabit harekâtı haiııaneleri zatı akdesi hümayunlarından mektum tutulmuştur. Ferit Paganın zatı şevketsimatı şeh-riyarilcrine muhalifi hakikat maruzatta bulunmak suretile millet ve vatana karşı irtikâp eylemekte olduğu ihaneti taz'iften çekinmediği de kemali teessürle görünmektedir. Tarihîn hiçbir sahifei ihanetine makis olamayacak bir hıyanetle ahalîyi yekdiğeri aleyhine îğva ve milleti ihtirasatı eenebiyeye feda eden bu kabinenin arzuyu millî hilafm-da olarak mevkiinde kalması, pek büyük felâketler celp ve ihzar etmektedir. Bütün cihan mülkü hümayunlarında sükûn ve asayişin müterakki b i iken vilâyetlere çekilen telgraf namelerle bir taraftan aşairi mu-tiayi efradı ahali üzerine teşvik ile beraber memaliki şahanenizin hercü-mercî içinde ve muhtacı muavenet olduğunu resmen beyan ederek mü-dahalei ecnebiyeyi davet eyliyen, diğer cihetten Vilâyarc Şarkıyede vâsi bir Ermenistan teşkiline vc Toros silsilesinin cenubunda kâin yerleri terke amade bulunduğunu İfade ile dahilî ve haricî düşmanlarımızın amalini terviç ve tatmin etmek isteyen bir kabinenin mevkii iktidarda
ıoo
I
kalmasını zat ve mülükü hümayunlarınızın düşmanlarınızdan hagka hiç, kimse arzu etmez,
Paris Sutk Konferansının, mebuslarımızın intihabından ve meclisin inikadından evel Türkiye İt ak km d a İttihazı karara başlaması muhtemeldir. Milletin itimadına müstenit olmadığı Düveli İtilâf iyece de malûm bulunan Ferit Paşa Kabinesinin bu suretle re'aİ İdarede kalması murahhasları m izm konferansa davet ve kabul edilmemesi, kabulü halinde de evcice olduğu gibi bu defa da tart ve iade ile aleyhimizdeki hükmün tebliğ ile iktifa olunma sun istilzam edecektir ki, bunun neticesi olarak zuhuru tabiî olan felâketin m 3.11 eli büsbütün d uç an yeis edeceğini zatı şahaneleri pek iyi takdir buyururlar. Binaenaleyh memleketi siy aseton Ferit Paşa Kabinesinin hemen tskatile itimadı umumiye mazhar zevattan mürekkep bir kabinenin teşkiline müsaade! şehinsahile-rini bütün millet namına niyaz ve istirham ederiz; olbapia ve katıbei ahvalde emrü ferman hazreti taçdan azamilerin indir,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi
Ankarada İL O. 20, Erzurumda K. O. 15, Diyarbekİrde K* 0* 13, Niğdede Fırka 11 K.
Yan, Bitlis, Trabzon, Erzurum, Kastamonu, Ankara, Diyarbekir, Elâziz* Hüdavendigâr vilâyetlerine ve heyeti merkeziyetlerine*
Erzincan, Canik, Kayseri, Niğde, Antalya, Afyon Karahisar, Kütahya, Denizli* Bolu, Urfa mutasarrıflıklarına ve heyeti merkeziyelerine.
Haki pay! şahaneye vuku bulan maruzat sureti be ray i malûmat maruzdur*
(K* O* 3 ve Sivas vilâyetine: lef fen takdim kılındı)
¦
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi
Vesika, 100.
Erzurumdan, 20/9/1919
K, O. 3 Kumandanlığına
Heyeti Tcmsiliyeye; Bİlhaaaa İngilizlere karşı ihfa edilen ve bundan dolayı resmî ve açık bîr memuriyetle henüz tavzifi mümkün olamayan Halit Beyin nasıl bir ateşi mizaç ve hamiyete malik olduğu malû-
101
mu sarilileridir. Mumaileyhin Trabzon a memuriyeti halinde mizacı iktizası ihdas edilmesi muhtemel vaziyetlerin bu nazik zamanda belki ıslahı mümkün olamaz. Binaenaleyh Halit Beyin fartı hamiyet ve şevki ahval ile bazı tedabir ve teşebbüs»t için haberi âcizı olmadan maruzatta bulunsa bile terviç buyu rulmanı asını istirham eylerim,
K. O. 15 Kumandanı Kâztm Karabettir
Vesika, 101*
Sih-e Sivas, 22/9/1919
Zata muittirUır
Erzurum On Beşinci Kolordu Kumandanlığına C: 20/9/1919
Trabzon vaziyetini zatı devletlerim: burada teşrihi zait addederi/. Ahengi umumiyi ihlâl edecek teşebbüsatı muzırranm vukuunu bittabi zatı âlileri de arzu eylemezler. İşte bu endişe iledir ki.biz Trabzonda teşkilâtın efkâr ve mütaleatı mahsusaya bağlı olmayan sırf mcnafii milliyi gamil n ika it nazardan görebilmek istidadında bulunan eşhastan vücut bulmasını istiyoruz. Bunu temin için azim ve namusundan emin olduğumuz Halit Beyin tayinini istirham eylemiştik, tş'ar buyurulan mehazirden İngiliz mahzuru bizlerce mutasavver değildir. Yalnız Halit Beyin asabi yy üttabia olmasından naşı amali umumiye i m i 11 iyeye, makasıt ve ihtirasa ti hususi yeleri ile engel olan eşhas hakkında şedit ve kafî davranacağı, Trabzon için mahzurlu görülüyorsa, esasen arzunuz hilâfında bir karar ittihazı da bizce biç te şayanı arzu keyfiyet olmadığından Trahzoııun ıslahı neye ve ne gibi vasıtaya mütevakkıf ise anm doğrudan doğruya tarafı devletlerinden ittihazını istirham ile iktifa ederiz Efendim, Heyeti Temsiliye namına: Mustafa Kemah
Vesika, 102.
Sürt halli Erzurum, 27/9/1919
Sıvasta K, 0. 3 Kumandanlığına
Heyeti Temsiliyeye: Trabzon muhitini (y k k y m) gibi oradaki cereyanı da daima takip etmekteyim, Evelce de bilmünasebe arzcttiğim
102
veçhile cereyanı milliyi idare ve idame hususunda bendenizin nıesle-ğim, evvelâ halkı tenvir ve irşat etmek, fikren ve ruhan bu cereyana kanaat ve samimiyetle bağlamaktır. İrşat ve ikna vazifesini yaptıktan sora yine temerrüt edenler görülürse şu halde bir maksadı hasis peşinde koşan mel'uıılar olduğu tamamen tebeyyün etmiş olacağından onlar da lâyık olduktan muameleye maruz kalırlar. Pek büyük tecrübelerle tahassul eden bu prensipi aynen Trabzon muhitine de tatbik ettim* Bir müddeti muvakkate için ve icabında hâkim olmak üzere Dokuzuncu Fırka Kumandanı Rüştü Beyi erkânıharbi yenile birlikte ve Üçüncü Fırka Kumandanlığı Yek âl etile Trabzon a gönderdim» Mumaileyh karargâhını Cevizlikte tesis ve idarei umur edecektir» İki senedenberi kendisini yakinen tanıdığım ve necabet vc metaneti ahlâk iyesini pek eok sevdiğim Kaymakam Hal İt Beyi şu aralık Trabzon muhiti için mü* nasip bulmadım. Çünkü Trabzon vüg'ati ve İstanbulini entrikalarına kurbiyeti dolay isi le orası pek büyük bir ihtiyat ve basiretle İş görmek i*tflr. Halbuki Halit Beyin asabiyeti mizacı cümlece malûmdur. Biz Halit Beyden ancak bir barbü darp zamanıuda lâyıkıyla istifade edebiliriz. İngiliz telâkkisine gelince âcizle cince mümkün olduğu müddetçe aşikar ve maddî hir husumetten içtinabı tercih ederim. Binaenaleyh bu ve bu gibi esbap ile Halit Beyin o havalide şimdilik yedi himmetinin alınması lüzumunu arzederim»
K. O. 15 Kumandanı Kazım Karabektr
Vesika, 103.
Şifre 29/9/1919
Zaîa mahsustur
K. O. 15 Kumandam Kâzım Paşa Hazretlerine
Heyeti Temailiyeye hitaben 27-9 tarihli şifre telgrafnamei âlileri bugün akşam vâsıl oldu. Trabzon vilâyeti efkarı umumîyesi hakkında tamamen buraca da tenevvür edilmiştir. Trabzon merkezi müstesna olmak üzere bütün kaza ve livalarile muhabere edilmektedir. Merkezdeki hal dahi valinin tevkif ve teb'idinden sora zail olmuştur» Rüştü Beyin Üçüncü Fırka Kumandanlığı Vekâletile Trabzona gönderilmesinde varidi hatırım olan nikaU arzedeceğim. Evvelâ valiyi tevkif eden Halit Beydir, Birkaç gün sora Rüştü Beyin bu suretle gönderilmesi Halit Beyin hareketini oradaki bedhahana kur^ı tenkit gibi olabilir. Saniyen
103
Halil Bey mühim vazıyetlerde fırkasının basma geçmeğe müterakkıp İken bugün geçirmekte olduğumuz mühim ve tarihî av anda diğer bir zatin yerine geldiğini görmekten müteessir olabilir. Binaenaleyh bu tertiplen sarfınazar buyurularak Rüştü Beyin sureti münaaibede vazifesi başında ipkasını samimiyetimize binaen ve tamamen hususî olarak rica ederim. Maahaza kolordunuzun tertibat ve hulusalı askeriyesine Hiçbir veçhile müdahale hatırımdan geçmediği için en nihayet hususatı askeriyede arzu ve tensibiniz veçhile hareket tabiidir kar değim Efendim,
Mustafa Kemal
Vesika, 104.
S*-** Erzurum, 2/10/1919
K. O. 3 Kumandaıthğına
Ci 29/9/1919
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine: Rüştü ve Hali t Beylerin sureti tavzifi hakkında yanlı*, bir zehap husule gelmemek için zatı Karnilerine berveçbiati izahatı arzeylerim. Trabzon mın takasının birini rinı takip eden safahatı ehemmiyetle takip edilmekle olduğu cihetle ahiren bu noktai nazardan Hal it Beyle muhabere edilmiş, kendisinden cevaben gelen telgraftı a m ede bu ehemmiyetten bahisle beraber fırka vekâlet iti i ifa eden Atıf Beyin vezaifinin nezaketi!e mütenasip bir mevki tutmadığı gibi Trabzon Mevki Kumandanlığı da Vekâlete karşı baz an taşkın bir vaziyet aldığı cihetle daha kuvvetli bir inzibat ve intizam tesiai için eğer halen malûm olan siyaset ve içtinap dol ay idle kendisi bilfiil kumandayı ele alamı ya caksa fırkaya muktedir bir zatm vekâlet etmesini teklif eyledi. Anın İngilizlere karşı bir husumet ve şedit politika İzharından içtinabını muvafık bulduğumuzdan ve Hali t Beyin ise Ardahan ve Ahuma Ermeni ve Gürcü mesailin ıh3 n dolayı İngilizlerin ve Harbîye Nezaretinin takibatma maruz kaldığından Halit Beyin şimdiki vaziyeti bakî ve zaruridir. Fitiyatı müstclziuı olan hadisatı fevkalâde olmadıkça bittabi fırkanın filen kumandasına geçir ilemez, Hususile Kuvayi Milliye Kumandanı gibi valiyi bizzat tevkif etmiştir. Rüştü Bey işbundan sora değil vak'adan daha eve! fırka karargahına gelmiştir. Halit Beyin mevkii daha metin ve münasiptir. Herkes anı Kuvayi Milliye Kumandanı a d dile daha müessirdir. En büyük mahzuru da şayanı itimat bir kabine de eğer İngilizlerin tesir ile Halit Beyin çekilmesini talep
104
ederse çok fena bir sukut olur ye dikkat buyuru!muş olacaktır kî, âcizleri Trabzon muhitini her yerden hassas addettiğim cihetle orada daima ordu ile kuvveti mezccdcrek bir siyaset takibini hayırlı gördüm* Ve eFan Öyledir. Şimdiye kadar Halit Beyin ne şahsiyetini ve ne de bir kuvvetini Trabzon üzerinde göstermedim. Şimdi ise herkes gördü Deniliyor ki fırkası haricinde bulunan Halit Bey m itli bir kuvveti icnısîl vazifesini ifa etmiştir. Hal bu vaziyette iken, şimdi Trabzon vilâyetinin başında Halit Beyin resmen Fırka Kumandanlığım idare etmesi de artık caiz değildir. Ben denizce Halit Beyin en muvafık hal ve vaziyeti müheyyayı İüüfade olan şimdiki mevki ve vaziyetidir, Halİt Bey bendenize dahi bu bapta müracaat etti. Kendi vaziyetini lâyikiyle kendisine anlatmak için Erzuruma davet ettim* Arzettiğim esbap ve tarzı cereyan ha* sebile de bir suizan ve tevile mahal kalmamı; ve kalmıyacaktır. Bu iza* hal \-- maruzatımdan sora z;\\t .-unHİerim/ı: [[iü[ı4ı:ıf?ı] k inilin imbatına inayet buy uru İmasını rica ve ihtiram atımı takdim eylerim.
K O* 15 Kumandanı Kâzım
Sif« Sivas, S/10/1919
Zum mahpustur
Oıı Beşinci Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa Hazretlerine
C: 2/10/1919
Halit Bey hakkındaki maruzatım, mumaileyhin izzeti nefsinin ce* rthadar edilmemesi noktai nazarına matuf idi. Kendisinin müracaati Üzerine vaki olduğu h/ar buyuru lan vaziyeti ahire için tamamen ruüu-leatı âlilerine iştirak ederim Efendim.
Mustafa Kemal
Vesika, 105.
Gayet mahremdir
Sıvasta: Seryavcr Cevat Beye
Kumandan Beyefendi, Paşa Hazretlerinin kendi hukukunu müdafaa ve muhafaza edeceklerinden pek ziyade emin bulunuyorlar. Kâzım
105
Paşanın vaziyeti ahiresindeu müteessir olan Kumandan Bey, On Beşinci Kolordudan infikâk ile Kongreyi âmir tanımağa karar vermiş ve bu fikrinden Küstü Beyi haberdar etmişken Kolordunun (ş) teminatından başka Miralay Rüştü Beyin dahi sırf İngiliz müdahalesinden içti-uaben Kâzım Paşanm resmen kumandaya başlattıramadığmı ve Halit Beyin İngilizlerin mevcudiyetinden dolayı Trabzona gidemiyeceği cihetle birkaç gün için kendisinin gönderildiğini ve Kâzım Paşanm bütün kumandanlardan ziyade Kumandan Beye itimadı olduğunu namusu üzerine Kumandan Beye eöz vermesi üzerine Halit Bey intizar vaziyeti almış jdit Ahiren Kumandan Bey Üçüncü Fırka kumanda vaziyeti hazırasmın tebdilini kolordudan talep etti. Şayet kolordu bu teklifi kabul ve icra etmezse bilâemir filen kumandaya iptidar eyliyecegîni ve karan sabık veçhile kolordudan ayrılarak Kongreyi resen âmir tanıyacağını arzeylerim. Pata Hazretlerini lüzumu veçhile tenvir buyurunuz Efendim. . .
Fırka 3 İLmır Zabiti
Mülâzımıevel
Tank
Vesika, 106*
Osman ve Ferit Beylerle makine basrnda muhaberat
Kastamonu
Arzı teşekkür ediyorlar, iyiyiz Paşa Hazretleri; Kastamonuya Ankara d an bagka hiçbir taraftan tezahüratı mi Biyeye dair halk tarafından bir şeyler gelmiyor. Bu muhitin hali gariptir, Samsun, Trabzon, Sivas, Erzurum, Harput, Bitlis, Van, Diyarbekir îlâ,„ vilâyat efkân umu-miyesi bizimle beraber değiller midir diye sualler karşısında kalıyoruz. Bu hususun buraca ehemmiyeti fevkalâdesi vardır, temin buyumlmasl. Burada hükümeti hazır anın irtikâp ettiği caniyane harekâta karşı bilumum ulema, eşraf, tüccar an ve rüesayi ruhaniye ve cemaati kirişti ya -niye ve memurin velhasıl bütün halkın mukarreratile vaki olan içtiril ada Düveli İti lâf iye mümessiBeri dahil olduğu halde Istanbulun kâf-fei makama t ııı a pek tehditkâr telgraflar umumun imzası tahtında yazılmıştır ve işbu mukarrerat bilûmum vilâyat ve elviyeye tebliğ kılınmıştır. Yalnız halk buna karşı diyorlar ki bu gayrİtabn ahval ne zamana kadar devam edecektir. Çünkü bu hain kabinenin bu telgrafları da tevkif ederek muhafazai mevkie çalışacakları şüphesizdir, bunlar bir dakika mevkilerinde fazla kalsa o nispette fazla mazarrat ika eder-
¦
106
ler. Bunların temerrüdüne karşı ne gibi tedbir buyuruldu. Lütfen bizi * tenvir buyurunuz Paşam.
Sivas
Tezahüratı milliye vatanın her köşesinde ayni salâhet ve hararetle mevcuttur. Trabzon* Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir, Harp ut, E rain* can, Dersim, Sivas, Samsun, Malatya, M araş, Ay m tap, Kayseri, Niğde, Ajıkpra, Karaman, Afyon Karabina r, Denizli ve ila... en ufak köylerine kadar halk ve en ufak cuzütamına kadar bütün ordularımız tamamen hassas ve vahdeti kâmile halinde ayni ia ti kamete müteveccih vc ittihaz ve tebliğ olunan mukarrer atı harfiyen tatbik vc icra eylemektedirler. Yalnız Konya şehrî şimdilik hali atalettedir. Fakat Konyada On îkinei Kolordu Kumandam evvelâ istifa edip çekilmek için bizden rica etmişti. Bugün vürut eden telgrafta On İkinci Kolordu heyeti umumiyesile tebliğ olunan n ı tıkar re ratı filen icraya başlaması üzerine manii yegâne o fan Vali Cemal Beyin şaşaladığı bildirilmekte ve tazyikten kurtulan Konya ahalisinin dahi icabı gibi teşebbüse geçeceği temin edilmektedir.
Fuat Paşa Hazretleri kâfi Kuvayi Milliye İle Eskişehire dört ta* at mesafede kâin CemşSt mevkiine vâsıl ve her taraftan şehri ihata eylemiş olduğundan bugün Eskişehir de bulunan İngiliz kuvvetleri kumandanı bir İngiliz Hey etile Paşanın nezdine gelerek İngilizlerin harekâtı mili iyeye karşı tamamen bitaraf bulunduklarım ve umuru da-hilİyemİ7,e kuMyvM] müdahale ftm iym-k lirini temin eylrmih v.- Fuat Paşadan kendilerine ilişilmemesini rica eylemişlerdir. Paşa da ingilizlere karsı hiçbir fikri taarruzumuz olmadığını yalnız hıyaneti tebey-yün eden Ferit Paşa Kabinesinin ıskatı için mecbur olursak her türlü harekete geçeceğimizi ve İngilizler tarafından alınan Kaymakam Atıf Beyi talep ettiğini bildirmiştir. İngilizler cevaben tamamen haklı olduğumuzu ve kendilerinin dahi bu muhik mutalebatın is'af ma çalışacaklarını beyan ile avdet eylemişlerdir. İngilizler Merzifon d a bulunan kuvvetlerinin geriye alınması halinde memnun olup ohnayacağımızı sormuşlar pek memnun olacağımızı bildi rd iğim izden derhal oradaki kuvvetlerini bütün ağırlıklarile beraber Samsuna çekmişlerdir. Dün tstanbuldan Fransa sefaretinden Lolon isminde bir Fransız bilimle görüşmek üatere m em üren buraya vâsıl olmugtur; elinde harekâtı milliye* m ize tamamen taraftar olduklarına ve hükümetin mahkûmu sukut bulunduğuna ve her türlü arzularımızın Fransızlarca maalmemnuniye tatbikin* amade bulunduklarına ve talimat itasına intizar eylediklerine dair Fruraşe Devrenin yaverinden bir de mektubu hâmildir, İki gün cvel maiyetinde iki jenera! ve on beş kadar zabitten mürekkep bir he-
107
yet bulunan Amerika Tahkik Heyeti Reisi Jeneral Harburt dahi Sıva-sa gelerek harekâtı milliyctıin meşruiyetini ve lüzumunu ve hükümeti merkeziyenin zâf ve gayrimegıniyetini hey an ve bütün maksatlarımızı ve kuvvetli olduğumuzu ve haklı oîan mutalebatımmn kabulünden bag-ka çare olmadığını derhal Istanbula bildirmiş- Gerek Amerikalılarla ve gerek Fransızlarla olan işbu münasebatın gayet mahrem tutulmasını selâmeti harekâtımız nam ma rica ederim. Hiikümeti merkeziye hakkında tstanbuîdaki İtilâf Devletlerinin Avrupaya verdikleri gizli bîr ajansta Ferit Pasa Kabinesinin kariben sukut edeceği bildirilmiştir. Bir de bugün hükümeti merkeziye İstanbul telgrafhanesinde kendi zamanlarında cereyan etmiş şifre ve açık muhaberatı tetkik ederek toplamakla meşgul olmuştur. Bu da kendilerinin çekilmeğe hazırlıklarına bir işarettir. Kaatamonuda yaptığınız gibi yukarda isimlerini saydığım tekmil vilâ-yatta dahi müteaddit imzalarla Istanbula telgraflar çekilmiş ve eVan çekilmektedir. Bunların yek di gere tebliğinde ihtimalkî îbmal ediyorlar, Kastamonu için bu hususta umumun nazarı dikkatini celhederiz. Bu çekilen telgrafların kabine tarafından hıfzedilmesinin ehemmiyeti yoktur» Yalnız bu telgrafları kabinenin okuması kâfidir diğer taraftan bütün vesaiti emine ve serİa ile keşidesi icap eden telgraflar kî umum milletin maksat ve talebini hulâsa etmektedir,
îstan bu 1da gerek Düvel i İtilâfİy e müm essill erin eve gerek zatı şahaneye isal edilmektedir. Bittabi İstan bulca vaziyeti umumiyemiz henüz bütün kudret ve vuzuh ile anlaşılmağa başlanmıştır. Daha evci de bu cihetin İstihsali mümkündü,fakat maatteessüf Kastamonu vilâyeti gibi mühim bir merkezi muhabere ancak Osman Beyefendinin himmetile tutulduktan sora Çorumda doğrudan doğruya Harbiye Naztrmra emrile aleyhimize kuvvet hazırlayan Muhittin Paşanın entrikası keşfolunmug îstanbu-luu nokta i istinadı kır dahilmiş, tir. Bugün istical eden Kastamonu halkı bu isticalini Osman Beyefendinin muvasalatından evel yapmış olsaydı ihtimal ki bugüne kadar netice alınabilirdi. İşte halkın bu gayri tabiî ahval, ne vakte kadar devam edecektir sualine verilecek oian cevap gudur: ,Ne vakit ki Kastamonu halkı bu hali gayritabiî bulup endişeye düşmek zâfuıdan kurtularak maksadımızı istihsal edinceye kadar sebat etmekte eseri tereddüt göstermiyeeektir. İçte o zaman bu gayritabiî bal kendiliğinden zail olacaktır. Kabinenin temerrüdü tabiidir. Buna karsı başka tedbire kalkışmadan evel ilk tedbirimizi hakkile ve her tarafta kafi yelle tatbik etmek çarelerini düşünelim. Meselâ Bolu vaziyeti hakkında ne yapılmıştır, Bolu hizasına kadar tekmil me-vakiin istanbul ile muhaberatr resmiyesinin kat*olunduğundan emin miyiz? Buna dair muntazır bulunduğumuz malûmat henüa vürut etmedi.
108
Fuat Pa§a Hazretleri birkaç güne kadar Eekişehire bakim olacaklardır »Oradan Bilecik ve Bursadaki teşkilâtı milliyeye ayni karan tatbik ettirecektir» zatı âlileri de Bolu ve hatta mümkün olursa daha ilerilere kadar vaziyetimizi teşmile muvaffak olursanız bu takdirde istanbul hükümeti kendini muallâkta bulacaktır; diğer taraftan da İngilizler dahi dahil olduğu halde bütün Düveli İtilâf iyenin kendilerinden yüz çevirdiklerini görünce temerrüde takatleri kalmayacağını zannederim, Maahaza bundan sora da bir inadı eçhelâne ve eblehaneye devam etmek isterlerse her halde daha müessir tedbirler tatbikine imkân vardır. Çünkü asıl ahalinin tereddüt edebileceği cihet İngilizlerin hükümeti merkeziyeyi tutarak birtakım harekâtı filiye yapması ihtimali idi, halbuki yukarda izah eylediğim veçhile bugün için vaziyet elhamdülillah tamamen milletin Iehîndedir.
Maksadımızın en büyük düşmanı, harekâtımızda en ufak bir eseri zâf ve endişe göstermek olur.
Muhittin Paganın Niğde» Dersim mutasarrıflarının Kuvayi Milliye tarafından tevkif olunduklarını bittabi işittiniz.
Diyarbekir ve Sivas vilâyetlerinin ayni mealde Dersaadete çektikleri telgrafnamelcr zirindeki imzalan berayi malûmat burada zikrediyorum. (Mevzuubahs imzalar yazaltılmıştır) bunların metinlerini ve diğer namütenahi denecek kadar çok olan telgraf nameleri yazmağa imkân yoktur, çünkü filhakika hatları uzun zaman işgal edecek kadar çoktur.
Kastamonu
Paşa Hazretlerinin lütfen bizi pek mükemmel tenvir eden tepsi-ratlı izahatına teşekkür ederiz. Bolu ve havalisinin İstanbul hükümeti merkeziyesile olan muhaberatı dünden itibaren kaVettiribniştir. Yalnız her tarafta olduğu gibi buradan icap eden yerlere tezahüratı milliyeyi göstermek üzere telgraflar yağdırmağa muvaffak olunamamıştır, inşallah himmeti devletlerile bu da bir iki gün zarfında temin edilecektir, îneboludan İstanbul a iade edilen Kastamonu valisi Dahiliye Nazırından Zonguldakta atideki emri almıştır: Bolu vc havalisi serbesttir. Zonguldağa çrkımz, vilâyetin icap eden mahallcrile muhabere ediniz ve emri ahire kadar orada bekleyiniz, Emrini alan vali Zonguldak-tan İstanbul ile muhabere etmek üzere tehdide başladığını vali vekili ile bendenize haber verdiler, gece alaturka saat altıya kadar muhabere edildi mevkuf en karadan Kastamonuya getirilmesi emri verildi ise du
109
mutasarrıf m bazt müialeası dol ayı sile bu gık tatbik edilemedi, vali ve beraber gelen mcktupçu diin sabah gece cereyan eden muhaberata ıttıla peyda edince orada barınamayarak bitevfikıhi taalâ kemali ihtişamla Dcr-saadete avdet buyurduklarını berayi malûmat arzeyleriz Efendim.
Kumandan, Miralay Vali Vekili
Osman Ferİt
Vuku bu İli n arzu üzerine şu U fa ilâ ti verdim:
Ermenistan Cumhuriyeti denmekte maruf Erivan ve Nahcivan Ermenileri kendilerini hakikaten bir devlet olmuş zannile bazı mertebe vaziyetler almağa kalkıştı. Şarktan Azerbaycan müslümaulan çoktan hudutlart dahiline girmiş ve ufak ufak muvaffakiyetli muharebelerle ilerlemekte bulunmuştu. Son günlerde Nahcivan civarında Azerbaycan islâm kuvvetlerilc Ermenilerin yegane fırkası karşı karşıya geldi, vuku-bulan mühim bir muharebede Ermeniler kamilen muzmahil ve perişan oldular ve bunun neticesinde Nah civanda bir hükümeti Ulâmiye teşekkül etti. Ermenistan Cumhuriyetinin gösterdiği kabiliyetsizi]k Avrupa ve bilhassa Amerika nezdinde tamamen taayyün etmiştir.
Ermenilerin bir hükümeti müstakille olarak idared devlet edemi-yedeklerine kanaat eylemişlerdir. Belki hükümeti Osmaniyenin bir vilâyet veya eyaleti olabilir. Denilmektedir. Hele memaliki mahrusei şahane dahilinde ötedenberi der mey an edilen Ermenistan muhtariyeti ve saire gibi teklifler artık tamamen kuvvetini kaybeylemiştir. Adana havalisinde Fransızlara yaslanan Ermeniler de son günlerde çini cebin görmeğe başladılar. Elhamdülillah mukadderatımız pek parlak bükümlere iktiran edecektir.
Gözlerinizden öperim, müsterihane uyuyunuz, yalnız bilvesile mühim bir noktayı hatırlatmak isterim. Mob'uslan çabuk ve şayanı arzu zevattan intihap etmek lâzımdır.
Vesika* 107.
Konyada K O. 12, Erzurum da K. O. 15, Ankara d a K. O, 20, Diyar-'m: kirde K. O. 13, Niğde de Fırka 11 Kumandanlıklarına, Adana, Van.. Erzurum T Trabzon, Bitlis, Diyarbekir, El aziz, Kastamonu, Ankara, Konya, Hüdavendigâr vilâyetlerine ve Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merke-ziyelerine.
no
Erzincan, Cauİk, Kayseri, Mara$, Urfa, Niğde, Antalya, İsparta* Burdur, Denizli, Afyon Karahisar, Karesi, Eskişehir, Bolu, İzmit muta-samflıklarile Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyelerine.
El azizde K, O. 31 ahzıasker Reisi Vehbi Beyefendiye Giresun Heyeti idaresine, Şchremanetine
Sivas, 26 Eylül 1919
Beyanname
Ferit Paşa Kabinesinin pâk ve nezih Anadoluda yegâne mülevve* uoktai istinadı ol.m Konya Valisi Cemal Beyin Konyada vatan ve milletimiz aleyhinde ağyara istinaden irtikâp eylemig olduğu ihanetkârane harekâtı cidden erbabı hamiyeti ve bilhassa Konya ahalii muhtereme-sini pek ziyade dilhun eylemekte idi. Bu defa mumaileyh Cemal Beyin harekâtındaki habaset orada bulunan ecnebilerin dahi nazarı nefretini mucip olduğundan kendisi milletle kargı kargıya bırakılmıştır. Cemal Bey son bir hareketi mezbuhane olmak ve blnnetice kendisini terke den ecnebileri müdahaleye mecbur kılabilmek hayali bisudile hapishanede bulunan bilcümle kanlı katil mevkufini çıkarıp tecili ve kendisine vasi ta i cinayet kılmak istemiştir. Artık bu kadar zelil ân e ve denaetkftrane harekete müteşebbis olan bir saham Konya vilâyeti şahanesini daha fazla lekelemesine tahammül caiz olanuyacağıuı takdir eden halk mtıkta-zayı hamiyet ve celâdetini göstermeğe tevessülde tereddüt etmemiştir. Bunun fark ma varan Cemal Bey bugün henıpalariie Istanbula firar etmiştir. Mumaileyhin tstanbula vusulünden evel derdesti memuldur, Ferit Paşa ve Dahiliye Nazırı Âdil Beyin en zinüfuz zannettikleri aleti m efsedeflerin in akıbetini nı illeti necibemîzin enzan dikkatine ve Ferit Paşa Kabinesinin de nazarı ibretine vazederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 108.
Tclçnd Urfa, 18/9/1919
Sivas Kongre Riyaseti Âliyesine
Heyeti Temsil i yenin ve Kongrenin harekâtı İngiliz hükümetince doğrudan doğruya Düveli İtilâf iyeye karşı taarruz şeklinde telakki olun-
111
maktadır ve bu halin temadisine Türk hükümetinin ihdas eylediği bir vaziyet manası verilerek umum Osmanlı kıt'ası Düveli îtiîâfiyece işgali askerî altına alınmak ve Türk hükümetine hitam verilmek gibi bir gayeye eevkedeceğini buradaki temas neticesi olarak hissedilmekte olduğundan vaziyeti hazıra saadeti milleti imha edecek bir şekilden tevakkisini istilzam edecek bir surette kabine ile itilâf husulü vatan ve milletin selâmeti noktasından intizar ve istirham olunur.
Urfa Mutasarrrfı AH Rıza
Telgraf Sıvastan, 19/9/1919
Urfa Mutasarrıfı Ali Rıza Beyefendiye
İkaz maksadı hayırhahanesHe keşide buyurulan 18/9/1919 tarihli telgrafnamei âlileri heyetimizce nazan dikkate almdt ve berveçhiati n i katın zatı âlilerine iblâğı tensip edildi.
1 — Heyeti Temsiliye ve Sıvasta münakit Umumî Kongrenin mu-karrerat ve icraatı hiçbir veçhile Düveli İtilâf iyeye kargı taarruz şeklinde olmadığı Kongrenin cihana ilân edilen beyannamesi muhteviyatından mütezahir olduktan başka hu husus fİliyat ile de tamamen sabit olmuştur. Bu sübut zaman ile bütün vuzuh ile tebeyyün edecektir. Binaenaleyh İngiliz hükümetinin zahip olduğunu zannettiğiniz telâkkide fahiş ve azîm hata vardır. Zatı âlinize bu yolda telikinatta bulunanlar curadaki İngiliz kuvvei işgaliyesi mcıısu bininden ise onların da zehabındaki butlanı izale etmek sîzin için bir vazife* milliye ve vicdaniyedir. Burada ve her yerde bulunan İngiliz ve sair Düveli İtil afiye mümessilleri hakikati hali tamamen takdir etmişler ve milletin tegebbüsatı meşrua* smdaki hak ve isabeti tealim eylemişlerdir.
2 — Milletimizin hakkı meşruunu talep zımnında aldığı vaziyet se-bebile Düveli İtilâf iyenin umum Osmanlı vatanını işgali askerî altına almağa kalkışmaları varidi hatır bile olamaz* Çünkü milletimiz İtilâf Devletlerinden adlü hakka mugayir harekâta değil*, bu yolda şimdiye kadar hükümeti merkeziyenin aczü meskenetinden dolayı yapılmış olan hakşikenane muamelâttan sarfı nazar etmelerine intizar eder.
3 — Milletin, menafii âliyei vataniyeyi payimal eden ve hukuku meşruai milliyeyi hainane ve caniyane tcşebbüsat ve tedabîri leimeye filen kalkışmasile Kanunu Esasimiz mucibince bizatihi madum olan Ferit Paşa Kabinesile anlaşmasını tavsiye etmeniz vaziyeti hakikîyeye
112
henüz ademi ıttılaınıza affolunmak Ladır. Bu Rchople zatı âlinizi ve Ur-fa a holü m ulı tereme* ini tenvir maksadile bu telgrafa zcylolarak icap eden malûmat ve izahat ve talimat ila olunacaktır.
4 — Zatı âlileri gibi erbabı hamiyetin vazifeni amal ve iradei mıh Iiye dairesinde milletin umurunu tedvir eylemektir. Makamı maaİlâyı hilâfet ve saltanata olan merbutiyeti sadak a tk uran emiz ancak bn suretle tecelli edecektir. Binaenaleyh Ferit Pasa. Kabmesine itimat caiz olmadığına dair ora abalii neci bejinin vukubulaeak müracaatı suretinin b er ay i malûmat imhası Heyeti Temsiliye karar ile tebliğ olunur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsil iyesi namına Mustafa Kemal
Vesika, 109.
Bizzat ha tled i Lccekbr Anka ra.2 S/9/1919
Dakika lehi r i tahkik ve müsehhipleri tecziye edilecektir
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
1 —Bu gece İstanbul telgrafhanesinden Fuat Paşayı telgraf başına istediler, İsrarlarına büıacn mahrem bulunduğu haber verildi. Sername ve imzası da Dahiliye Nezaretinin vilâyet şifresile yazdırılan bir şifre yazdırdılar» Bunun hulâsası padişahımızın beyannamesindeki İrşadatı âlimaneye tatbiki hareket edilmek sur etile halâsı vatanın müyesser ot uçağından milletin necip fedakârlık la m tm bedbahanc işaat ile âlemi medeniyette mutasavver gayeler suretinde tecelli ettirilmesinden hükümet ve milletin ayrılığı müdahalei ecnebiyeyi davet edeceğinden ve konferans hakkımızda karar verirken bu ihtilafın nişanei neyyirü selâmet olmayacağından ibarettir. Neticede mü di ram harekat ile görüşmek üzere zevatı âliye ile bildirilecek yerde mülakatı emrivaki suretinde arz ve vaktin darlığından cevap beklenilmektedir. Ve selâmeti vatauiyc-ye ait bu tekariibün müstclzimi bulunan iki vce.lii makamın bunu hüs( nü niyetle kabul ve içtihadı fikre, jahsa ve şerefe merbut masuniyeti temin d atı mÜHCİsele ve kâmile ve ciddiyet ve itina ile ilâve edildiği ve aınadei cevap olduğu da İlâve edilmektedir. Telgrafı yazan bu zat Er* kânıharbiyc Mirlivalarından Abdülkcrim Paşadır. Kendisinin söz verdiği bn telgrafa Ticaret ve Ziraat Nazın Hadi Paja vesatatile ve ayni şifre ile cevap intizarmdadır. Mumaileyh bu hilesi ile müracaatın bizden olduğunu ilân ve işaa etmek istediği anlaşılıyor. Telgraf başında
fi
113
intizarda bulunduklarından bir dakika evel kabul edilip edilmiyeceği ile ne cevap verileceğinin ig'an m üst er hamdır.
20 K. O. K. Ali Fuat Faşa Hazretlerine yazılmıştır,
K. O. 20 Kumandan Vekili Mahmut
Vesika* 110.
25/9/1919 Saat: 7 sora
Mahmut Beyefendiye
Telgraf namenizi okudum» Fuat Paşa Hazretlerinin eFan bulunduğu yerden makine bağında İstanbul İle görüşebileceğim zannetmiyorum. Filhakika böyle ise Kerim ve Hadi Paşalara Fuat Paşa Hazretlerinin An karada bulunmayıp meşgul olduğunu ve fakat görüşmek arzu eyledikleri takdirde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Sıvasta hazır bulunan Heyeti Terasiliyesinin vc bunlar mey anında Kerim Paşa Hazretlerine muhabbeti hususiyesi olan Mustafa Kemal Paşa ile makine başında arzu eyledikleri tarzda görüşmek mümkün olduğunu bildirirsiniz. Yalnız Fuat Paşanın letanbulla görüşmek istediği hakkındaki sözleri doğru olamaz, binaenaleyh onlar görüşmek arzusunda iseler kaydında dikkatli bulunmak lâzımdır. Her halde bu zevatın görüşmeğe hahişker oldukları takdirde Sıvasla görüşmeleri daha seri olur.
S — Bu zevat İstanbul d a makine başında mıdırlar? C — Hayır. Şimdi makine başında değillerdir. Dün gece makine bağında idiler Efendim.
S — Istanbula telgrafı verdiniz mi? C — Şimdi yazılmağa başlanmıştır.
— Telgrafı alan zata bunun şimdi icap edenlere isalini ihtar etsinler.
C—Deraliyedeki Merkez Müdürü bekliyor. O zat alacaktır Beyim.
Mahmut Beyin Istanbula cevabı Cevap Ankaradan, 25/9/1919
2 Saat: 19
Ankaradan:
— Fuat Paşanın olduğu yerden biz bile hazan bilvasıta telgraf yaz-dırabiliyoruz. Emri âlileri şifre ile ve fakat sernamesiz olmak ve telgraf-
114
¦
namede evelki şifreyi yazdıran memur vasıtasile iblâğ edeceğiz. Yazacağımız metni şimdi size okuyacağım Efendim,
Srvastan:
— Pek güzel!
— Kamilen şifre yapılacak. «Erkanıharbi ye Mirlivalarından Abdül-kerim Paşa Hasretlerine: Fuat Paşa Hazretleri Ankara d a olmadığından telgrafınızı iblâğ etmek mümkün olamıyor. Görüşmek arzu ettiğiniz takdirde Rumeli ve Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Sıvasta hazır bulunan Heyeti Temsiliyesile ve bunlar arasında bilhassa Ahdülkerim Paşa Hazretlerine muhabbeti mahsus ast olan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerile makine başında görüşmenizin mümkün olabileceğini arz-eylerim Efendim.»
K, O. 20 Kumandan Vekili Mahmut
S rv astan:
— Çok muvafıktır, tstanbuldan verdikleri telgrafı aynen verir misiniz.
1
Vesika, 111*
25/9/1919
Kerîm Paşaum telgraf «şifre mahlûlü* suretidir
Memleketimizin geçirmekte olduğu imtihanı azim in neticeten leyemmünbahş olması evlâdı vatan m müşterek gayesidir. Bu hususta padişahımız efendimiz hazretlerinin beyanname! hümayunlarındaki ir-şadatı âlimane hükümet ve milletimizin yegâne peyveste olacağı gayei naciyedir ve devlet ve milletimizin bekayi hayatı ve tamamiyeti mülkiyemizin masuniyeti, eamiai kelâmı mülükânenin tatbikiyle peziri istikrar olacağı be dibidir. Bunca necaibi harekât ve fedakâri ile şu ana kadar muazzez (.....) niyatmm harisi kalan ..... in bütün bütün cihanı medeniyet karşısında hinnibaye izhan hakkı âli eylemesine a^arile intizar olunur iken bunun akamete maruz krlmması hakkında bedhahauın her şeyden istifadesine ve belki tabiisi vatan endişelerine ait harekât bile kâinata namakbul ve menfur gayeler suretinde tecelli ettirilmiştir. Zemini müsait bırakılması devlet ve milletin mazarratmı ve maazallahü te-.alâ müdahalâtı azîmeyi müeddi görülmektedir. Millet ile hükümetin el
115
ele hareketi selâmeti vatan hususunda en büyük beraat ve hüsnü delâlet ve bunun hilafı ise haricî tehlike ve müdahaleyi dai bulunmak i ti bar ile badii vehamettir. Konferansta hakkımızda son karar verilmekte olduğu şu sırada hükümet ile millet arasında teşettüt ve muhalefetin kat'iy-yen nişancı hayrii selâmet olmaması da hiişübahtır. İmdi ben sırf sizlerin eski ve nezih bir arkadaşı ve bu memleketin yine sîzler gibi selâmetini İstihdaf eden naçiz ve fedakâr bir ferdi bulunmak itibarile endişei vatanla yaptırtmakla olduklarına kat*İyyen iman ve İtimadım olan hu harekâtın maksudu âlî veçhile millet ve hükümetin vahdeti amaline tevfikinî pek şehit buluyorum. Feyzi Hudadan mülhem bu te-geb bibatıu neticeî meşküreai için mudi ram harekât ile bunu anlaşmak üzere kendim sizinle mülakat edebileceğim gibi tüm at ve hürmeti âmmeyi ihraz eden zevatı âliye ile birlikte Jtstaumıldan hareketle taayyün edecek bir mahalde mülakat ve müzakere icrası imkânını da emrivaki surette arzedebilirim. Muhakkaktır ki bu memleketin selâmeti için iki tarafta da anlaşılması ve birçok yapılacak veya kabul edilecek şeylerin hemen müzakereden geçirilmesi en «m kalmış bir çarei haldir. Pek mümkündür ki bunda Cenahı Hail âl i Müşkülât bu biçare millet ve memleketin şu düşvarkii^a uktesini fetlıü hal eyler. Bir kere nispet olunsun, Hudanın lûtfu ve İra e edileceği muhakkak hüsnüniyetle şahidi hakikat ve selamet deragnç olunur ve tarzı bal de Cenabı Hudavendi Kerim en müessir esbabı mü&ebbîbane rap t ve milleti iktisabı hak İle müemmen eyler, vaktin pek darlığı itibarile iş îti nezaketi fevkaladesine mehni bendenize keyfiyetin hemen işbu telgraf namenin keşide olunduğu şifre İle im basını rica eder ve muhabbet ve hürmetlerimi arzcylerim. Selâmeti vataniyeye ait bu ivkarübütı müstclzimi bulunan teşebbüsü en yüce makam büyük bir {....,,¦) ve hüsnüniyet ve hürmetine mehni şahısları niza ve şereflerinize merbut ber türlü masuniyetin in de başkaca cc* vapnamenin ve Dahiliye Nezaretinin şifresi, e ve Ticaret ve Ziraat Nazın Hadi Paşa. Hazretlerinin vasıtasıle bendenize keşidesi.
Vesika, 112.
Sivas, 27 Eylül 1919 Saat: 11 eveJ
(Kerim Paşa ile telgraf başında muhabere)
— Mustafa Kemal Paşa telgraf başındadır. Kerim Paşaya söyleyiniz buyursunlar diyorlar.
116
— Zatı samîleri Mustafa Kemal Paşa Hasretleri misina Ruhum.
— Evet. Muhterem Kerim Paça Hazretleri.
Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine: (Paşaya rtüy ley iniz, anlar, hazreti evel kar sınırdadır). Afiyeti alîleri inşallah iyidir kardeşim. Emri hayrü vatan için büyük vatanperver kardeşim ile ve ihvanı aliyei tem sil iye İle müdaveleı efkar etmek isterim, Hâkİpayinize isal kılın* mak üzere Alı Fuat Paga vasıtasile bir telgraf göndermişti m. Yedi âlinize vâsıl olan işte o telgraf esası üzerine bir hıılli meşkûr, inşallah ikti-taf ederiz. Memleketin geçirmekte olduğu nazik ve pek mühim devrei in udi layı lütfü Huda ile sahnei teysire isal kılarız. Bundan bık^remi Huda nurdan mahlûku amali rehakânmız mürşidi dilimizden buna dair mühim şeyler konuşarak teklifi, maksudu vatan kılalım değil mi? Pek fatin ve müdebbir kardeşim, ne buyurursunuz ruhum. Bedhah anı hâksa-nn bu güzel memleketimiz Üzerindeki iftira atını ve alenî takibatı melT» anetleriui kıralım ve anları kemingâhı ümitlerinde mefluç ve b İha yat bırakalım ve yalnız hükümet ile milletin sırf selâmeti v&taniyeye ait hi-demat ve icraatını telif edelim ki, gayei müştereke ve mübeocele zaten hep birdir, endişe i vatanla gösterilen bunca necip tezahüratın, cihanı medeniyet karşısında* muazzez topraklarımızın hıfz ve sıyanctİne ait en büyük hamiyeti vatanperveri olduğunu bir kere daha tembit zımnında mevcut müşkülatı ahvali refedelim ve buna bir çare bulmak için do bu muazzez kardeşiniz ile müdavelei efkâra başlayalım. Mun-taztnm kardeşim. Bu teşebbüsüm hakkında hükümetin vâsi derecede bir hüsnüniyet İzhar ettiğini ilâve eylerim ruhum.
Kerim Paşa Hazretlerine, (kutbiFaktap deyiniz anlar). Şimdi cevap veriyorum»
Pek muhterem ve nezih kalpli kardeşim Abdülkerim Paşa Hazretlerine :
1 — Elhamdülillah afiyetim berkemaldir. Büyük ve necip milletimizin hukuku meşru ası m müdrik ve onu muhafaza ve müdafaaya bütün mevcudİyetile mütevessil olduğunu görmekle pek meşhudum* Âcizlerilc ve Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Heyeti Temailiyesile müdavelei efkâr etmek hususunda izhar buy ur ulan arzuya* samimiyetle teşekkür ederiz. Heyeti Temsili ye azasından Erzurum mümessili ulemadan Raîf Efendi Hazretleri ve Erzincan ve Dersim Mümessili Şeyh Hacı Fevzi Efendi Hazretleri ve Bahriye Nazın Esbakt sevdiğiniz kardeşlerden Rauf Beyefendi Hazretleri ve vülâtı sabıkadan Sivas ve Tokat ve havalisi mümessili Bekir Sami Beyefendi Hazretlerile Bİtüs ve havalisi Mümessili M a ıhar Müfit Beyefendi Hazretleri ve
117
JstanLııl münevveranının murahhası mahsusları Vaşinjrton Sefiri Kebiri Ahmet Rüstenı Beyefendi Hazretleri üe pek çok sevdiğiniz Kara Vasıf Bey efendi ve İsmail Fazıl Paşa Hazretleri. Samsun ve havalisi Mümessili Sabık Üçüncü Kolordu Kumandam Refet Beyefendi, Garbi Anadolu M um canilerin ÖV ıı Ömer Mümtaz Bey, Hüsrev Sami Beyefendiler vc Diyarbekir havalisi Mümessili İhsan Hamit Bey* Van ve Muş havalisi Mümessillerinden Mirza Beyzade Hacı Mıua Bey bu anda yanımda bulunmaktadırlar, cümlesi Fuat Paşa Hazretleri vasıtasile keşide buyu-rıdan lrlj;r cif name mü Tadına vâkıftırlar. Vc şimdi cereyan eylemekte bulunan muhabereyi takip ediyorlar cümlesi samimiyetle gözlerinizden öperler. Diğer mümessil arkadaşlara da haber gönderdim. Burada bulunmayıp bazı vezaifİ mahsusa İle iştigal eyliyen mümessil arkadaşlarla da daima makine başmda hali temas ve irtibattayız. Binaenalych Heyeti Temsiliyemiz ile arzu hu vurulduğu veçhile ve en seri bir surette müdavelei efkâr buyurmaları tabu imkândadır. Cümlemizin amali ciddiyetinin vatan ve milletin selâmet ve saadetine ait bîr halli meşkûr iktitaun dan ibaret bulunduğuna şüphe yoktur. Ancak bu hususta esas ittihaz buyurduğunuz telgraf name müfadı bilmem ne dereceye kadar kavi bir mesnet olabilir. Hallâli müşkülât olmak îstiyenlerin mebdei hareketleri hakikati ahvale mutabık olmak gerektir. Müsaade buyurursanız telgraCnamei bira derileri muhteviyatından muhtacı İzah ve istizah görülen bazı noktalan burada tekrar edeyim. Muhterem büyük padişahımız efendimiz hazretlerinin beyumamei huanayıınlarındaki irşada tın hükümet ve milletimizin yegâne peyveste olacağı gayesinde tamamen müşterekiz. Milleti necibemizın ve cümlemizin zatı ak d esi hilâfetpcna-hiye olan reva'bıtv hürmet ve sadakatimizin lâyetezelzcl bulunduğuna asla kimsenin şüphe ve tereddüt etmeğe hakkı yoktur, bakanı celilüşşa* mm iz m her türlü amal ve iradatı hümayunlarına serfüru etmek bizim için bir nimeti uzinadır, Âcizleri aylarca mukaddem bu hakikati mahzayı kemali samimiyeti vicdaniyemle hâkipayi şahaneye arzetmiş idim. Bugün ve ilelebet bu nokt&i necata sadakatim kat'idir. Bilcümle rüfekayi mesaimin hissiyat ve iç l i had atı kafiyeni aynidir. Alet-umura büyük ve âlicenap ve vefakar milleünudn dahi bundan başka türlü mütehassis olmasına imkân mutasavver değildir. Halifei ak de* ve padişahı celilüşsanızmz hakkındaki sadakat ve ubudiyet ve bipayan hürmetlerimizin herne olursa olsun daima mahfuz bulundurulacağını bütün mukaddesatımız üzerine yemin ile bir kere daha burada teyit eyleriz. Yalnız medarı istinat ittihaz huyundan beyannamei hümayun muhteviyatının bizlere ve milleti neci beye değil, Ferit Paşa ve ruf ek asma bir hitap ve itap olduğu edna mülâhaza ve tetkik ile tüh ut bulacalk bedihiy attan-
us
dır. Filhakika kalbi pak i hümayunu amik teessür ata duçar eden ahval ve harekât milletimiz tarafından değil, fakat Ferit Paşa, Dahiliye Nazın Âdil Bey, Harbiye Nazın Süleyman Şefik Pasa ve bunlann rüfekayi mesaisi bulunan Harput Valisi Ali Galip Bey, Ankara Valisi Muhittin Pa-s,a, Trabzon Valisi Calip Bey, Kastamonu Valisi Ali Rıza Bey, Konya Valisi Cemal Bey tara Harından irtikâp olunmuştur. Malatya teşebbüs, i ihanetkârancsi, Çorum tertibi hain a nesi, Konya teşebbüsü mezbuhane-si, safahatı h akik iyesi ile vâsılı ıttıla mı z olmuş değilse zatı âlinizi de mebdei hal olmak üzere tasavvur buyurduğunuz noktada isabetsizlikten dolayı mazur görürüz. Milletin bütün bu suikaatlere karşı yapmağa mecbur olduğu ve hiçbir veçhile sükûnet ve asayişi mahalliyeyi sekteye uğratmayan ve sırf izale i mazarrat maksadından ibaret olan iptidai harekâtı, tegebbüsatı haiuaneyİ kırmak, faillerini ya derdest ve tevkif veya mecburu firar eylemekten ibaret bulunmuştur. Bu hakikati Istanbu-la firar eden Kastamonu Valisi Ali Rıza ve Konya Valisi Cemal Beyin lisanından dahi işitmekle teyit ve bu suretle izalei zan ve gübehat eylemek mümkündür, Beyannamei hümayunda memleket ve milletimiz mukadderatı hakkındaki enzan e canibin lehimize tebeddülüne dair o-tan i fada t j İnim ay un mabzı hakikattir. Ancak bu tebeddülü azîm hiçbir vakit Ferit Paşa hükümetinin tafcip eylediği siyaset neticesi de* ğildir. Bu netıcei basene milletimizin izhar ve ispatı mevcudiyet zımnında bizatihi aldığı tegebbü&ü azimkârane semeresizdir. î&te velinimeti biminnetimiz padişahımız efendimiz hazretlerini bu noktada iğfal ediyorlar. Milletimizin inkişaf eden her türlü tegebbüsatL, devletimizin me-ııafîi esasiye ve hayatı-yesile tamamen müterafıktır ve çarei necat ve um-dei hayat ancak ve ancak Kuvayi Milli yenin amil ve iradei m illi yenin amali mukaddese! hilafetpenahi ile memzucen hâkim olmasındadır/ Bn esa&ı m e tın ve meşru dun zerretüma inhiraf ma az ali ahu tealâ devlet ve millet ve vatanımız için hüsranı elimi mucip ve makamı muallâyı hilâfet ve saltanatın masuniyetini muhil olur Harekâtı neci be î millîyemizi suitefsîr ve ilân etmekten hâli kalmayan bedhah anı hâksarın çok olduğu muhakkaktır. Fakat sayanı esefi amiktir ki, bu bedhaha m meTaneiin başında devleti ebet müddetimizin sadrı nişini Ferit Paşa ve nezaret mevkilerinde bulunan Adil Bey, Süleyman Şefik Paşa gibi devlet adanılan bulunuyor. Memleketimize takım takım Bolşevikler girdiğini ve harekâtı mili iyenin Bolşevik harekâtı olduğu nuT resmen ilân ve îgaa eden bu bedbahtlardır. Necip ve nezih harekâtı m ili iyemizin İttihatçıların harekâtı mezbuhanesi olduğunu ve ittihatçıların par asile tedvir olunduğunu resmen ve alenen cihana, ecnebi gazeteilerine soylîyen bu gafillerdir. Anadoluda şuriş olduğunu ajanslarla resmen ilân eden ve mütare-
¦
119
kename nıaddei raahsusasma nazaran muazzez vatanımızı düşman İş-iline maruz bırakmak isti yen bu cahillerdir. Malatya da ahalii İslâm İyeyi Sivas ahali t islâmiycsine karşı mukateleye sevk etmek isti yen hu zavallılar dır* Harekâtı miltiyenin önüne geçeceğim diye Sıvasın ve hassasiyeti mil fiyf'nirı ^ürtiMUğü lurr yerin İngilizler tarafından imalini j-iiven bu hainlerdir. M a ah a za tıpkı tasavvuru biraderanelerj veçhile bedhah a um hu güzel memleketin üzerindeki ifliraatım ve alenî takibatı melanetlerini kırmak ve ani an kcmtngâhı Ü millerin d e mefluç ve bi hayat bırakmak ve devleti ebet müddeti Osmaniye ile milleti muazzama! islâmiyemizin sırf selameti vataniye ye ait noktada icraatım telif eylemek bizim dahi en mübcccel gayemizdir ve clhamdülillâhiteolâ necip ve nezih ve meşru olan bu gayenin temini istihsalinde aruk milletimiz her türlü asart bedhah aneyi kırmış ve bütün cei a d etil e hatvei azim kâran esini atmışn tır. Bilcümle ecnebi devletleri Ferit Paşa ve ruf ok anının zâf ve nada-nisîne ve kendi millet ve vatanları aleyhindeki icraatı leimesine asar ve vesaiki île yakin hâsıl eyledi. Ve büâ İstisna cümlesi kemali hüsnüniyetle milletle ve bizlerle şahken temas ve münasebete girdi* Amerikalılar, Fransızlar. İtalyanlar ve en nihayet İngilizler dahi milletini izin n£ dereceye kadar h^klı ve maka şadında meşru olduğunu ve kuvveti şam i lesîn i ve niyeti azimkaranesini ve buna mukabil hükümeti merke-ziyeniu uekadar bin sil ve millet ile alâkamız bîr heyeti âcize olduğunu takdir etti. Milletimize karşı bu gafil ve âciz hey eli hükümete al dana-rak reva gördükleri hakşiken muamelelere bir tarziye makamında olmak üzere Merzifonu tahliye etti ve Samsunu dahi tahliye edeceğini bildirdi ve bu tahliyeye başladı, İngilizler bilhassa devlet ve milletimizin umuru dahiliyesine ve maksadı meşru takip ettiği tahakkuk eden harekâtı mil üyemize kat'iyyen müdahale etmiyeceklcrine dair Eskişe-hirden izam eyledikleri bir heyeti mahsusa ile söz verdiler, Milleti murakabe! mukadderatında kahine ile karşı karşıya serbest bıraktılar. İşte teşchbüsatı milliyemizin temini istiklâl hususunda istihsaline muvaffak olduğu ilk netice budur. Bu cereyanı milli, ancak» zatı akdesi hümayunun beyanrtamcı şah a neleri t ide işaret bu vurulduğu veçhile memleketimizin her tarafında ve bilhassa kalpgâhı devlette, istanbul da ahkâmı Kanunu Esasiye temini riayetle neticepezir olacaktır* Hükümeti haziranın vâsi derecede bir hüsnüniyete malik bulunduğu zaurunda isabet olmadığım arzetmeme müsaade buyurmanızı rica ederim. Çünkü Ferit Paşa Kabinesine birçok münasebetlerle ve bilhassa Erzurum ve Sivas Kongrelerile hakikati halin izahında kusur edilmediği gibi bizzat ttırafr âcizaneınden dahi Ferit Paşaya hitaben Erzurum dan Stvasa avdetim fenasında sureti mahsusada yazdığım mufassal şifre bir telgrafta mille*
120
tin kuvvet vc iradesine karşı çıkacak hiçbir kuvvet kalmadığını ve kendisinin muhalefet ve mümanaat vadisinde devam etmemesi lüzumunu ve bilhassa amali milliye ile arzuyu şahaneyi ve icraatı hükümeti tevhit İçin elinde son bir kuvve i telif iye bulunduğunu ve bu hareketi asi İaneye tevessülü halinde tarihi devleti aljyei Osm an i yede yeni bir sahifei zerrin vücuda getirilebileceğini bütün samimiyetle bildirmiştim* Bu zatı gafil hurt a cevap vermemekle beraber Anadoludakİ cereyanr millîi mukaddes ve şamili ittihatçıların vc hirkaç kişinin eseri tahrikatı olduğunu ilân etmekle iktifa etti ve hırsı menfaatle ve amayi cehlü gafletle iki tarafı idare ederek muhafaza! ınevkj edebilecekleri zaunı batılında bulunan birkaç valisinin ijjfalkâr raporlarım benim nezih ve vatanpervera* ne irsa d atım a tercih etti. Bugün her türlü habaset ve hıyanet ve aczii meskenet mevkiinde kaldıktan vc mîllet te bütün ha kay iki ahvale vuzuhu tam ile vâkıf olduktan sora bize düşen vazife en seri hareketle zatı ak-desi hümayunun beyannamei mukaddessin de irade buyurdukları veçhile katiben sulh müzakeresine davet olunacak Osmanlı murahhaslarının konferans muvacehesinde milletle hemahenk olarak ispatı mevcudiyet edebilecek, milletin hürmet ve jtimadma mazhar ve Kuvayi Milli* yeye müstenit ve amali mili iyeye mutuvaatkâr el yak zevattan olmasını bir an evel temin eylemektir. Bu da zannı âcizanemize göre Ferit Paşanın derhal terki mevki eylemesi ve zatı akdcsİ padişahinin mutemedi ve fukat amali milliyeye tamamen mutavaatkar bir zata kabine riyasetinin tevcih buyurulmasile mümkündür. Ferit Paşada zerre kadar hissi hamiyet ve vatanperveri mevcut ise mevkiinde bir dakika bile fazla kalmasının mîllet ve memleket için tezyidi mazarrat ve lıatırü hayallerine gelıııiyen azîm vahamete sebebiyet vermekten başka bir semere bah^edemiyeceğini anlaması İktiza eder. Eğer kendi şerefi şahsileri ve hayatları hakkında bir fama tereddütleri varsa bu çim için bu gibi şeylerle iştigal tenezzülünden pek yüksek olan milletimiz rıamma kendilerine istedikleri tarzda söz ve teminat vermeyi dahî milletimizin menfaati muktezi yatın dan addederiz. Fakat tuttukları tariki nasavapta taamı üt ve temerrüde devamları halinde hadis olacak avakıbin mesuliyeti kendilerine raci olacaktır, tşte telgraf name i biraderîleri ve vuku-bulan teşebbüsü hayırlı ahileri münasebetile bir defa daha ve son defa zatı necibaneleri gibi kalbi cidden vatan ve millet aşkile ve sevgili ve mulıterem bakamınıza muhabbet, ubudiyet ve sadakatle meınlû ulan mücessemi namus ve merdi kâmil, kadîm arkadagım ve hatırai ulmvve-tini daima hürmetle muhafaza eylediğim kardeşim Abdülkerim Paşa Hazretlerile de iblağ etmiş olmak bizim için her türlü vicdanî buauruu teyidine medar olmuştur.
121
2 — Harekâtı milliye vuVati kâmile İle Ltanbula ilerlemekledir-Bittabi Ferit Paşa vc rüfekası buna tamamen vâkıftır. Zatı âlileri dahi bu malûmatı talep ve tenevvür buyurunuz. Şimdi gözlerimizin önünde duran en son telgraf namelerde Kütahyanın millî süvari kuvaaı tarafından işgali ve Kütahyadaki İngiliz kuşetlerinin treni mahsusla şimale hareketlerini ve Çiftchana gelen bir İngiliz heyetinin oradaki KLivayı Milliye Kumandanına İngilizlerin Türklerle elli senelik bir nın-hadenet ve müvalâta malik bulunduğunu ve harekâtı milliyeye karşı tamamen bitaraf kalacaklarını temin eylediği ve hatta arzu edersek muavenete hazır bulundukların e bildirdiği ve İzmit, Bolu, Zonguldak. Şiledeki Kuvayi Mili iyenin hareket için emre intizar eyledikleri bildirilmektedir, Utanbulda hükümetin tamamen vâkıf bulunduğunuz tekmil tazyik atma rağmen müstahzar Kuvayi Milliye ingilizlerin teminatı me-veddetkâranesile derhal harekete geçebilirler. Konya valisinin firarı üzerine Konyada umumî ve büyük bir içtima yapılarak ulemayı ben anı* dan Hoca Vehbi Efendi Hazretleri ahalinin ittifakı ârasilc vali vekâletine intihap olunuyor.
Aziz kardeşim, artık bütün bu harekâtı tevkif yalnız vc ancak bir şeye mütevakkıftır ki, o da cidden zatı hazreti padişahiyc sadık ve amali milliyeye bütün manayi meşruile mutavaatkâr bir zata kabine riyasetinin tevcih buyurulmasma ve ancak bu zatın amali milJiyeyi anlayarak ana göre ittihazı tedabıre tevessül eylemesine vabeste bulunduğunu arzederim.
Bütün bu mesnıdatımıza nazaran bir mütaleai biraderilcri varsa lütfen bildirmenizi rica ederim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsil iyesi namına
Mustafa Kemal
C — Evvelâ Zatı Alilerile birlikte bulunan ve esami i âlileri zikro-lunan zevatı muhteremenin cümlesine selâm ve tekrimimi arz ve iblâğa lütuf buyurmanızı rica ederim. Muazzez kardeşim, ahvali hazıra müş( külâUoı refetmeğe hadim olur ümidile başladığım kısa mükâlematın bütün safahatım Zatı Âliniz izah ettiniz. İki yerde halli emirde isabet gösterilmediğini beyan ile mazur makamı serdettiniz. Gerçi bütün ahval ve vakayii m ah ki ye malûm olamayınca bir meselede hakemlik etmek müteassir ise de memlekete ait işin hallü faslında sıracı mürur, en-
122
dişei nezihi vatan olmak itibariIe mesnedi mütlekâbih metin ve ruşena-dır. Bu kardeşiniz vatanın mukadderatına hükmcd ileceği şu sıralarda yek -vücut bir millet ve hükümetin göreceği iş ve Avrupa devletleri nezditide İbraz edeceği vaziyeti metine ancak milletin hukuku il iyesini kâfil olacağını ve mutemetti t ahval kargımıda bini ha ye tezvirat ve ifüraatın bahçeyi i yeceği mazarratın yine bu aıizel memleketin sinei zi rahmetine hâga sığıgam ayacak derecede naaşina bulunan dendanm bundan etmek istiyeceği istifadelerin derecatını nazarı ıttılaa alarak bunun halli seni le mazhar olmasını ve memlekete açacağı rahnelere kat'iyyen meydan bırakılmamasını arzetmek isterdim. Mebdei hareket ittihaz ettiğime işaret buyurduğunuz beyannamei hümayunun tarzı tef oh hiim ünde mümkündür ki bendeniz hata edeyim. Yalnız müsaade ediniz de asıl halli umura en büyük bir istinatgah telâkki edilen bu beyannamei âlideki ciheti camiayı izah ile kelâmı mülükânenin şümulü ihatakâranesi-ni beyan edeyim. Ben zannediyorum ki padişahımız...
— Kerim Paşa Hazretleri; lüzumundan fazla izahat maksadı asliden tarafeyni uzak]artırabilir. Ve bir de beyannamei hümayunun tef-siratile fazla İştigal bifaidedir. Rica ederim asıl mesele üzerinde görüşelim!
— Asıl mesele üzerine çürüteceğiz» Müsaade buyurunuz devam edelim Efendim.
— Rica ederim en son süz ve teklif üzerinde anlagalım*
— Evet oraya geleceğiz Efendim,
-—Kerim Paşa Hazretleri; maksatlarımızın müşterek olduûuna şüphemiz yoktur. Her halde vatanım izm tamamiy elini* milletimizin istiklalini, mevcudiyetimizin müdahale ve taarruzdan masuniyetini temin et m ek ve bilhassa makamı mualluyı saltanat ve hilâfete merbutiy etimizi layczal hissiyatı sadak atkârane ile muhafaza eylemek gaye i mukad-d esefti 1 e vuku bul m ak ta olan mesai i meşruamız ve tezahüratı m illi yenin artık daha fazla suitelâkki edilmesine ve muhtacı tashih görülmesine ve bahusus bu tashih at ve tadilât için de cinayet ve ihaneti iner-tebei sübuta varan bir kabine erkânının tnüdafaatı gayrinıcşruasının esas ittihaz edildiğini görmeğe tahammülümüz yoktur. Biz zatı âlii bira derilerinin necabeti hissiyatına emniyeti kâm il emiz bulunduğu için son vaziyeti izah vc kaCÎ mat!abı milleti arzeıtik. Bilmem tekrarı 15 zım mıdır. Zatı âlileri bn lâzimülinıaç arzuyu milliye mukabil Ferit Paşa Kabinesinin aadn muaflayı devleti hâlâ telvis etmesine vesatat etmek istiyorsanız* bit mesainiz hiçbir semerci nafıa bahşedemiyeceğin-den başka hakkı âlii biraderücrindeki hissiyatı kadîmei uhuvvetimi-
123
zan de mucibi tezelzülü olacağından endige ederim. Şimdi Ferit Paşa bilâ ifalcS au mevkiini bir ehli namusa tcrkedecekse ve buna kanaatiniz varsa hallolunacak hiçtir müşkül kalmamıştır. Aksi takdirde ihtiyar buyurmakta olduğunuz tavassutu hayırhahane, rencide kalp olmanızdan ve bieüt bir yorgunluktan başka bir neticeye iktiran ctmiyecek-tir ve Ferit Paşada muhafazai mevki hırsı bakı ise, bunun memleket için ve millet için mucibi mazarrat olacağı hcdih i yalına karşı milletin büıuîhayc kendisinin akıbeti elimeye duçar olmasına sebebiyet vereceğine emniyet etmekte olduğuna bir an bile tereddüt olunmam, tste kardeşim milletin, ve millet namına heyetimizin telâffuz edebileceği en son ve en kat*î söz bundan ibarettir, Vukubul makta olan teşebbüs atı fili yem izde bu hakikati layetezeizeli ttlıhıgahı seniyei cenabı tacdan azamiye arz vc İblâğ eylemeğe matuftur. Zatı biraderi!eri ancak bu vazifei ası İaneyi ifa île bugün vatan ve milletin zatı sam il erin den intizar eylediği vazifei diniye ve mili iyeyi ifa buyurmuş olursunuz.
Mustafa Kemal
Mustafa Kemal Paça Hazretlerine
Süzü uzatmamak tabiî maksudu aslidir. Ve asıl gaye istihdafı menfaati hayatîyei vatandır. Kardeşim ben sırf içtihadatı zati yem ile sizlere olan uhuvvet ve al âka i bülendime istinaden burada bir teşebbüsü telifi ye de bulunmak İstedim. Hiçbir veçhile hükümetin bîr nüfuz veya tervici maksudunu illi z a men kendimi alâka ben t kılamadım. A um İçin hükümet müdafaatı benim yazılarımın haricinde kalır, ben o bildiğiniz nezih vc pür istif a can vc vicdanım ile bir teşebbüsü hayırhah ide bulunayım dedim. Harekâtı m İlli yenin gayesini istihdaf eden vaziyete münafi veyahut ki hükümetin memuriyetine rabıta dar bir fikrim olamaz. Ah ne olurdu bugün memleketimizin mukadderatı hallolunduğu şu sırada hükümet mîlletin amaline tecelligâh vc ;ıyni zamanda her ikisi yek d il ve yekcıhet olsa diye kaygulanır ve belki necip bir teşebbüs ile buna çaresuz olurum dedim ve hakikaten hiç kimsenin buralarda yanıp yakıl madiği böyle bir emri asili tavassuta hatve atmak istedim. Siz beni sözlerinizle rencide etmezsiniz çünkü muhterem gayei vatan iyemizin kıl kadar yek diğerinden farkı olmadığını ve size belki haricî tehlikelerimizi i hu a edebilirim diye şahsen teşebbüsle bulundum; hükümet ile şu ana kadar bir temas ve münasebetim olmayıp birinci kere bu emri âli için olmuştur. Ah ruhum ben bu teşebbüsten fariğ olayım. Fakat
124
f erci t müteneffîs de bu suretlerde ıslahı hal için düşünmek ve teşebbüs etmek külfetini ihtiyar etmez. Bir nebze diğer kesilen telgrafnnda bahsetmek İAtediğim o mühim beyanatı mülûkânenin camı olmasıdır. İste o kuvvettir ki hallâli müşkülât makamını bihakkın muhrizdir. Bendeniz de o-?a işaret ile halli meseleyi daha asan görürdüm. Memleketimizin bütün kuvvet ve tamamı yeti ile masuniyeti elbette nezdi Hafızı Hudada müemmendir. Yoksii hm i m teşebbüsü hayriyem bunda na(;izrlir. Hükümetin kat'iyyeıı çekilmesine ait mukarreratı kafiye üzerine efradmı cami ve ağyarını mani bir eseri âlinin yapılması tabiidir ki hükümet hari rinde sitT Ali abın a ve vicdanı selimine vc azmü iradei hayriyesine müstenit benim gibi bir ferdi milletin burada lek başına yapacağı bir teşebbüs veya fiil ile bu maksudu temin edecek padişahımız efendimiz hazretleri hakemi âli olduklarından bütün milletin necip gayeleri ve vatanî maksut ve hidemaiın tanzim ve halli o makamı mukaddese recidir* İşte kardeşim sırf ferdi ve liveçhilvatan burada yaptığım şu teşebbüs elbette nezdi İlâhide ve millette bütün neca betleri ile pıra yed ar kalır. Ve işin sahibi hakikisi olan hudavendi kadir millet ve vatanin re-hasım temin edecek esasatı, müsebbibane böylece rapten ikmal eder. Ulu AH aha havalei müşkülât eyler i hür amalimi cümleye takdim ve uyu-mı um azizelerinizi lak bil ederim.
Abdûlkerim
Saat: 4,5 sora da
Kerim Paşa Hazretlerine
Beyanatı âli yelerinin esas uoktalarma sıra ile arzı cevap edilecektir, Zaü âlii biraderilerîni hakkımızdaki alâkai uhuvvete istinaden işbu teşebbüsü hayra tevessüllerinden dolayı ne derece hakh bulmakta isek bîzeı- bizatihi sakıt olan Ferit Paşa ve rüfakasının harekâtı leimanesi hakkında bahusus arzcttiğiım* iz m buttan som .ırtık böyle bir heyetle telifi beynin vatan ve mîlletimize muzır olacağım takdirde o derece sürat gösterileceğine itimat etmek isteriz. Şu mühim ve tarihi avanda tıpkı z-atı âlîleri gibi hükümetin, milletin amaline tecelligâh, ayni zamanda her İkieinjn yekdil ve yekcihet olmamasından pek müteessiriz. MiUetin bütün mesaii hudapesendaneai sırf bu cihetin, teminine matuftur.
Bize lütfen ismaını tahattur buyurduğunuz haricî tehlikeler hakkında sarih ve kati ve mevsuk en son malumata destte* bulunmaktayız.
125
Hükümet ile şu ana kadar hiçbir temas ve münasebetle bulunma* yıp ta bu kere ve fakat artık maatteessüf hükümet milletin her nok-tai nazardan itimal^ızhğına duçar okluktan sora temas ve münasebet aramağa kalkışmamı pek çok sevdiğimiz zatı biraderileri için bir sni-teaadüf ve talidir. Padişahımız efendimiz hazretlerinin îzhan heyecanı âli eyleyen milletimizin tezahüratı ne pdk bülent ve meşru bir gaye suretinde zikir buyurmuş olduğu hakkındaki teyidi necibanelerine hassaten teşekkürler eder ve bn vesile ile de padişahı zişanmuza rlWî hür* met ve sadakatimizi tekrar eyleriz. Şimdiye kadar hallâli müşkülât makamını bihakkın muhriz süddei mülûkâneye isalı maruzat ve istirhamata mümanaat ile teşyidi ihanet eyliyen Ferit Paşa Kabinesine de lanet etmekten men*] nefsetmek mümkün değildir. Filhakika bu meFanet-kârane mum a naat olmasaydı halli meselenin tasavvur buyurulduğu gibi asan olacağına güphe yoktu»
Hükümetin kat1 iyyen çekilmesine ait mukarreratı kafiye üzerine efradını cami vc ağyarını mâni bir eseri âlinin vücut bulduğu beşaretine muntazınz. Bu eseri âlinin zatı âlileri ve âcizleri gibi bir iki ferdin değil heyeti umumiyet milletin neücei istirhamaU olarak büyük padişahımız efendimiz hazretleri tarafından tesis Duyurulacağı bir emri tabiidir.
Bütün bu muhaberatımıza maddi bir netice vermiş olmak İçin müsaade buyurursanız zatı âlii biraderileri uden şu suali soralım;
Maksat ve gayelerimiz bîr ve bilhassa millet ile hükümetin yekdil olması emeli kafidir. Bugün mevkii iktidarı işgalde temerrüt eden Ferit Pasa Kabinesinin aciz ve ihaneti milletçe müberhendir. Binaenaleyh bizim ve zatı âlileri gibi erbabı hamiyet ve vatanperverinin alacağı teşebbüsün gayesi ne olmak lazmıgelir* Her dakika! idaresinden millet için, mukadderatı a üyemiz için, yeni bir sebebi felâket ihzarından başka bir semere intizar olunmayan Ferit Paşa ile milletin arasını bulmak imkânsızlığı ile iştigal mi yoksa bir an evel bu heyeti gayrimeşruanın yerine İhtiyaca t ve mukadderatı memleket ve milletle mütenasip bir heyeti cedidenin deruhdei umuru devlet eylemesi lüzumunu zatı akdeei hümayuna arz ve iblâğa yol aramak mıdır? Lütfen bu iki noktadan biri için evet veya hayır suretinde itayı cevap buyurursanız nezdi ilâhide ve millette bütün necabetlerile pirayedar kalacağına şüphe olmayan teşebbüsü neci hanelerinin bizlere ait cihetinde ki saf hasmı hüsnü ikmal buyurmuş glıımmuz. Cümleten necip ve nezih vicdanınızın m ak esi olan gözlerinizi öperiz kardeşim.
Mustafa Kemal
126
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Son cevaba ait kanaatim:
Sinir İd seni ye i miilükâne her müracaat in ve bütün ınüskiilâtın lıal-1ü hasm makamı olup mca.ru bir devlette bu atebei ulya bütün efradı millete mihrabı teveccühtür» Ayni zamanda Anadolu umum maruza 11-ntn meşznulü lihazai hilâfetpenahileri kılındığı hakkında bendenize malumat vermişlerdir. O halde kıblegâhı umuru amme ve kabıılgâhı ma-kasidı âliye olan padişahımız efendimizin Tttılat hümayunlarında her şey vardır demek ve su veri batizenin tezahür veya idamesi nezdi hüda-pesendaneteruade müstakar bulunuyor demek lâzrmgelecek. Beyanatı hümayunun memleketin idaresine ve safahatımı ait geçen diğer noktalarındaki m e ani i m usta hr ecede nazar barizdir. İste kardeşim bütün mevcudiyetimizle bu güzel vatanın r eh ası için istinatgahı maalipenah etrafında amali milletin hâksan haricinin edna menfaatini ret ve cerh edecek sureli e halline iikşallah kudretyap kalırız, Bu macera yi azlinin en son girdili safahat müntezi bulmuş olsaydı, ah bütün vatan ziu-degisile yek zeban olarak harice haykıracaktı, bizim hakkı vatanımız münazaatı vakıa ile haleldar olamaz ve padişahı hakempenah efendi* m izm amali hümayunları da vatanın bunu maddeten deraguç ile sahili selâmete isal buyuracaklar ve yine Allahın azameti muktezası Cenabı Mevlâ nice ali esbap halkı ile de tel kin İle bu müşkülkiuıa ukteyî tamamen hal buyuracaktır. Elbette ki Hudanın emri güzeldir ve karıp tir. Yedullahi fevk a ey dibim ayetimiz b i keremi mevlâ istihkakı millimi! yüceliğinde pürsâd ve zi selâm olacaktır, İste ruhu Kerim budur ruhu muazzezim,
Abâuikerim Saat; 6 10 sora
Büyük Hazret,
Mihrabı muaüâyı ümmet ve millet bilmekteki kanaati kat'iyemis h ^batındandır kî, her türlü maruzat ve istirhamatı mİlliyeyi süddei seni yei mülukâneye arz ve iblâğa fürceyap olmaya teşebbüsten geri durmadık, Ferit Paşa ve nifeka&ınin hu emeli has ve nezihe set çekmeğe çalışmasına rağmen yine ayni tarik ı ubudiyette berdevam bulunmaktayız. Yalnız burada müsaade buyurursanız büyük bir hatadan zatı âlii biraderilerini tahlifi m ak gidile arzedelim ki. Anadolu umum maruzatı-
127
mn mcşmulü lilıazai hilâfctpenahi lalmdığı hakkındaki malûmata milletin henüz itimadı kat'i değildir. Çünkü millet emindir kî sevgili ve büyük hakanları, efal ve harekâtı ihanetkâraneleri sabit olan birkaç şahsı hiçbir vakit bütün kalbü vicdan ve mevcudiyetlerile ve en amik hissiyatı ubudiyetkârane ile padişah ve halifelerine merbut bulunan koca milleti necibelerine tercih buyurmazlar.
Bütün mesaimiz güzel vatanın rehası için istinatgahı maalipenah etrafında bir kütlei metine vc müdrike teşkilidir. înşallahu taalâ bugünkü hal dahi kemali sükûnet ve muvaffakiyetle geçecektir. Bütün vatan bütün zindcgisile hariçten evel dahilde ve bütün ahvali müessifeye sebebiyet veren Ferit Fasa ve rüfekayi mesaisine kargı yekzeban olarak haykırmaktadır. Cenabı kadiri m ti ı hıkın her türlü mü$külkü§a uktelerin halline esbap halk buyuracak] arın d an eminiz.
Ahsen ve karip olan emri Hudaum tecellisile bedbaht ve mazlum milleti necibemizîn mazharı necat ve selâmet olmasını deryayı rahmeti izzetten tazarru ve afaki daima bir dudu muannitle sarılı olan İstan-buldaki bazı zevatın hakikati görmekteki hissi hasisi temerrütlerinin zevaline intizar eyleriz, ruhu necibi millet işte böyle mütehassistir. Muhterem kardeşim yalnız tekrar etmeklîğime müsaadenizi rica ederim ki evet veya hayır suretinde itayı cevap buyuru İmasını istirham eyîediği-miz sualler maatteessüf cevapsız bırakılmıştır. Azizim! yedıılîahi fev-ka eydihim, fakat bununla beraber halli müşkülât ve mesaile tevessül edenlerin mukarrer bir hedefi olmak gerektir. Malûmu biraderileridir ki yedi, sekiz saatten beri biri bîrimize serdeylediğimiz efkâr ve müta-leat zannı âciz a nem izce ne zatı âlinizde ve ne de bizde hiçbir gûna yeni intiba ata en ufak bir tesir dahi yapamamıştır. Millet azameti ilâ-hiyeye ve amali hakikiyei hilâfetpenahiye istinaden ve iltica en istihsali maksut ve temini matlap eyliyecektir. Bu bapta emri Hudayı ifa edecektir. Ve buyurduğunuz gibi istihkakı millimiz pürsâd ve ziselâm o-laeaktır. Duayi keremkârilerinüı eksik edilmemesini rica ederim, say bizden tevfik hudayı lemyezeldendir.
Mustafa Kemal
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Son iki sözüm ruhum: Amali milliyenin haraseti vatan ve hukuku âliyeye ait esasatmı tebcil ve hıfzeylemek gartile bütün muhaberatımızdan hem hakayikı mevcude ve hem de temenniyatı halise bastü beyan edilmiştir. Zannedersem ahv&H hazırada bunların büyük vaziyetleri
128
ve ycdullah âyeti celilcsi de hayrilc kabul buyunilmik üzere masruf' kılınmıştır. İşte ruhum hepsi bu.
Cümleyi muhabbetlerle deraguş ederim. A11 aha ısmarladık yine, görüşeceğiz muazzez kardeşim Efendim.
¦
Abdülkerim
Teşekkür ederim kardeşim, İnşallah yine görüşmekle müşerref o-3 uruz. Niyatı hal iseler i mu eİbi ecrü azîm olur, Ha 11 misini biraderileri olmak üzere son bir cümle arzediyorum. Millet kavi, müdrik, azminde katidir. Harekâtı filiye cereyanı sertini almıştır. Zatı şevketlim atı t acıdan azaminin lütfen ve atıf et en itayı karar ve halli mesele buyuruu* lan zamanıdır. Ve bu kararın ki, her türlü kararların fevkinde ve şüphesiz milleti nccibeleri hakkında lûtfu mahsusu hilâfetpenahiyi muhtevi olacaktır; itanı anında her şey niza m t tam m mı bulmakta bir an te-ahhur etm iye çektir Ali a ha emanet olunuz kardeşim,
Mustafa Kemal
— Allaha Ismarladık mimleten gidiyoruz.
— Allah selâmet versin Efendim.
I
Vesika, 113.
Horhor, 8/11/1919 Harekatı Milliye Der saadet Murahhası Vasıf Beyefendiye Muazzez Efendim;
Çeçen gün zatı âlilerinizle cereyan eden musahabemizde memleketin selâmeti aliye ve milletin saadeti kâmilesi mevzuubahs olarak muvaffakiyeti esasi y ey i rencide edecek en küçük seketatın bile rePÎ ve umuru vataniye» in cihatı ? amil esil e teysiri konuşulmuş ve bunda itimatbahş basailmizin mübeş^iri tevfikat olacağr kanaatleri izhar kılınmıştı* Umuru bed i biyedendir ki maksudu necibi milletin — bu mücahedei mu» adamada bütün büyüklüklerîle' hakikat nurları serperek — cihanda hükümran olan kav anini aailei millinin zadeİ hakperesti olduğu ve bunun İntifası istihaleı mantıkiye dere^cesinde mümteni bulunduğu el* bette ahvali müsbeteden kalacaktır.
İtirazat, ihtirasa t* veya ki tatbikattaki bazı sakatat nurdan masuç bu mevlûdu asla boğa maya çaktır. Millet hakkı hayatım ve andaki ulûv-
9
vü teşebbüsünü yüce kudretlerden, asil nasibelerdeu ahzeüııektedir.,.. Bunu bir tentenrü veyahut bir mülâhaza makamında arzeluıcm. Bu beyanat hep kaziyei muhkeme teşkil eden netayici deavi suretinde mü-berlıcn ve mütchakktk umurdandır. Yalnız bunun idrakinde; adli tam, nisabı nısfet ve mu arızîne karşı reddi ebatil ile celbe muvaffakiyet şarttır. Bu mukaddeme ile burada bir girizgahı âli yaparak asıl bu keşmekeşi azimdeki naçiz hareketime nakli skelâm ile izahı hakikat etmek isterim. Bu hareket, başlı basma, bir teşebbüsü fevkalâdeden İbaret bulunmuştur* Ol zamanın tazyikatma nazaran pek tarihî olan bu teşebbüsüm uzun bir muhabere neticesinde Heyeti Temsilıyece bilinmiş ise de birçok noktalan veya safahatı muayyen zihniyetlerle belki anlaşıl a* mamış ol d uğun dan ve muhaberenin iptidaen bazı aksamında tereddütler meşhut i düğün den bunun galat tel kin a tını refetmek ve muhabere zamanında tarafeynce geçirilen asabiyetlere rağmen nezahetler ve selâmetler ile pirastc bir mak&udı necip için nasıl araya atıldığımı bir kere daha ayan kılmak isterim. Bu izah benîm için bir ihtiyacı manevidir. Zira en güç olarak yapılabilen bu harekata ol zaman latanhulda tek bir kişi bile müteşebbis bulunamamıştı; hatta diyebilirim ki, değil müteşebbis bunu kemalile mütehaltır bile yok gibi gihidi,
Tgte memleket girivci tehlikeye ilka ve d erkemin kuvvetlerin hud'a-kâr tazyiklerine müsteniden maazallah dahilde mukatelâtı azimoye iptida edilmek peik endîşe ile hissolunurken sevaiki muzlime île vatanimx-srn böylece duçarı batar olması aeyyiatt müebbede! tarihiyeden görülerek milletin az mü maksudu necibini sırf ferdayi vatan üzüntüsü teşkil eylediği vuzuh ile makamı aidine ilâm edilmiştir. Bu kudreti alüFalî hakkın her halde delâleti fikriyei idariyeye galebesindeki kanaat delaletin tarafeyne isrnaındaki müşkülâtı tahfif ve hatta Hudamu lûtfile her şeyi zail kılarak bu emri düşvarda tek başıma beni müteşebbis bırakmıştır.
Cereyanı hal şöyledir: Meseleyi evvelâ Vükelâdan Hadi Paşaya açarak beni reisi hükümet ile görüştürmesini rica ve lûtfu hak ile bu teşebbüsten bir hayn meskûn vatan doğacağım ilâve ve imha eyledim. Ciddiyeti beyan ve nezaheti kelam bu zatı âlide hüsnü telâkkiye bîr intiba oldu. Kendileri sadrazam paşaya telefonla müracaat ederek bin* nihaye görüşülmek ve müzakere olunmak mukarrer oldu. Kendim sadrı müşarileyb nezdine Hadi Paşa ile gittim. Hadi Paşa ufak bir takdimden sora söyliycccklerim hakkında bir saat kadar beyanı mütalca ve bu harekâtın en yüce vatan kaygusile yapıldığını ve başka bir endişe olamayacağını lisanımın bütün kuvveti derecesinde irat ve en nihayet ta-
130
rafımdan muhabereye ağaz ile anlaşılmak imkânını taharri ve tahsil et-mi ye kendilerini İrza eyledim. Bu muvafakat, hüsnü hatimeye delâlet gibi idi.. Andan sora muhabere başladı. Evvelâ bir şifre yazdım buna bir harf bile ilâve etmedi ve bu muhaberattan padişahımız efendimiz de haberdar ve yazılan şifre meşmulü lihazaİ âlitebar kılındı. Sora uzun telgraf muhaberesi cereyan etti. Ve bu bir gün sürdü. Bunun metni hem bende ve hem de Heyeti Mümessile nezdi n de mevcuttur. Bu muhaberatta hep heyeti âliyeyc padişahımız efendimiz hazretlerinin bütün umura sahip ve mütezahir olan halat veya evamİr Ye harekâtın nezdi hümayunlarında umuru malûmcden i düğü ilâm kılınmakla beraber padişahımıza bütün maksutların arz ve iblâğına yol aramak suretindeki hareketimi ihtiyar olunmak lüzumuna dair olan telgraf istizahına karşı da hep oranın (:mihrabı$ teveccüh idüğünü aşağıda aynen yazdığım ve fakat pek yüksek esasa ti idariye ve ha kay iki mevcudenin çilvegâhı §ü-unu gördüğüm mubkematı kelâmiye ile tespit ve işaret eyledim». Cümlelerim şunlardır: «Süddei seniyei mülûkâne her müracaatin ve bütün müşkülâtın ha 11ü hasim makamı olup efradt millete mihrabı teveccühtür. Ayni zamanda Anadolu umum maruzatının meşmulü liha-zai hilâfctpenahi kılındığı hakkında bendenize malûmat vermişlerdir.
0 halde kıblegâhı umuru amme ve kabulgâhı makasidı âl İye olan padişahımız efendimiz hazretlerinin ıttılaı hümayunlarında her şey vardır demek ve suveri barizenin tezahür veya idamesi nezdi hudapesen-cîanilerinde müstakir bulunuyor demek lazım gelecek. Beyanatı hümayunun memleketin idaresine ve safahatına ait geçen diğer noktalarındaki ma ani i müstahr ecede nazara barizdir. İşte kardeşim bütün mevcudiyetimizle bu güzel vatanın rehası için istinatgahı maalipenah etrafında amali milletin İıaksarı haricinin cdna menfaatini ret ve cerh edecek surette inşallah halline kudrctyap kalırız... ve gene Cenabı
Mevlâ nice ali esbap halkile ve telkinilc bu müşkülküşa ukteyi tamamen hal buyuracaktır. Elbette ki Hüdanın emri güzeldir ve katiptir! . . Atimiz bikeremi mevlâ istihkakı millimiz yüceliğinde pürsadü ziselâm olacaktır.» l§te efendim bu cümleler gibi hakayikı cami ve maksudu necibin tecellisine saik esasatı mübelliğ nice beyanatı muhke* nıe hep muhaberatımızı pirayedar kılmıştır.
Ben bütün muhaberatımızda tek bir insan idim ve Heyeti Mümes-sileye, padişahımıza m üstemirren müracaat lüzumile beraber her şeyin arzedîldiğiuin de bilinmesini ve bu muhaberatımızın da verileceğini ve müşkülküşa uktenin kariben hallolunacağım mümkünülbeyan bariz cümel ile iblâğ eyledim. Bu muhaberatı hep padişahımız aynen göre-
131
rek nctîcci maksudumu hasmü tatbıkma ve uktei riüşvar kiranın halline lütfen binnihaye fermam nza verililer,... diyebilirim ki sadrı sabık en son muhabere neticesilc ve bunun pek devamlı tesir ve ciddiyeti mun azar asile binnihaye çekilmek lüzumuna kail ve bütün kuvayi maneviyei mukavemeti zail olarak istif asm i takdim eyledi. îştc sessiz, «adaşız, liveçh il vatan çalışılan ve tek basana bir azmi naçizi nezahctpcr-veri ile başarılan vak'ai muazzama budur,..
Nazarı dikkate almabdır ki bu yazıları ben yazmış ve sadrı sabık ile padişahımız efendimiz hazretleri bunun cereyanı kâmilinden sora netayiçine ıttıla ile derceatr mulıkemesi karşısında ittihazı karar kılmışlardır. .. Teşebbüsün ve yazılan yazıların ne dereceye kadar yüksek ni-kati ihtiva ettiği ve nasıl bir vicdanı selim ve fikri vekkat İle hakayikı cariyenin nakşı kırtas kılındığı elbette nezdi buda ve nazarı tarihi millette pi ray edan asalet kalacaktır.
Bütün bunları bastü izaha beni sevkeden esbap «tespiti hak ay iki macerayı mesbukadır* bunun tahsilinden sora gayei âliye hakkındaki mazhariyetler için bir ferdi naçizi vatan olmak itibarile bir iki büz irat etmek isterim: Vatanımızın selâmetini istihdaf eden millî harekâtı ncibenin bu kadar safahatı mü ak il esinden sora, hatta gubar aver seke-tattan münezzehi ye tini göstererek bunun aslı kâmilile tesİratı muhitten azade tutulması ve tereddi cihetlerini dur ve menfcuz bırakarak sırf selâmı vatan için içtihat gruplarını ve hatta «müellefei kulübü» zamanı peydanı berideki siyaseti âl iyen in ihtiyar ile şu pek nazik devirde cclbü tukrip ve tahsil maksudu âliye mümkün mertebe dağdağasızca muvaffakiyet elvermesi ve lesirstı hariciyenin her türlü bet encam iğ-falât ve dcsa isin den ili tir az birle bilâ takdim umum düveli muazzama! mü telifinin, millî hakkı bülent ve müteaümizi kabulen teveccü-hat ve muavenatını temine ve anlara karşı düşmenanm telkinatı veçhile ihsası kuvvet kılınmak veyahut ki memlekette huzur ve selâmın rerine teşkilâtı milliyete badi olunmak tarzındaki müddeayat ve ifıiraatı batıla m n her türlü tcşebbüsatı âliye ve müua«ebatı cemile ile bertaraf o-lunm asına kafan muvaffakiyet k azamim asıdır, Bu da en yüce ha a af etlerin tathikile bilütfu buda harekâtı milliyece bu nikatın pezirayi îa-tikrar kılmm asındaki mazhariyellerle tevevmdir. . .
Baki arzı muhabbet île gözlerinizi iştiyak île teİsim ederim* Bu kâğıdımın bir suretini Heyeti Temsiliyeye göndermek lütfnnu diriğ etmezdeniz hak a yük] âl iyenin tamamen ve iştıraken negrine lütfetmiş o-
1 ursun uz muazzez Efendim. _ , „ , . p m-_
hırkanı harbiye Mirlivası
Abâülkertm
132
Vesika, 114.
TVlsrnf Trabzon, 18/9/1919
Sıvasta Şarkî Anadolu Heyeti Müdafaai Hukuk Cemiyeti Mümasiline
Hükümetimizin bizden kat'ı rabıta etmek ıztırarmda kaldığı surette d ab i bizim hükümetimizden fekki irtibat etmememiz esast üzerine tertip pdilmiş olan Şarkî Anadolu Vİlâyalt Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesinin dördüncü maddesinin sarahatine mugayir ve meuafii milIiyeyi muhil olan altı maddeyi kabul etmiyoruz, Maruzatımızın zatı şfthaneye iblâğı ciheti ise bir heyeti seferiye ile temin olunabilir kanaatindeyiz. Merci i ye t meselesi için muhaberatı resmiyenin bcrsabık icrasına mümanaat edilmemesi kâfidir. Meselenin cihatı sair esi hakkında İzzet ve Servet Beylerin telgraflarını tasvip ettiğimizi maalihtiram arzeyleriz.
Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Belediye Reisi
Rita Hüseyin Hamdı
Vesika, 115.
Erzurumda Kâzım Paşa ile makine başında muhaberat
TclKraf Sivas, 19 Eylül 1919
S — Ardasaya ne vakit teşrif buyuracaksınız?
Evvelâ Trabzon d an gelen son bir telgrafı aynen arzedeceğimH Badehu görüşmeğe devam ederiz.
SUKET
Sıvaata Şarkî Anadolu Heyeti Müdafaai Hukuk Cemiyeti mümessiline: Hükümetimizin bizden kafi rabıta etmek utirarmda kaldığı surette dahi bizim hükümetimizden fekki irtibat etmememiz esası üzerine tertip edilmiş olan Şarki Anadolu Vİlâyatı Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesinin dördüncü maddesinin sarahatine mugayir ve menafi! m ili iyeyi muhil olan altı maddeyi kabul etmiyoruz. Maruzatımızın zatı şahaneye iblağı ciheti İse bir heyeti seferiye ile temin olunabilir kanaatindeyiz. Merciiyct meselesi için muhaberatı resmiyenin bersabtk İcra-
133
sına mimiLUutat cdilıpttnesi kfıfiflir, Meselenin cilmtı saireri hakkında Iz-set ve Servet Beylerin telgraflarını tasvip ettiğimizi ma al İhtiram a neyleriz. lB/9/191% Belediye Reisi Hüseyin Hamdi, Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Kıza.
C-—Amerikalıların Erzurumdan gitmesinden seraya talik ettim. Trabzon valisi ile dün gece makine başında görüştüm. Hulasasını arze-deceğinı. Burada makine basında Fasa Hazretleri, Kazım, Rüştü» İbrahim Tali, Saffet, Mustafa ve Fahri Beyler vardır. Oradaki zevatın da bildirilmesi rica olunur.
Vali bendenizle görüşmek İçin mukaddeme olarak sayam dikkat bir dereceden sora esasa girişti. Şu vaziyetin ıslahı için çareler taharrisi arzusunda olduğunu söyliyerek şu sualleri sordu,
1 — Bu hal devam ederse siyasi, malî, iktisadî ve idarî vaziyetimiz ne olacaktır.
2— Dersaadetin sükûtu devam ederse ne gibi tedahiri müessire düşünülmektedir. Mülkü milletin aeluınetü saadeti düşünüldüğü cihetle bu gayeye vusul için ne gibi m ev ani tahaddüs edebileceği düşü* niildügü.
3 — 1908 de Selanik iş1 arat: ve Otuz bir Martta Hareket Ordusu muamelâtı ve Mahmut Şevket Paşanın teminatına rağmen bilâhare bir şekli garip hudusü acaba şüpbeaver birer masebak teşkil etmez mi Gerek ordu gerek vilâyat canibinden kabineye ademi itimat meselesi daha başka yolda tutturulmuş olsaydı acaba daha müessir olmaz mıydı. Selâtin içinde bir mevkii mümtaz işgal eden şevkotmaap efendimize daha başka yolda ted ahirle maruzatta bulunularak emniyeti şahaneleri celhedilemez midi.
Bunlara karşı verdiğim cevaplar:
1 — Bu hal devam ede dursun. Evvelâ her ferdi millet ve hükümet vazifei namus ve hamiyeti yapmalı* Yanı İhanet edeu bu hükümeti istifaya davet ve icbar etmeli.
2— Dersaadetin sükutu devam edemez. Çünkü padişahımız efendimiz hazretleri bu kabinen in hıyanetine muttali olunca bunlar: bir dakika mevkilerinde tutmayacak ve amali meşru ai mil Üyeye İstinat eden aklü tedbire bihakkın malik meşru bir kabineyi iş başına getirecek ve bunlar da siyasî, iktisadî ve sair tedbirleri yapacaklardır. Zatı şahaneleri bu ihanete muttali olmak için vaziyet vesaiti muhtelife ile hakipayi hümayuna arzedilmiştir.
134
3 — Bugünkü vaziyetin 1908 ve 31 Mart vaziyetlerile mukayesesi mümkünüıiasavvur bile değildir. Bugün millet hakkı meşruunu müdafaa ve istimal ediyor. Maksat diktatörlük ihsas etmekse buna artık bu memlekette imkân tasavvur olunamaz. Padişahımız efendimiz hazretlerine karşı da ubudiyet vc sadakatimiz pek derin ve lâyezaldir ve bunun içindir kî vecaibi tazim ve ubudiyete tevfikı sadakatle şikâyetlerimizi hilâfetpenah efendimize İlâm ettik.
Bundan başka vali Istanbula açıkça müracaat etmeğe davet olunmuş ve Ömer Fevzi haininin derdesti esbabının istikmali diyerek bu gibi hainlerin beyanname taliki ve saire gibi zehrü afet saçmamaları hu-sualarnıın temini temenni olunmuştur. Vali, Istanbula bir heyet gönde* tiler ek keyfiyetin hakipaye arzını ve bu heyetle kendisinin de gitmesini teklif etmiş ise de bizim vesaiti muhtelife ile arzı keyfiyete tevessül ettiğimize göre bu fikirden ııükvıl etmiştir. Böyle bir heyetin gitmesi ve buna saray ahvaline vâkıf olan Gümüfane Murahhası Zeki Beyin de ilâvesi teklif edilmektedir.
Vesika, 116.
Dıkkatk kejid* ve ahzedilecrktir Torul, 21/9/1919
Aceledir.
Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Burada birkaç gündür dağdağayı mucip olan Trabzon murahhaslarının «enlettikleri itiraz Vilâyatı Şarkiye Kongresi muharrerafına muhalif olarak üç zatın gitmesi lâzım iken adedinin arttırılması Sıvasta Heyeti Tem siliye tesis ve bu heyete şeraiti lâzimeyi haiz olmayan zevatın tayin edildiği ve Sivas tabi olacak iken metbu bir hale getirilmesi ve Dersaadetle i ad e i münaacbat edilmesi cümle Lerile hulâsa edilebilir. Bu gibi tarihi ve fevkalâde anlarda kuvarnıı tevhidi ve amali milliye-ye müntehap zevatın tercüman ve heyeti umum iyeye yalnız bu kuvvetin nâzım olması farzdır. Bu zaruret şekli bilhassa VilâyaU Şark iyen in bi-lâkaydüşart Kongreye muta ve müokal bulunması da elzemdir. Harekâtı inilliyenin mehdi (ılan VilâyaU Şarkıyenin bir kısmını temsil eden Trabzon murahhasla zile Kongre arasında pek cüz'î dahi olsa sui-tefehhüm husulünü arzu etmiyorum. Trabzon mu rahh asi artın temin ve teskin edeceğimden varit olan iddiaya mukabil evelemİrde Kongre nok» tai naza on m ig'ar bu vurulmasını istirham ederim. Bir de fazla ev-
135
liaroa duçar olan padişahı büsbütün 1 o filizlerin ve Ferit Paşa Kabinesinin kucağına atmamak ve binnetice vatanın masuniyetini temin etmek için zatı şahaneyi Kongrenin maksadı: ulvisi ile tesisini icap ettiren esbap ve makamı saltanat ile millet arasına kundak sokan Ferit Paşa Kabinesinin sey yi atım anlatmak m aks adile Dersaadete mütenekkiren bir heyet izamı muvafık olacağını bu heyete murahhas Zeki ve Servet Beyler dahil editirşe tnemrtunen kabul edeceklerini Zeki Bey ifade-sile arzeder. Kongreye en sadık bir fırkan m kumandanı sıfat ite cümle mümessillere takdimi hürmet eylerim Efendim.
Trabzon \ al isi görüşmek üzere 22/9/1919 da Ardasaya gelecektir* Neticesini arzederim.
Kaymakam Hatif
¦
-
Vesika, 117*
Dakika t*hİH (Çftjprkıinlir Torul* 24/25.9,1919
Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
1 — £1/9/1919 tarihli maruzatım Trabzonluların itirazlarım hulâsa ederek Kongreye arzetmek Kongrenin bu bapta noktai nazarım anlayarak Trabzon murahhaslarım hahünahah yola getirmek fikrile yazıl* mışur. Şahsım ve fırkam dahi bana ittibaan Kongreyi muhterem tanır* biate ve emelde bir olan Kongrenin herbir emrini büyük bir iftiharla yaparız. Bilmem bunun iğin teminat vermeğe lüzum var mıdır*
¦
2 — Trabzon muhalefetinin merkezini teşkil eden Trabzon Valisi Calip Bey kolordu ile Erzurum valisinin davetini kabul edip Erzuruma gitmediğinden ve btzzarure kuwei müsellâha ile mabfuzen bu gece 24/25 Erzuruma gönderdim.
3 — Heyeti Mümessilenin kısmt mülümmİuİ tanıdığımdan cümlesine tekrar un hürmet eyler ve kemali cesaretle vazifei mi İli yelerine devamlarım ve muvaffakiyetlerini niyaz eylerim Paşa Hazretleri.
Kaymakam Halit
136
Vesika, 118*
137
Şifre Sivas, 28/9/1919
K. O, 15 Kumandam Kâzım Kara Bekir Paşa Hazretlerine C: 27/9/1919 tel;
İstanbul hükümet İnin Abdül kerim Paşayı tavsit ederek ciheti teHf aramakta ve bir heyet göndermeği rica etmekte olduğuna dair dün makine başında sekiz saat devam eden muhaberenin hulâsasını zatı âlii bıraderanelerine bugün arzettik. Bunun mütaleasmdan sora mevzuu-bahs müracaate lüzum görülüp görülmiyeceğinin icarını rica ederiz. Lüzum görüldüğü takdirde Trabzon valisinin, Dahiliye Nazın Âdil Bey» den harekâtı milliyemize muhalefet hususunda hiçbir farkı olmadığından kendisinin harekâtı neeibei milliyemize hiçbir suretle müdahalesine müsaade bu vurulmaması Heyeti Temsiliye kararile rica olunur.
Heyeti Tem&ilİye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 119*
Şifre halli Erzuruından, 30/9/1919
K, O. 3 Kumanda alığına Heyeti Temsıliyeye:
Abdülkerim Paşa ile olan muhavere geldi. Buna nazaran artık Er-zurumca hiçbir teşebbüse lüzum kalmadı. Trabzon valisinin bu gibi iğlere karıştırılmaması hakkındaki mütaleaİ âlilerinin pek musip olduğunu
araeylerİm' K. O. 15 K.
Kâzım
Vesika, 120*
Mutasarrıf Suat Beyefendiye
Zatı âlinize Heyeti Temsiliye kararile son günlerde vukubulan tebligat tamamen alınmış ve icabatı yapılmış mıdır. Lütfen bildirilmesini rica ederim. , , . TJ, .
Mustafa Kemal
İzmit, 20/10/1919
Mustafa Kemal Paşaya
C: Efendini. Tebligatı tzmitte aldım. Şu kadar ki İzmit in haleti ruhiye ve ahvali h um um iyesi itibari le memlekette zerre kadar ihtilâf ve şu-riş olmaması hem memur ve hem vatandaş sıfatile vicdanî vazifem olduğu için ahaliyi serbest bırakarak dinlemeği en doğru bir hareket buldum. Şu kadar ki bazısı teşkilâtı milli yenin büyük masraflarına iştirak ile günde aeker beslemek için? lira talep olunacağı, diğer biri gençler tekrar silâh altın a alınarak İstanbul üzerine yürüneceği, bir üçüncüsü İttihat fırkasının memlekete muztr olmuş ve idare edememiş olanlarının tekrar mevkii iktidara geleceği yo hm da herbiri başka ehemmiyette ve avamın çekinmesine en müessir sebepler şayi oldu. Bazıları da tstanhuluıı pek yakınlığı hasebile oradan kuvvet geleceğini işaa etti. Bu esbaptan zuhura gelen tefrika ve ihtilâfı ara filhakika Heyeti Temsiliyeden bu hususlarda izahat istemek ve hu teşkilâtın bilhassa İnikat hükümetini evelki şeklinde ihya olup olmadığım kafiyyen anlamak azminde oldular. Bendeniz en bitaraf bir adam olmak üzere muhafaza! sükûn ve asayişle en büyük alâkadar ve mükellefim. Ada-pazarında maruz kaldığım emrivaki karşısında en kavi ve halis hissiyatımı alı al i ye izhar etmiştim. Çünkü onlar samimî bir hîsle hareket ederek eminim ki balâda arzettiğim sualleri sormamışlardı, tzmitin vaziyeti bu ve sair esbaptan dolayı pek müşkül ve mütega yy irdir* Tatmin edilmeğe muhtaçtır. Bendeniz her kim ve heme için oluna olsun neticesi meçhul bir maceraya başkalarım sevketmeği doğru görmem. Hükmüm bu hususta yalnız kendime geçer. Binaenaleyh teenni ve ihtiyat edilmesi tarafları olduğumu tam bir tecrübem üzerine arzederim. Mü-taleai devletlerini istirham ediyorum Efendim.
Alt Suat
Vesika* 121.
İzmit, 2/10/1919
Mustafa Kemal Paşaya
C: Kulunuzu itidalle dinleyiniz efendim. Bendeniz iyi ifade edemedim, Maksadınızın ulviyet ve meşruiyetinden zaten bahsedilemez. Ö tamamile malûmdur. Buranın menfaati maddiye düşünen ve belki de
138
cismen re kalben zayıf bulunan şehir halkı bunun askerlik masraf ve zahmetini düşünmekten kendisini alamaz, tşte hep mesele budur efendi* mîz. Bu fikirler hep birden evelki gün ortaya tıkt*. Dün davet ettiklerim savuştular. Ortada memurlar kaldt ki bu suretle hareket biç doğ-m değildir.
Bitaraflığım meselesine gelince: Noktai nazarınız doğrudur. Fakat bunu bendeniz kendi nefsim için düşünmüyorum. Başında bulundu* ğum memleketin harekâtım hüsnü idare için düşünüyorum. Bunda faideli değilse ve ana Ferit Paşa Kabinesinin vicdanıma tetabuk etmi-yen bir emrini ifa etmiş isem yani efendimiz bu fikirde iseniz bunu Ada* p ei zarı ^aııııı m a güre serbestçe tashih eder, B imden iz mevkii mi tf.rkîle İ5-tanbula hareket etmem. Çünkü bunu nefsime büyük bir zül addederim. Ahali ise o kadar serbest, o kadar fikir ve kanaatine sahiptir ki tarif edemem. Yalnız hakkımda vukuu memul halin müsebbip ve -mes'» ulü gene kendim olacağım hakkındaki emri devletlerinin açık olarak bildirilmesini istirham ederim. Çünkü sizi o kadar serbest vicdan sahibi olarak tanırım ki bunu hiçbir vakit tahkir veya tehdit derekesine in* diremem. Hissiyatım bunu kat'iyyen men eder. Bir de askerî ve inzibatî arkadaşlarımın tereddüdünü izaleyi bendenize mi tahmil buyuruyorsunuz* Yoksa zatı saminİz mi İdare edeceksiniz. Bunları gayet samimî ve açık arzediyorum. Bundan sora bizi yarınki cuma namazı İçtıma-ma kadar halimize bırakınız. Ferit Paşaya kim bilir kaç defa kalemle hücum eden bendenizi, nekadar fena nazarla görüyorsunuz Efendim*
AH Suat
Vesika, 122*
Suat Beye
C: Bütün beyanatınızı kemali iti da* ile dinledim, Maksadı umuminin ulviyet ve meşruiyeti muhakkak ve müsellem olunca istihsali ne-tay iç İçin tevhidi kuva ve teşriki mesai tabiî ve her türlü mevauiin ref ü izalesi sebil olur* Bütün Ana dolunun yek vücut ve beş kolordunun yekpare olarak müştereken temini hayatı devlet ve millet için başladıkları ve asan nafiası iktıtaf olunmakta bulunan bir emri hayırda tzmit gibi melced vatanperveran olan bir şehirde ne asker, ne memur ve ne de herhangi bir vatanperverin hariç kalmasını zaten tasavvur etmiyoruz, bu bapta fazla izahat ve istirahata lüzum kalmadığı kanaat ile yarmki cuma namazı içtimama kadar intizar eylemeği münasip görüye*
139
tuz. Zatı âlinizi fena nazarla gördüğüm hakkındaki zan doğru değildir. Çünkü vicdamnuz muztarip olmaksızın verebileceğimiz hükümler ancak netayici fili y ey e muallâktır Efendim.
Mustafa Kemal
Vesika* 123.
Srvas, 2/10/1919
Fırka Kumandanı Asım Beyefendiye
Beyefendi: Vatantmızuı temini selâmeti için milkt^e ve orduca başlanmış, olduğu malûmunuz olan ha rekatı neci beye tamamen taraftar bulunacağınıza şüphe etmediğim için zatı âlinize orada yapılması elzem olan bazı hu susalı Anadolu ve Rumeli Miidafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Tem si J iyesi karar ile tebliğ ve neticesi hakkında itayı malûmat buynrulmastm rica eylemiştim. Bu bapta henüz bir cevabındı utamadım. Bundan başka bazı menabiden ita olunan malûmatta ihtimal Istanbula kurbiyet doUytsile olacak asarı tereddüt gösterildiği bildirilmiştir. Kabinenin sukut edeceği vc belki de sukut etmiş olması muhakkaktır. Binaenaleyh milletin azıuü iradesi her türlü tereddüdün fevkinde haizi sala bettir. Avrupa devletleri bile bu iradei âliye karşısında hürmetkar vaziyetini almıştır. Şimdi zatı âlinizin kafi mütalea ve kararınıza muntazırız Efendim.
Mustafa Kemal
Vesika* 124.
336 23 Mart 1927
Süleyman Şefik Paşanın Harbiye Nazın bulunduğu sıralarda Intan-bulda Yirmi Beşinci Kolordu Kumandanı Süvari Miralayı Şevket Bey bulunuyordu» Bu Şeukel Bey Almanyada ikıııuli tahsil el m içtir. Ve ol-zaman Boğaziçinde ikamet eyKyordu. Hatta mirlivalığa terfi edildiği tepşir olunarak mirliva üniforması giydiği halde ertesi günü böyle bir iradenin sudur etmediği tebliğ olunarak toy is edilmiş olduğundan hicabından hastalanmış ve hanesine kapanmıştı o esnada İzmit Kumandanı bulunan Boşnak Erkânı harbi ye Kaynı akamı A&ım Bey ki Trabzon Fırka Kumandanlığında bulunduğu sırada cuma namazım edadan sora camiden çıkarken bir redif mülâzimi tarafından katledilen Serez-
140
li Erkânıkarbiye Feriği Hamdi Paganın damadı idi. Mumaileyh tarafından Yirmi Besinci Kolordu Kumandanı Şevket Beye gönderilen tahrirat evrakım arasında zuhur etmiş olmakla aynen takdim kılındı.
Hamdi [*]
Birinci Fırka Kumandanlığı izmit, 29 - 30/9/1919
Numara mahsus
1
Dersaadette Yirmi Beşinci Kolordu Kumandanhğma
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsil iyesi namına (Mustafa Kemal) imza sile ve 29/30 Eylül 1919 tarihile Sıvas-tan keşide edilmiş telgraf namenin bir sureti berveehizir arzohmdu. İs-tilılâsı vatan gayesini takip eylediğini ifbu telgraf nam ede iş'ar eden ve frrka mıntakasmı teşkil eden İzmit livasına karip Düzce mevkiine ve liva dahilindeki Adapazarı yakinine kadar teşkilâtı teşmil edip o havali hükümeti mülkiye ve askeriyesinin iştirakini temin eylediği istihbar kılınan mezkûr Müdafaai Hukuk Cemiyetinin bidayetten itibaren esbap ve sureti teşekkülü âcizlerince tamamen meçhul olmakla beraber metni telgraf nameden itilâf Hükûmatınm Anadolu havalisindeki memurini giyasiyesi ile işgal kuvvetleri kumandanlarının da bitarafisini istihsal eylediği beyan olunmuş ve fırkaya tayinim hakkındaki emri âli 20/9/1919 günü akşamı tebliğ ve 23/9/1919 günü akşamı da makamı âlinizden mübellâğ bir emri tahrirî ile Izmite azimetim emro-lunarak derhal ve en mübrem eşyayı zati ve askeriyemi bile alam a k-sızın 24/9/1919 günü trenle hareket ve Izmite bilmuvasala İşe mübaşeret edilerek tarihi mezkûrdanberi buradaki .kifanın, hastanenin, fırın, ambar ve sairenin teftiş ve işlerinin tanzimile iştigal edilmekte olup buradaki ümera ve zabıtan İle hükümeti mahalliye memurininin işbu harekâtı mili iyeyi ne suretle telâkki etmekte olduklarına ve bu harekete dereeei temayül ve vukuflarma ve bu hareketin eebap ve ava-mili hakkındaki sabıkan ve lahikan dereeei malûmatlarile mezkur cemiyet tarafından gerek bilvasıta ve gerek bilâvasıta vaki olacak teklife kargı cemiyeti mumaileyha ile teşriki mesai edip etmiyeceklerine dair henüz bir tetkik ve karar itası kadar muvasalatı âcizanemdenberi zaman geçmemiş ve meşagili maruzai âçiziden dolayı mumaileyhim ile yegân, yegân temas hâsıl ederek cümlesinin efkâr ve mütaleatını anla-
[*] Şcvk&t Beyden sora mezkûr kolordu kumandanlığına tayin olunan Kiraz Hamdi Pagadır. Asım Beyin müracaatına ait tahriratın aslım bilâhare göndermiştir.
141
mağa fırsat el vermemiş ve tim ite Birinci Fırka Kumandanlığına tay i* ilimle azimetim hakkındaki evanıir ve tebligatı kum a mî anileri araşite da geçen üç gün zarf nida vazîfei memuriyetime taalluk edecek h üçümle nıevat hakkında hir emir ve talimatı kum an d anileri var ise şeref telakki etmek üzere hergün makamı alilerine müracaat eylemiş isem de zatı aliı kuman d anilerinin devletbanei âtilerinde rahatsız bulundukları beyan olunarak namı âlii kumandanilerine olarak tedvir ve temşıyetİ umur eden zevat tarafından da işbu harekâtın evveliyat ve netayicine, esbap ve müessir,Uma dair âcizleri tenvir edilmemiş olduğu gibi fırka m intak asma tedricen daha oh akit yaklaştığı bu kere anlaşılan mephus harekâtın fırka m intaka ve merkezinde zuhur ve muhitin iştiraki halindeki vaziyet için de bir güna beyanatta bulunulmamıştır. Ahiren ceridelerle İlân ve bir sureti de lieclittamim ftrkaya irsal bu vurulmuş olan beyanname! hümayunda gerek izmir havalisindeki ve gerek Aua-doludaki harekâtı milli yenin tzmirin işgalinden mütevellit vaziyetin netayicındcn olduğu hakkındaki işareti padişah iye ve bilaistisna bütün mü sl uman ve Türklerin I s. m irin işgalinden duydukları yeis ve elem dahi müslağnii arz bulunmasına mebni bugün liva muhitine ve muhite karip olan liva dahilindeki bazı mahallere kadar ilerlemiş olan işbu teşkilat ve harekâtı mÜliycnin merkezi liva ve fırka olan limite ve daha garba yani Istanbula doğru terakkisi halinde zatı âlii kuman da uilerinİn bu bapta ısdar buyuracakları evamiri mUstaceleye şiddetle ihtiyaç hâsıl olduğu der kâr ve esasen mephus metni telgraf namede zat t alii kumandan ilerine iş'ar ve tebliği keyfiyet olunması dahi muharrer olup fırkanın buradaki vasiyeti um unu y esi de makamı âlü kumandan İlerince yak inen ve ta fsilen malûm bulunduğundan bu bapta etraflıca malumat ve İzahat ve cevap intizarında bulunan cemiyeti ınep buseye verilecek cevabın metin ve şekli hakkında tafsilât itasına ve m e usu bini askeriye, ahalinin tezahüratı temayülkaranestne ve binne* tice iştirak vaziyetine maruz kalır ve hükümeti mülkiye de ahalînin işbu m ey lü iştirakini hüsnü telâkki ve kabul vaziyetinde bulunursa iş1 ar ve isticara vakit olmadığı cihetle âcizleri tarafından takip olunacak battı hareketin acilen imhasına emir ve müsaade buyurulmasmı ehemmiyeti maslahata binaen arz ve rica ederim Efendim.
Birinci Fırka Kumandanı Kaymakam Mustafa Astm
142
Sivas. 29/30 Eylül 1919
Birinci Fırka Kuman d anı Asım Beyefendiye
Zatı atinizin pek mühim olan izni itteki fırkaya kumanda etmekte olduğunuzu maalmemnuniye istihbar eyledim. Vatan vc milletimizin duçar edildiği halı zutreiın izahına lüzum yoktur. Mi İle timizin izhar ve filen ispat eylediği mevcudiyet sayesinde ümit ve halâsın kespı kuvvet eylediği asarile sabit olmaktadır* Milletimiz takibine karar verdiği hattı harekette kemali azîm ve katiyetle devam eylediği takdirde halâs muhakkaktır. Birkaç ay eve! harekâtı mili iyemizi su i tefsire uğraşan bedhaha n artılk malûm bir hale gelmiştir* Düveli itilâf iye ve İngilizler dahi maksat ve harekatı mısdakı meşruiyeti vc azmi milletin kafiyelini takdir ederek en nihayet bitaraf kalacaklarını ve ahvali dahiliyemize mü* da bale eylem iveceklerini bildirmişlerdir* Ve hatta milletimizi memnun etmek için Merzifonu tahliye eyledikleri gibi Samsunu dahi tahliyeye bağlamışlardır. Yalnız Ferit Paşa Kabinesi harekâtı meşruai milliyeye karşı haricî düşmanların bile yapmadıkları ibanetkarane harekâtı tasdik* ten geri durmadı, Binnelice milletin itimatsızlığına duçar oldu. Millet y ırk vücut ve yek zeban olarak meşru bir kabinenin mevkii iktidara getirilmesini zatı şevkettim atı hazreti padişah id en istirham eyledi ve ar* zuyu millî tarafı şahaneden is'af buyurulacağı zamana kadar tekmil Anadolu bilcümle vîlâyat, kolordular kabine ile ve gayrimesru maka* mat ile muhabere! Tesmiyeyi kat'cyledi. Zatı âlilerinin milletçe verilmiş olan işbu umumî karardan hariç kala m ıy acarınız ve böyle vaziyetler karşısında hanı i yeti m eft üreleri icaba t mı izhar ve tatbik buyuracağınız tabiidir. Binaenaleyh zatı âlînizden hususa ti a üyeyi rica eyleriz:
1 — Kolordunuz Kumandanı zate, Harbiye Nazın Süleyman Şefik Paşanın Elâziz Valisi Ali Galip Beye Dahilîye Nazırı Âdil Beyle beraber Malatya ah ali i imlânı i y esini Sıva* ahalii islâm iyesine karşı mukatele* ye ve istihlâsı vatanı istihdaf eyliyen harekâtı milliyeyi İmhaya ait talimatnamenin surelile irtikâbı hıyanet ve ihanet eylediğinden kendisinin gayrimesru olduğunu ve derhal nezaret mevkiini terk etmesi lüzumunu ihtar eylemesini bildirmek lâzımdır. Eğer kolonlu kumandanınız bu hareketi merdane ve vatanperveraneyi yapamıyacak veya yap* mak iâtemiyecek bir zat İse doğrudan doğruya zait âlii vatanperverile-rinin işbu vazıfei milliyeyi ifa buyurmalarına intizar olunur.
2 — Bütün millet ve ordunun ıskattan ibaret olan talebi meşruu
143
zatı şahanece Waî ])u yum] unca ya kadar İzmit hükümeti mülkiyesi ile beraber kumandanlık dahî Feri t Paşa Kabinesi ile resmî muhasebatını katlederek mîlletin hareketine pey re v olacaktır.
3 — ingilizlere karşı hareketi vakıanızın tamamen ahvali dahiliyemize ait olup kendilerine karşı hiçbir maksadı mahsusumuz bulunmadığı izah edilecek ve anasırı hıristiyaniyenin bir güna tereddüt ve tevahhuşuna mahal bırakılmayacak surette ciheti mülkiye ile müştereken her türlü tedabiri inzibatiye ittihaz olunacaktır.
4 —- Fırkanızın mevcudu ber yerde olduğu gibi terhis edilmiş halde bulunmadığından bir gün a dağdağaya meydan verilmiyerek ve seferberlik tarzında ol mı yarak mevziî millî müfrezeler t eskil ile takviyeai esbabına tevessül olunacaktır. Fırkanızda kırk beş kadar ümera ve zabıtan bulunduğu tahminine nazaran o havalide külliyetli milli müfrezeler teşkil5lı sehü olur, işbu teşkilâtı milliyenin bilhassa İzmit - Kandıra ha 11 ile bunun garbında Usküdara doğru teşmili icap eder.
5 — Her ihtimale karşı İzmit civarında Birinci Fırkanın ve bilcümle kumandan ve zabıt arkadaşlarınızın bulunacakları vaziyetin tedbirli ve ihtivatkâr olması lüzumunu hatırlatırım. Harekatı milliyemize ve ahvali dahiliyemize filen müdahale edecek olan ecnebi kuvvetlerine karşı namnskârane ve merdane mukabelede asla tereddüt gösteriİmiyc-cektir. Bu gibi ahvalde müdafaanın men a fi i memleket için muzır olabileceği ve ..... asla iltifat olunmam alıdır. Hakkını gasp ve şerefti mevcudiyetini tahkir ettirenlere hak ve şeref verebilecek hiçbir âlicenap düşman yoktur.
6—- İstanbul ile muhtelif vasıtalarla irtibat tesis ve temin olunmak lâzımdır. Bu suretle evvelâ üsküdarda namuskâr zabitanımız ve mert ordumuzun tahtı muzaheretinde kuvvetli teşkilâtı milliye yapmak için zatı âl il erile Birinci Fırkanın bilcümle zabıtan arkadaşlarımın sarfı himmet ey liyeeekl erine emniyetim ber kemaldir.
7— Eskişehir civarında Kuvayi Milliye ile birlikte bulunan Garbi Anadolu Umum Kuvayi Milliye Kumandanı Fuat Paşa Hazretlerile Ankarada Yirminci Kolordu Kumandan Vekili Kaymakam Mahmut Beyle Kastamonu havalisi Kumandanı Miralay Osman Beyle ve Bursa-
da Elli Altıncı Fırka Kumandanı Bekir Sami Beyle tesis ve muhafaza i irtibat buyurmaları r11ljcın.-= lp ohır. Buraada Bekir Sami Beyle sık, sık muhabere ve ora vaziyeti hakkında doğrudan doğruya bizi dahi tenvir buyurmanızı rica ederiz. Balâdaki ricalarımızın alınıp icabatma teves-
144
aiîl büyütüldüğün a ve netay içine dair itayı malumat bu vurulmasını rica eder muhabbetle gözlerinizden öperiz kardeşim.
Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 125*
tzmit, 2/10/1919
Sıvasta Rumeli ve Anadolu Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Heyeti M uht ere menine
C: Bugün saat iki sor ada makine bağına çağrıldığım vakit henüz altı günden beri temas ettiğim buradaki fırka za hitanına ... harekâtı millîye tezahüratı vatanperver a nenin esbap ve menşeini Uah etmek* le meşguldüm. İlk iş1 arı alilerini derhal memuru mahsusla istanbul-daki Yirmi Besinci Kolordu Kumandanına bildirdim. Mıımailyehi tanımadığım gibi fırkaya tayin ile izamım aracında geçen üç gün igindede kendisinin haçla bulunmasından dolayı görüşemcm iştim. Binaenaleyh tebligatı sam ilerini kendisine tebliğe ve cevap abzine mecbur idim, İstanbul hâlâ cevap vermeyince şifreli telgrafla kolorduya tebliğ ve tekit eltim. Beri taraftan mutasarrıf beyle müfti, ulema ve heyeti belediye ve eşrafın belediyede eem'ile bu baptaki tebligat ve ir^adatı âlilerinin heyete tebliğ ve tevdiini kararlaştırdık. Memurin ve bazr Ümera beraber olarak mutasarrıf beyle vakti muayyeninde belediyede içtima edilmiş ise de maatteessüf ahaliyi temsil edecek ve ahalinin vahdetine timsal olacak eşrafı belde bulunmadılar, Bizzarure içtima edenlerin kararile yarınki cuma günü öğle namazından eora saat üçte Fevziye Camii şerifinde bir leşi lmesi ve orada eşrafı ahali i mahalliye mümessillerinin de bulundurulması ekseriyetle talep olunduğundan mensubUu askeriye ve memurin de vakit ve mahalli maruzda bulunmağa karar verdiler. Bugün cemi ve irşadatta bulunduğum ümera ve zabitan arkadaşlarımla, içinde cümlesi yarın camii şerifte vukubulacağını arzettiğim içtimada eşraf ve ahalii livaya karşı kendilerinin ve ailelerinin maişeti hazıra!a-rile vefatları vukuunda bikes ve bıvaye kalacak efradı ailelerinin istikballerinin eşraf ve ahalii belde tarafından temininin kendilerine ka-viyen vait ve taahhüdünü ve bunların içinde içtihadında bitaraf veya muhalif görülenlerin içtihadı zatilerinin mukaddes olmast hasebile
ıo 145
*
kem akan vazifesi başmdan ayni ma ması m der mey an eltiler. Gerek bu hususta içtima edecek heyeti mitli yel livan m ve gerek zabıtanın berveç-hi maruz mutalebatta alınacak cevabın aynca arzedileceği tabiîdir. Heyeti muhteremenize arzedilmiş olan tereddüt doğru değildir. AhaUİ ma-halliyenin içtimaları hakkındaki tebligata karşı ademi icabetlerine ve zabitanın ve fırka efradının hal ve istikbal için iaşeleri hususunun bir taraftan temin ve irae edilmemesine ve İstanbul d an muvafık bir cevap zuhuru da kaviyyen ümit edilmesine mebni bir teennidir. İzmirin işgalinden ve vilâyatz şarkıyeuin Ermenilere vadinden doğup bin netice menafi i âliycj vataniye için çah$ ildiğini izhar ve İspata uğraşan işbu tezahüratı milliyenin menafii âlîyei vatana hadim olmasını Cenabı Haktan temenni eyler ve gerek zatı âlilerinin ve gerek Salâhatlîn Bey biraderimizin iltifatnnmelerindeki Rauf ve Ma ab ar Beylerin teveccüh ve iltifatlarına arzı teşekkür at eylerim Efendim.
Fırka Kumandam Astnt
Vesika, 126.
Sivas, 2 Teşrinİcvel 1919
Fırka Kumandam Asım Beyefendiye
C: İzahatı âh yelerinden lüzumu derecede tenevvür edildi. Teşebbüs edilecek hareket ve tevessül olunacak tedabir biraz ora ahalisince izam edilmekte olduğuna zahip oluyorum. Maksat gayet vazıh ve meşrudur, bundan hiç kimsenin bitaraf ve bahusus muhalif kalmasını tasavvur etmek istemiyoruz. Çünkü mevzuubahs olan mesele hiçbir vakit fırkacılık gibi hasis bir hedefe matuf değildir. Ahalinin zabitana teminat vermesi de şimdilik lüzumsuzdur. Anadolunun hiçbir yerinde böyle kuyu t ve şu r uta hiç kimse tabı tutulmamış ve buna lüzum hisse* dilmemiştir. İstanbul ahalisine hitaben yazılmış yeni bir beyanname vardır. Onu aynen şimdi zatı âlinize verdireceğim. Muhtevi yalı yarınki içtimamızda faideli olabilir. Ferit Paşanın yarma kadar çektimesi ağlebi ihtimaldir. Bu takdirde yarınki içtimainiz neticesinde zatı şahaneye ve tayin ettiği takdirde yeni kabine reisine kabinenin amali mi 11 iye ye tamamen mutavaatkâr bitaraf zevattan terkibini istirham etmek hususunu ve bu* na intizar edildiğinin arzedilmeşini, temin buyurunuz. Bir de vatanımızı ve İstiklâli millimizi kurtarmak için teşekkül edecek yeni kabine ile müttehiden daha pek çok çalışmağa ihtiyacımız olduğundan tamamen sü-
146
kûnet dairesinde Heyeti Temsiliye kararile arzettiğim hu su s atı nazarı dikkatte bulundurarak teşkilâta devam buyurulm asım rica ederim kar-
^eSÎm* Mustafa Kemal
Vesika, 127*
TAMİM
Gayet müsiaceldir 2/3 Tegrinievel 1919
Bilcümle vilâyat ve müstakil livalar heyeti merkeziyelerine Belediye riyasetlerine. Müdafaai Hukuk Cemiyeti riyasetlerine Berayi malûmat (Sadruluzmaya)
1 — Vatan ve milletin temini halâs ve selâmeti için ihaneti tahakkuk eden Ferit Paşa Kabinesinin rskatilc yerine Kuvayi Milliyeye müstenit ve amali milliyeye tamamen mutavaatkâr ehil zevattan mürekkep bir kabinenin ikamesi hususunda milletin teşkilâtt mesruasına müsteniden vukubulan teşebbüsatı azimkâranesi ve zatı akdesi padişah iye istirham atı mütevaüyesi neticesi olarak Ali Rıza Pasa Hazretlerinin tahtı riyasetinde bir kabine teşekkül etmiştir.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi tarafından vukubulan müracaat üzerine müşarileyh yarın öğleden sora saat ikide Meclisi Vükelânın içtimai esnasında heyetimizle makine basımla görüşeceklerini vait buyurdular* Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tayin ve tespit edilen teşkilât ve maksadı megruai millete riayetkar olduğu takdirde Kuvayi Milliyenin yeni kabineye müzahir ve Ferit Paşanm sebebiyet verdiği ihtilâf m külliyen zail olacağım arz ve meclisi millinin in'ikadile murakabei filiye başlayıncaya kadar mukadderatı millet hakkında bir gûna taahhüdata girilmemesi ve sulh konferansında tayini mukadderatı millet ve memlekete memur olacak murahhasların sabıkı gibi naehillerden tayin edilmeyip milletin bihakkın amalini müdrik ve itimadına mazhar ehli vukuf ve iktidardan intihap buyurulması esasının kabul bu vurulması rica edilecektir. Bu bapta bankaca mütaleaları varsa yarın zevale kadar sürati iş'arı temenni olunur*
2 — İşbu tamim vilâyat ve elviyei müstakille heyeti merkeziyelerine tebliğ olunmuştur,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
147
Vesika, 128
Sadrazam Fahamethj, Devletlû Ali Kıza Paşa Hazretlerine
Millet şimdiye kadar resikârena geçenlerin Kanunu Esasiye ve amali miliiyeye münafi harekâtı malûmesinden müteessiren hukuku meşruasınr tanıtmak ve mukadderatım emin ve ehil ellerde görmek karan katisini vermiş ve lâzım gelen teşebbüsatE azimkârancye tevessül eylemiştir. Teşkilâtı muntazamaya tâbi Kuvayi Milliye iradei kat'iyei milleti blinayetillahilkerim tamamen izhar ve ispat etmek kudretini ihraz eylemiştir. Millet kuvvet ve iradesini hiçbir vakit amali mukaddesei şahaneye mugayir ve menafii mülkü millete mühayin bir tarzda sar* fetmek gayrima'kulesinde değildir. Millet zatı akdesi hilâfetpena-lıiııht mazharı emnü itimadı olan zatı fahametpenahilerile rüfakayi kira-mınızı müşkül vaziyette bırakmaktan kat'iyyen mütevakki olup bilâkis tamamen müzahir olmağa bütün samîmiyetile hazırdır. Ancak heyeti vükelâ meyanmda Ferit Paşa ile teşriki faaliyet eylemiş nüzzann mevcudiyeti heyeti celilelerinin noktai nazarlarile amali milliyettin de-recei mutabakatın i kemali hulûs ile anlamak mecburiyetini hâsıl eylemiştir. Milletçe emniyeti tamme tahassul etmedikçe atılmış olan hatvei salâhın tevkifi ve yarım tedbirlerle iktifa olunması milletle heyeti ce-lileleri arasında da suitefehhümatı mucip olabileceğinden gayricaiz görülmektedir. Binaenaleyh heyetimiz kafi ve sarih olarak zatı samii sadaretpenahilerinden berveçhıati hususatıu hükümeti cedidece tasvip ve kabul edilip edibniyeceğini kemali hürmetle anlamağı vecibeden addeder:
1 — Hükümeti cedide Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tayin ve tespit edilen teşkilât ve makasıdı meşruai millete riayetkar kalması.
2 — Meclisi millinin in'ik adile murakabe i filiye başlayıncaya kadar mukadderatı millet hakkında bir gıma taahhüdü kat'î ve resmîye girilmemesi,
3 — Sulh konferansında tayini mukadderatı millet ve memlekete memur olacak murahhasların sabıkı gibi naehillerden tayin edilmeyip milletin bihakkın amalini müdrik ve itimadına mazhar ehli vukuf ve iktidardan intihap buyurulması.
Bu esasatta tamamen itilâf hâsıl olduğu takdirde milletin vicdanından doğmuş ve hilelimle Düveli İtilâf iyece meşruiyeti ve kudreti tanınmış olan teşkilâtı milliyemizin hükümetin müzahiri olacağı ve bn
148
suretle hükümetin temini mukadderatı millet ve memleket hususunda sulh konferansında vukubulacak teşebbüsatınm daha emin ve müessir bulunacağı tabiîdir.
Bu defa bu n i katı esasiyede bir mutabakat hâsıl olduğu anlaşıldıktan sora had batı ahire sebebile hâsıl olan ahvali gayritabiiyenin izalesi ma ks a dile bazı maruzatı tâli yede bulunmakfrğırnftea müsaadei sadaret-penahileri istirham olunacaktır. 3 Teşrinievel 1919
Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 129.
Bilûmum vilâyat ve müstakil mutasarrıflıklara, Müdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti merkeziye riyasetile belediye riyasetlerine, K. O. 13, K, 0. 15, K, 0. £0, Niğdede Fırka 11, tzmitte Fırka 1 Kumandanlıklarına ve Torulda Fırka 3 Kumandanı Halit Beye:
Bugün Sadrazam AH Rıza Paşanın vukubulan istizahı üzerine heyetimiz tarafından teklif edilen hususat aynen berveebiati dercolu-nur. Cevaben, berayi tahlif sarayı hümayuna azimet edeceklerinden cevabının yarın ita olunacağı bildirilmiştir.
Hükümet ile mîllet arasında mutabakatı enzar ve amal husulü ta-mimen tebliğ edilinceye kadar kemafissabık muhaberatı re&mîyenin munkatı bir halde bulundurulması lüzumu Heyeti Temsiliye kararile tebliğ olunur.
Suret: İ2ft numaralı vesikadır, 13/10/1919
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına Mustafa Kemal
Vesika, 130.
Sivas, 4/10/1919
Makamı Sadareti Uzmaya
Erzurum Kongresi mukarreratı Sivas Umumî Kongresinde teşmi-len aynen kabul edilmiştir. Bu mukarrer at ve teşkilât 11 Eylül 1919 ta-
149
rihli beyanname muhieviyatile 3 Eylül 1919 tarihinde tabı ve neşrolunan Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesi muhteviyatından ibarettir* Her iki kongrede beyanname ve nizamnamelerle İlân edilmiş mııkarrerattau başka kafiyyen bir karar mevcut değildir. Mahallî hükümetlerin usulen ve kanunen taedikına iktiran eylemiş bulunan mezkûr beyanname ve nizamnamenin henüz heyeti celilderiu.ee manfur olmadığı anlatılmakta olduğundan nizamnamenin mevaddı esa-siyesinİ ihtiva eden bey:ı un nineyi berveç biati aynen ve nizamnamenin teşkilâta ait nikatı esasİycsiui de hulasaten arzediyoruz.
SURET
Sıva* 11 Eylül 1919 Umumi Kongre Beyan nam esidir;
Bütün milletçe malûm olan mehaliki hariciye ve dahiliyenin tevlit etmiş olduğu intiba!ıı milliyeden doğan Kongremiz mukarreratt ati-yeyi ittihaz etmiştir.
1 — Devleri Ali ye i (kınan i ye ile Düveli İtil afiye arasında münakit mütarekenamenin imza olunduğu 30 Tesrinievel 1918 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ve her noktası islâm ekseriyeti kahirestle meskûn olan memaliki Osmaniye aksamı yek diğerinden ve camiai Qs-manîyeden gayrikabilî tecezzi ve hiçbir sebeple iftirak etmez bir kül teşkil eder; memaliki mezk ürede yaşayan bilcümle anasın islimi ye yekdiğerine kargı hürmeti mütekabile ve fedakârlık hissiyatile meşbun ve hukuku ırkiye ve içtim aiyelerile şeraiti mu hilelerine tamamile riayetkar öz kardeştirler.
2 — Camiaİ Osm ani yenin tama m îy eti ve istiklâli millimizin temini ve makamı muallâyı hilâfet ve saltanatın masuniyeti için Kuvayi Milliyeyi amil ve iradei mil Üyeyi hâkim kılmak, esası katidir.
3 — Memaliki Osm ani yenin herhangi bir cüVüne karcı vaki alacak müdahale ve işgale, ve bilhassa vatanımız dahilinde müstakil birer Rumluk ve Ermenilik teşkili gayesine matuf harekâta karşı Aydın*. Manisa ve Balıkesir cephelerinde mücahedatr mili İyede olduğu gibi müt-tehiden müdafaa ve mukavemet esası meşrau kabul edilmiştir.
4 -— ötedenberi ayni vatan içinde birlikte yaşadığımız bilcümle anasırı gayrimüslimenin her türlü hukuku tabiiyetleri tamamile mahfuz olduğundan, anasırı mezkûreye hakimiyeti siyasiye ve muvazeneli içtimaiye m izi ihlâl edecek imtiyaza t itası kabul edilmiyecektİr*
150
5 — Hükümeti Osmaniye bir tazyiki haricî karşısında memleketimizin herhangi bir cüVünu terk ve ihmal etmek ıztırannda bulunduğu takdirde makamı hilâfet ve saltanatla vatan ve milletin masuniyet ve tamamiyetini kâfil her türlü tedabir ve mnkarrerat ittihaz olunmuştur,
6 — Düveli İtilâf iyece mütarekenamenin imza olunduğu Fİ. 30 Tcj-rinievel sene 1918 tarihindeki hududumuz dalnhnde kalıp bir ekseriyeti islâmiye ile meskûn olan ve hareî ve medeti! faikiyeti müslümanlura ait bulunan vahdeti mülkiyemizin taksimi imza riy esinden bil külli ye feragatle bu topraklar üzerindeki hukuku tarihiye, ırkiye, diniye ve coğrafi yemize riayet edilmesine ve buna mugayir teşebbüsatm iptaline ve bu suretle hakku adle müstenit bir karar ittihaz olunmasına intizar ederiz.
7—Milletimiz insanî, asri gayeleri tebcil ve fennî, sınaî ve İktisadi hal ve ihtiyacımızı takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahilî ve haricî istiklâli ve vatanımızın tam amiy eti mahfuz kalmak şar-tile altıncı maddede muşa rr ah hudut dahilinde milliyet esasi arma riayetkar ve memleketimize karşı istilâ emri i beslemiyen herhangi devletin fennî, sınaî, ikıUadt muavenetini memnuniyetle kargılarız. Ve bu şeraiti âdile ve insaniyeyi muhtevi bir sulhun de acilen takarrürü selâmeti beşer ve sükûnu alem namına ahassı amali milliyemizdîr.
—Milletlerin kendi mukadderatını bizzat tayin ettiği bu tarihî devirde hükümeti merkez iyemizin de iradei milliyeye tâbi olması zaruridir, Çünkü: İradei milliyeye gayri müstenit herhangi bir heyeti hükümetin indî ve şahsî mukarreratı milletçe muta olmadıktan başka haricen de muteber olmadığı ve olamayacağı şimdiye kadar mesbuk efal ve netayiç ile e;ıbit olmuştur. Binaenaleyh milletin içinde bulunduğu hali zucret ve endişeden kurtulmak çarelerine bizzat tevessüle hacet kalmadan hükümeti merkezi yemi zin metlini milliyi hemen ve bılâifatcian toplaması ve bu suretle mukadderatı millet ve memleket hakkında ittihaz eyliycceği bilcümle mukarreratı meclisi millînin murakabesine ar-zetmesi mecburidir.
9 — Vatan ve milletimizin maruz olduğu mezalim ve âlâm ile ve tamamen ayni gaye ve maksatla vicdanı milliden doğan vatani ve millî cemiyetlerin ittihadından mütehasjil küt]d umumiye bu kere «Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti» unvan ile tevsi m olunmuştur. Bu cemiyet her türlü fırkacılık cereyanlarından ve ihtirasa tt şabsiyeden külliyen müberra ve münezzehtir. Bilcümle müslüman vatandaşlarımız bu cemiyetin aza yi tabi i yesin d endirler.
10 — Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin 4 l£ylûl 1919 tarihînde Sivas şehrinde in'ikat eden Umumî Kongresi tarafın-
ısı
dan maksadı mukaddesi takip ile teşkilâtı umumiyeyi idare için bir «Heyeti Tem«liye* İntihap edilmiş ve köylerden vilâyet merkezlerine kadar bilcümle teşkilâtı milliye takviye ve tevhit olunmuştur.
Umumî Kongre Heyeti
¦
Vesika* 23 Z-
TAMÎM
Müstaceldir Sivas, 4 Teşrinlevel 1919
Kolordulara
Vali ve mutasarrıflara
Müdafaai Hukuk Cemiyetlerine [Karahisar, Gümüşane, Rize, Giresun, Ordu Müdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti idarelerine]
Bugün yeni kabine ile makine bağında muhabereye devam edilmiştir. Kabine dünkü tekâlifimiz hakkında beyanname ve nizamnamemizin muhteviyatını istizah etti. İcap eden malûmat ve izahat verildi. Heyeti vükelâca hu d d müzakere bu gece cevap verileceği bildirildi, Binaenaleyh notieei kafiyeye kadar kcmafisaabık muhaberatı resmiyeye hiçbir taraftan girişilmemesi lüzumu Heyeti Temsiliye kararile tami-men tebliğ ve rica olunur,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Tem sil iyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika* 131.
Srvaa, 4/10/1919
Kastamonu, Ankara, Samsun, Sivas, İzmit, Bolu, Elâziz, Trabzon, Diyarbekir, Konya telgraf başmüdürlerine
Heyetimiz yeni kabine ile telif ve tevhidi amal etmek üzere muhaberededir. Bu husus takarrür ve tahakkuk edınciye kadar ig'arı ahire değin kemafissabık İstanbul ile olan muhaberatı resmiye kat'tyyen
152
munkati bulundurulacaktır. İcap edenlerin ehemmiyetle nazarı dikkatlerinin celbi tavsiye olunur,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 132.
Sivas, 5/10/1919
Makamı Sadareti Uzmaya
4 Teşrinievel 1919 tarihli cevabî telgrafnameâ sadaretpenahileri muhteviyatına nazaran cemiyetimiz Heyeti Temsiliy esinin vukubulmuş olan maruzat ve tekâlifinin tamamen tasvip ve kabul huy uru 1 muş olduğu kemali şükranla anlaşıldı. Ancak tarafı âcizanemizden taahhüt edilmesini talep buyurduğunuz nikat hakkında berveçhiati İzahatta bu-lunmaklığımıza müsaadei samilerini rica ederiz:
Hükümetin rehberi harekâtının ahkâmı kanuniyeye tamamen riayet olması tabiî olup heyeti âcizauemizce de bunun tecellisini temin etmek yegâne gayedir. Son zamanda hadis olan ahvali gayritahüye ve gayrikanuniyenin amil ve müsebbibi Ferit Paşa Kabinesi idi. Bu husus mezkûr kabinenin sukutile heyeti celilelerince ahkâmı kanuniye dairesinde hareket ve Ferit Paşa Kabinesi tarafından ika edilmiş gayrimeş-ru ef al ve harekât esbap ve müvellidatının ref i için icap eden tedabiri kafiye ittihaz buyurulduğu takdirde bizatihi zaiî ve bu yüzden vukuu melhuz mehazir ve devamı muhtemel harekâta sebebiyet verilmemiş olur. Cemiyetimizin heyeti vükelâyı haziraya ahkâmı kanuniye dairesinde her türlü taahhüdat ve muzaherette bulunabilmesi için evvelâ hükümetin meşru ve kanunî olan teşkilâtı milliyemizi hüsnükabul eylediğini sarih ve kat1! bir lisanla ifade buyurması lâzımdır. Aksi takdirde cemiyetimizle hükümeti merkeziye arasında emniyet ve samimiyeti mütekabilenin husul bulduğu meşkûk kalacak ve binnetice mütebayin harekât ve teşebbüsatm zuhuru melhuz bulunacaktır.
Payitaht ile Anadoluyu yekdiğerinden tefrika heyeti âciz anemi z ve mümessilleri bulunduğumuz efradı millet sebebiyet vermiş olmayıp bilâkis hükümeti sabıkanın Paris Sulh Konferansında vilâyatı garkıye-nin bittamam vâsi bir muhtariyeti haiz Ermenistan olmak üzere kabulü ve Toros hududu Osmaniye gösterilerek iki üç vilâyetin cami a i Oa* maniye haricine bırakılması ve payitaht ve vilâyatımızın ekseri yer-
153
] erinde mütareke ahkâmı hilâfına birçok işgallere ve haysiyet ve istiklâli devlet ve milleti muhil ahvale seyirci kalması ve mevcudiyeti mil-liyesini muhafaza azmi dindaranesile hukuku mukaddescsinî müdafa* aya kıyam eden Kongre azasmm eşkıya çetesi gibi tenkili m aksa dile Mamuretülâziz vilâyetinde birtakım eşkıya cem'ine bitteveesül Srvas ve Mamuretülâziz vilâyetleri ahalisi arasında mukatele esbabım ihzar emrini veren hükümeti sabıkanın icraatı gayrimesruasi olmuştur* Aksamı memaliki Osnıaııiyenîn işgali tehlikesine gelince teşkilâtı milliye izharı mevcudiyet eylediği gündcnberi hiçbir işgal vaki olmadığı gibi bilakis Ferit Pasa Kabinesinin müsamaha ve seyyiau neticesi olmak üzere ahkâmı mütarekeye mugayir olarak işgal edilen Merzifon ve Samsun gibi yerlerimiz tahliye edilmiştir. Binaenaleyh vahdeti mülkiyeyi heyeti âcİzanerniz değil hükümeti sabıkanın ihlâl eylediği ınüstağnii arzu beyandır. Tarafımızdan hiçbir dairei resmiye İşgal edilmemiş olduğundan gayrî vaki bir halin tashihi gayrî varittir. Ecanlp ile vaki olan münasebatrmtz bir şekli siyasi i resmide olmaym Kuvayi Milliye-m iz aleyhinde hükümeti sabıkanın neşriyatı vakıasının sıhhat veya ademi sıhhatini tahkik zımnında gelen ve payitahtta milletin itimadına mazhar Kuvayi Milliyeye müstenit meşru bir hükümet göremiyen Düveli İtilâfiyenin nezdimize ba'seyledikleri birtakım memurini siyasiye-lerile vaki olan temaslardan ibaret olup gayesi amali milliyeyİ teşkilâtı milliyeniu vüs'at ve kudretini, idarei millıyenin şümul ve kat'iy etini yak i nen onlara ibraz ve irae ile milletimiz hakkında celbi hürmet ve itimadı temine inhisar etmiştir ki bu da sulh konferansında mukadderatı millet hakkında muzır değil bilâkis birçok netayici müfide istihsal edeceği azadei şekkü şüphedir. Meb'usan intihabatı hakkında büküme* ti sabıkanın verdiği evamiri zahire dairesinde hareket eden hükümetler henüz defatiri esasiycyi bile tanzime yeni başlamış olduklarından intihabatta ahalinin hürriyetine tecavüz ve müdahale şimdiye kadar maddeten gayrıkabil olduğu gibi cemiyetimiz bir fırkai siyasiye olmadığından ihtîrasatı siyasiyeden bittamam beri bulunacağını ve intihabatta kat'iy yen ahalinin içtihat, ve hürriyeti vicdan iyesine müdahale et-m iveceğini biddefat beyan nam elerile esasen ilân eylemiştir.
Muamelâtı hükümete iras edilen sekte ancak muhaberatı resmiye* nin inkıtaıdır ki bu da mîlletin ebi müşfik ve ekremi bulunan padişahına maruzat ve istırhamatmı takdime mâni teşkilile padişah ve efradı millet atasında bir şeddi hail teşkil eden Ferit Paşa Kabinesinin harekâtı name § rua emin netayici zaruriy esindendir.
Şu noktaya da kemali ehemmiyet ve ciddiyetle nazan dikkati feha-metpenabilerini celbe mecburuz ki beyanatı camilerinde memleketimizde
154
usulü meşrutiyet icabınca hakimiyeti millîye cari bulunduğu mezkûr ise de feshinden itibaren Meclîsi Meb'u sanın dört ay zarfında içtimai Kanunu Esasimizin ahkâmı sarihasmdan iken bugüne kadar intihabatm defa ti ri esasi yesi bile tanzim edilmemiştir. Muhtacı izah olmadığı veçhile dört ay zarfında içtimai bir mecburiyeti kanuniye tahtında bulunan Meclisi Millinin şu ana kadar ademi içtimai Ferit Paşa Kabinesinin açıktan açığa meşrutiyete bir darbesini ve Kanunu Esasiye hır tecavüzü kafisini teşkil eder ve Kanunu Cezanın maddei mahsusasina tevfikan bir cinayet addedilerek müsebbipleri hakkında ahkâmı kanuni}1 enin tamamii tatbiki hakimiyeti milliyeyi kabul ve ahkâmı kanuni* yenin tatbikini kendisi için bir vazifei kanuniye addedecek her hükümeti meşruaum ilk vazİfei mukaddeseudİr,
Ferit Paşa Kabinesinin tevlit eylemiş bulunduğu bıifrünkü vaziyeti ^ayritabiiyeniu ademi tekerrürü için ilk maruzatımızda serdine müsaade istirham eylediğimiz atideki tekâlifin hüsnü telâkki ve tatbikim temenni eyleriz:
1 — Meşru ve kanuni olan teşkilât ve tegebbüsatı mil]iyemiz bazı bedhahan ve bilhassa Ferit Paşa Kabinesi tarafından bolşeviklik veya ittihatçılık mahiyetinde suİtefsir ve bu yüzden memeketimiz dahilînde şurig olduğu temini ve işaa edilmişti. Bugün millet arasında nifak ve şikak olduğu zehabında bulunulduğu anlaşılmıştır. Bu şayialar kat'iyyen gayri varittir. Bilâkis memleketimizde her zamandan ziyade asayiş ve huzur olup millet dahi bir kütlei müttehide halindedir. Bu hakayik bütün cihan nazarında sabittir. Hükümeti merkeziye için pek büyük bir kuvveî maneviye vc bir noktai istinat ehemmiyetinde bulunan bu vaziyete rağmen Ferit Paşa Kabinesi tâ son zamana kadar Anadolu ahvalini müşevveş ve mucibi ertdiğe göstererek milletin cihan nazarında iktisaba başladığı itibarı medeniyi izaleye çalışmaktan hâli kalmadı. Binaenaleyh bugün tekmil Anadolunun hükümeti eedideden beklediği ilk iş milletin yek vücut olup sükûn içinde hukuku meşru asının müdafaasına çalıştığım ve memleketin hiçbir tarafında muhilli asayiş hiçbir hal ve hareket mevcut olma&rğını ve hususile amali milliyenin tamamile haklı ve meşru olduğunu resmî bir beyanname ile cihan efkârı umumi-yesine ilân etmektir. Bu suretle milletin teşkil ettiği vahdeti umumiye-ye hükümet te iltihak ederek hiçbir kuvveî siy asiy emiz bu mübeccel cereyanın haricinde kalmamış olacaktır,
2 — Hükümeti a akıtanın tahrikatı ihanetkâranesine alet olarak ahaliyi teslih ve mukateleye sevkeden birtakım riiesayı memurinin man* kemei aidesine tevdii ve harekâtı meşruaİ milliyeye mümanaat ve hıyanet eden bası vülâtı sabıkanın da hizmeti devlette istihdam olunmama-
155
lar* ve mahza hukuku kanuniyei milliyeye muzaheret ettiklerinden dolayı azledilenlerin de memuriyetlerine iadelerile hak ve adaletin yerine getirilmesi talep ve rica olunur.
3 — Ordunun maneviyatı üzerinde suitesir icra eden, Harbiye Nezaretini âtıl ve gayrikadir bir hale getiren îadeİ rütbeleri Meclisi Millinin tasdikına iktiran etmemiş olan ve yegâne sebebi istihdamları da birtakım esbap ve mülâhazatı sakimei siya siy eden ibaret bulunan mütekaidinin derhal asıllarına irca ile mühim ve mutena makamatı askeriyenin ehil ellere tevdiini ordunun ve devletin selâmeti namına arz ve teklif ederiz,.
4 — Anasın islâmiyeyi biri]mile mukateleye sevkedip milletin ha-Tekâtı nıeşru&smı işkâl etmek üzere hükümeti sabıkanın vermiş olduğu gayrikanum evamirî haînaneyi ait oldukları eşhasa tebliğ eden, ordunun esrarını muhtevi şifreli muhaberatı askeriyeyi çaldırmak için tertibat ittihazından ve bilhassa posta telgraf müdiriyeti umu m iyesinde bir hafiye ve casus teşkilâtı vücuda getirmekten çekinmiyen ve bu suretle muhaberatı Tesmiyenin mahremiyet ve kutsiyeti kanuniyesini ihlâl eden nüzzarr sabıkadan Ali Kemal ve Âdil Beylerle Süleyman Şefik Paşanın meclis küşadında Divanı Âliye tevdi edilmek üzere hiçbir tarafa firarlarına meydan verilmemesini ve bilhassa Posta ve Telgraf Mü diri Umumisi Refik Halit Beyin derhal tevki file mahkemei aidesi-ne tevdiini kanunun masuniyeti ve hukuku milliyeuin kutsiyeti namına talep ederiz.
5 — Gerek İstanbul ve gerekse taşrada harekâtı mcşruaİ milliyeye iştirak etmiş veya harekâtı mezkûreyi terviç eylemiş olanlar aleyhinde hükümeti sakıta tarafından başlanılmış olan takibat ve tazyikatı key-fiyeye nihayet verilme&i kanuna istinaden ve kemali ehemmiyetle talep ve rica olunur.
6 — Bidayette İtilâf Hükûmatının sırf kendi askeri nokta! nazarlarından vaz'ü ikamesi teklif ve Hükümeti Osmaniye tarafından demlide olunan Dersaadet matbuat sansürünün birçok sebep ve bahanelerle evvelâ İtilâf kontrolü ve bilâhare mezkûr Müteîifin tarafından kablettabı sansÖre iştirak edilmesi suretindeki müdahalât ile nüfuzu hükümetin zevali ve sabık kabinenin de bu ecnebi kuvvetinden nameşru istifadesi yüzünden bugün matbuat milletin amali meşruasım izhar ve hukuku mukaddesesini müdafaa edemiyecek bir hali elînıe gelmiş ve bunun bütün mes*uliyeti maddiye ve maneviyesi hükümetin duşu tahammülüne yüklenmiştir. Binaenaleyh Osmanlı Hükümetince Kanunu Esasiye mugayir olan bu hale resmen bir nihayet verilmesini ve gayet Düveli İtilâf iye tarafından kendi noktai nazarlarından askeri sansüre
156
devamda ısrar olunacak olursa tbu sansürün Hükümeti Osmaniye matbuatı umumiye müdiriyetinin murakabei kat'iyesi altında olmak üzere hututu eaasiycgi muayyen ve Dersaadet matbuatm-ca malûm fer ait dairesinde Mütelifin tarafından icrasına müsaade ile Hükümeti Osm ani yenin efkârı umumi yei millet karsısında sansür meşguliyetinden tabiisini arz ve teklif eyleriz. Maruzat ve tekâlifi mes-rudeye milleti tatmin edecek cevabı sarih ve muvafık ita buyuru la cağı zamana kadar temini ma kaşıdı milliye için milletçe ittihaz edilmiş olan tedabiri filiycye kemakân devam zaruretinde kalınacağını bilcümle vilâyat ve müstakil elviye ile mülhakatından aldığımız kararlar üzerine kemali kafiyetle arzeyleriz.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyet Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 133.
— Yunus Nadi Bey zatı devletinizle görüşmek istiyor Efendim.
— Harbiye telgrafhanesinde makine başında hazırım.
Yunus Nadİ ve yanında Nazır Paşanın yaveri Cevat Rifat Bey var* dır efendim. Nazır Paşayı istediler mi yoksa.
— Kendilerile şimdi görüşürüz. Yalnız beni telgrafa davet ettikleri zaman Nazır Paşa istiyor demişlerdi. Davet eden Nazır Paşa mıdır yoksa zatı âlileri mi?
— Nazır Paşanın müsaadesile ve yaveri vasıtasile Harbiye merkezinden zatı devletlerini aradık bundan galattır Efendim.
— Teşekkür ederim buyrun.
Yunus Nadi Bey ile muhabere
iradei milliyenin hakimiyeti milleti infaz etmesi netîcei meşkû-resi olarak meydana gelen tagallüp üzerine burada teşekkül eden hükümetle teşkilâtı milliye arasında ahengi ittihat husulünün gecikmiyeceği* ne hükmetmiş idim. Tahkikatını neticesinde henüz bir iki noktada İhtilâf bulunduğunu anladım. Bu ahengin teahhuru husulü dahilen ve haricen iyi olmayacağı cihetle bazı maruzatta bulunmağı vazife addettim. Evvelâ: Bu hükümete dahil bulunan bazı zevatın mücerret hii-
157
kûmeti sakıta ya iştiraklerinden dolayı suınazarlarla görülmelerine mahal yoktur. Hiikûmeli sakıtanın faal uzuvları sadrazam, dahiliye ve harbiye nazırlarından ibaret gibi idi. Diğerlerinin ekseriyetle n a muşlarında ve vatanperverliklerinde iştibaha mahal olmayarak hatta onların hükümeti sakıta içinde bulunmaları belki daha ziyade bizim iğimize yaramakta idi- Nitekim Abuk Ahmet Pas,a ile bendeniz hali temasta idim. Kendisi teşkilât ve hareketi milliyeye bütün mevcudiye-tile merbut olmaktan bir an bile fariğ kalmamış ve hatta son defa kabinenin ıskatında müessir bir amil rolünü oynamıştır. Zaten bendenizin takdirime göre bu hükümet şimdiki şekilde nihayet süratle yapılması kendisince dahi matlup olan intihahatı teşriiye neticesine kadar devam edebilecek intikal devresi hükümetidir. Bizim de asri maksadımız olan bu gayenin bir an eve! teminine hail olacak bir mahzur olmadığı takdirde bizim de olanca himmet ve gayretimizi o ümniyenin teminine hasreylemekliğimiz pek muvafık olacaktır mutaleasmdayun* Yarü ağyar nazarında buhranın temadi ediyor görünmemesi lâzrmge-len bir zamanda yaşadığımız hissi de, o mütaleayr müeyyit ve müekkit-tir. Hükümeti hazıra şimdiki seklile emel ve metalibi milliyenin kâffesini hüsnü telâkki etmek ve hüsnü intacına da say eylemek hususunda en ufak şüpheye mahal vermemektedir. Hugugile Cemal ve Abuk Paşalar gibi zevatın hükümette teşkilâtı milliyenin bir murahhası ve kâfili gibi telâkki olunmalarında tereddüde mahal yoktur. İkinci mesele de:
Eşhasa taallûk eden kısımdır ki, bunda bütün hissiyatım sizlerle beraber olmakla beraber ben de biraz itidal tavsiyesine cesaret edeceğim, iradei milliyenin muvaffakiyeti azimkar anesi umum en ve pek amik tesirat husule getirmiştir. Bu tesir atın bazılarınca müntekımane harekât gibi telâkki ve tefsir olunabilecek icraat ile velevki en hafif surette gaibedar olmaktan masun bulundurulması bendenizee müphem bir noktadır. Sukut edenler yalnız maddeten değil manen de sukut etmişlerdir. Onların yeniden ikar mazarrat edememeleri tahtı temimle bulundurul Jukça mü caza Lt müLcreuİhcIcrim kaııuua bırakmak teşkilâtı milliyenin memlekette eskilerinden bambaşka bir devri vakar ve adalet açmakta olduğu fikrini teyit ve takrir ey üye* çektir. Millete hıyanet edenlerin cezasız kalmaması hususunda ittifak etmiyecek kimse bulunamaz ve hainliğin cezasız kalmayacağında bendeniz şahsen eminim mesele onun da şimdilik kanunun darbei tehdit ve tedibine havale ediyormuşuz gibi görünmekte maslahat ve menfaat görüyorum. Erkâuile vukuhulan temaslarımda heyeti hazırai hükümet teşkilâtı milliye metalibini tam amil icra ve infazına azmet
158
mis olduğu miİEteban oluyor. Harbiye Nazın Cemal Pa§a bugün neşredilecek beyannamede bu cihetin zaten kâfi derecede musarrah olduğunu ve ancak beyanname lisanı resmİi hükümetle yazddığına göre her taraf naz an dikkate alınarak dercedilmig surî birkaç kelimeye atfı ehemmiyet olunmaması lâzım geldiğini beyan eyledi. Ve bilhassa sadrı cedit heyeti hükümet her türlü suitefehhümü bertaraf edecek bir vaziyetin sureti kafiyede temini idamesi için teşkilâtı milliye erkânının, irae edeceği bir heyetle doğrudan doğruya temas etmeleri arzuyu samîmisini izhar ediyor. Hulâsa halen bendenizin en ziyade lâzım addettiğim cihet buhranın gayrimünhal ve müşevveş bir vaziyette temadi etmesinden ibarettir. Bu ciheti acilen temin edebilirsek pek muvafık olacaktır. Mütaleaİ âlilerine intizar en arzt ihtiram eylerim,
6/10/1919
Yunus Nadi
Vesika, 134*
TAMIM
Gnyei aceledir 6 Tesrinievel 1919
izmit, Adapazarı» Bilecik, Bursa, Eskişehir, Ankara, Kütahya, Kân-gn, Afyon Kara hisar, Denizli, Antalya, Konya, Burdur, Kastamonu, Bolu* Sinop* Samsun, Trabzon, Giresun^ Rize, Niğde, Kayseri, Har put* Diyarbekir, Bitlis, vilâyet, liva ve kazalarına*
Bugün yeni kahine makine başında Heyeti Temsiliyemizlc bilvasıta bazı muhaberatta bulunmuştur* Kabinenin muhteviyatı malûmu*-nıuz olmayan bir beyanname neşredeceği anlatılmıştır. Melal i i »i milliyeyi terviç ettiğini henüz kal1* olarak bildirmemiş olan kabinenin herne suretle olursa olsun bilcümle tebligatının kemafissabık iş*an ahire değin tel grafhan elerce ahu maması hususundaki tedabir in ehemmiyet ve dikkatle idamesi lüzumu tebliğ olunur*
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
159
Vesika* 135
Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Nazır Paşa odası 7/8 Teşrinievel 1919
C: Madde 1 — Zatı Devletlerine ve rüfekayi kirama acizleri har ve samimî teşekkür atımı takdim ile kespi mubah at eylerim. Kabine azayı kiramı hu hissi hürmette tamamen müşterek ve Sadrazam Paşa Hazretleri gözlerinizden öperler.
2— Teşkilât noktai nazarından vuku bulacak servis tarzındaki muhaberata kabine müsaade etmiştir.
3 — Ahalinin efkârını tatmin iç,İn beyannamenin tesrii neşrine zaruret hâsıl olmuş ve nikatı lâzimeye dikkat olunmuştur.
4 — Zatı hasreti padişahiye yazılacak maruzat ile tebligat suretine ait kabine nıütalcasını almak mevaidi devletlerinin icrasına , Başlandığını gösterir, bu hal mucibi fahrim oldu. Yeni intiha bit Meb1-usan Kanunu İntihap zamanım kısaltmak ve meb'us adedini azaltmamak ve tarzı intihabı kolaylaştırmak esasına müstenittir. Bu esaslara süre intihap bu ay gayesinde hitam bulacaktır. Zatı Devletlerine ve rüfekayi kirama hürmeti kâmİlemin takdimine müsaade buyuru İmasını rica ederim. Harbiye Nazm
Cemal
Vesika, 136*
Harbiye Nazm Cemal Paşa Hazretlerine
Sifrc
Ci 7/8 Teşrinievel 1919
l — İltifatı devletleri rüfekayi âcizane m ce mucibi şükran oldu. Ve bilmukabele gerek Sadrazam Paşa Hazretlerine ve gerekse kabine azayı kiramın a arzı terk irat ederiz.
2— Gerek hututu esasiyemizi teşkil eden metalibi umumiyeİ milliye ve gerekse maksadı mukaddese bîr an üvel vusulü teshil edecek teferruatı lâzimc üzerinde hükümeti milletle hüsnü itilâf ettirmek hu* susmadaki delâlet ve gayreti hamîyetkârenelerinden dolayı da zatı devletlerine umum arkadaşlar namına arzı şükran ederim Efendim,
8/10/1919 Mustafa Kemal
160
Vesika, 137.
Beyanname
Harici ve dahilî felâketlerin tehdidi altında hukuku tabiiye*)]e mu* kııddesatnıın mahfuziyetini temin gayesi etrafuıa toplanan büyük mil-Jetimiz, bugüne kadar hakimiyeti mili iyeyi ayaklar altma alan birkaç şahsın husumeti hainanesi karşısında kalmıştı. Millete istinat edememek itibarile haddi zatinde hiçbir kuvvet vc ehemmiyeti olmayan eşhası mezkûrenin ber nasılsa resikâra gelmiş bîr hükümet şeklinde olma s is bu mahiyetinden bir ehemmiyeti resmiye almasını intaç ediyordu* Bu sebeple şimdiye kadar milletin vahdeti maneviyesi noksansız olmakla beraber, hükümeti merkeziyenin bu vahdeti miUiyeye dahil olmamış bulunması yarü ağyare karşı milletin değil fakat devletin vahdeti umumiyesini natamam olarak gösteriyordu. Lâkin bugün Cenabı Hakka ve kendi hakkına istinat eden büyük milletimizin gösterdiği imanı mut* lak karf*stnda hailler sukut edip nihayet aynî gayei istihlâs etrafında devletimizin de vahdeti umumiyesi tamam oldu. Bu muvaffakiyeti milliye iki safhada tecelli etti: Bunların birincisi milletin amali m esmasına kespi ıttıla eden hîlâfetpenah efendimizin Ferit Paşa Kabinesini derhal nvkatile ve ikincisi de, Ali Riza Pasa Hazretleri riyasetinde teşekkül eden yeni heyeti vükelâ tarafmdan amali milUyemîzîn meşruiyeti ve Kuvayi M ili iyon in hakimiyeti esasa ti kabul edilerek milletle hükümet arasında bir itilâfı tam olmasîle tahakkuk etti. Bu itilâfa binaen bugünden itibaren bütün teşkilâtı milliye ve Heyeti Temsili yemiz, her iki tarafça müşterek ve bütün milletçe mültezem -ûkatı nazarımızın temimle amali mil üyemizin istihsalinde yeni heyeti vükelâya müzahir ve mu* avin olacak ve muhaberatı resmiye üzerine mevzu olan memnuiyeti refedecektir. Bu vazifenin ifasında teşkil âtımız hiçbir yerde hiçbir kimse ta raf mdan hükümetin vezaif ve icraatı kanın üyesi ne karşı hiçbir müdahaleye kat1! yy en meydan vermiyecek vc bu suretle teşkilâtı mili iyenin bütün hedefi mesai ve faaliyeti, vatanın emri istihlâsında nıütomer-kiz kalacaktır. Istihlâsin bu istihsalinde hükümetin vezaif i resmiyetine mukabil milletin de pek büyük ve pek müh rem vezaifi milliyesi olduğunu nazan İtibara alan cemiyetimiz, hükümetçe musaddak olan nizamnamesi ahkâmına tevfikan teşkilâtı umum iyesini taazzuv ettirerek vezaifi miüiyenin intizamı ifasını temin etmeği elzem addetmektedir ve esasen bu büyük ve millî gayeden başka hiçbir maksat takip etmiyor, heyetimiz, her türlü meuafii şahsi yeden ve fırka ih tir asalından da münezzeh olduğundan, ilân etmiş olduğu esasa tı milliye den hiçbir sebep
11
161
ve bahane ile hiçbir zaman inhiraf etmiyecek ve en büyük hissei faaliyetini Kuvayi Milliyenin şimdiye kadar olduğu gibi bundan sora da asayiş ve sükunu tam içinde tevzinine hasredecektir ve en mühlik şeraiti tarihiye altında bile vakan millisinden ve herkesin hukukuna riayetteki hasaili mevrusesinden zerre kadar ayrılmamı* olan milleti -mizin bundan sora da ayni tarz ve harekette sabit kalacağında ve bu suretle bu mübarek topraklara sahip olmaktaki liyakati medeniyesini bütün cihana tasdik ettireceğinde şüphe yoktur. 7 Tesrinievel 1919
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika* 138.
7 Tesrinievel 1919
Süddei seniyei hilafetpenahiye
Sadayi milleti boğmak suretile memleketin her tarafından yükselen feryadı umuminin hakipayi şahanelerine vusulünü menederek hem milletini, hem padişahını iğfal etmekten çekinmemiş olan sabık kabinenin müracaat ve şikâyeti milliye üzerine ıskat ile yerine mc talibi milliye dairesinde temşiyetı umur edecek bir heyeti vükelâ İkame buyurulması, milletin süddei seniyelerine karşı olan ubudiyet ve sadakati mevrusesi-ni teyit etmiş olmakla şükranı umumiyi bütün milleti mutialan namına atobei felekmertebei şehriyarilerine rePe cür'etyap oluruz. Katıbei ahvalde emrii ferman şevketin, kudretin, mehabetlû hilafetpenah efendimiz bazretlerinindir.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 139.
Babıali, 8 Tesrinievel 1919
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesine
7 Tesrinievel 1919 tarihile atebei ulyayı mülûkâneye takdim olunan telgrafname manzuru âli buyurularak zat ve makamı akdesi şahanele*
162
rine kargı milleti sadıkalan narama teyit edilen hissiyatı sadakatkârî mucibi memnuniyeti cenabı şehriyarî olmuş ve devlet ve milletin kari-ben selâmet ve saadete vusulüne dua buyurubnuş olduğu tebliğ olunur.
Sadrazam Ali Rîza
Vesika, 140.
Erzurum, S/10/1919
Srvasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
Mustafa Kemal Pa§a Hazretlerine: Heyeti Temsiliye namına tamim buynrulan 6 Teşrinievel 1919 tarihli telgrafnanıede Heyeti Temsiliye ricalinin kabineye ve yüksek makam ve memuriyetlere girmesi hakkındaki şayi at ret ve tekzip olunmakla beraber kat'iyycn böyle bir emel ve davete mümaşat olunmayacağı da beyan ediliyor (ki bunun her tarafta tcsiratı ha senesi görülecek ve şüphesiz ki düşman ruhlu insanların ilk evel aleyhimizde kullanacağı silâhlardan bîri böylelikle kırılmış olacaktır.
Bu bapta hassaten arzı takdir at eylerim. Fakat bu güzel azîm ve kararın şimdiye kadar bizde görülmüş tecarüp ve netayiçine nazaran daha şümullü olmasını da hassaten arz ve mütalca eylerim. Burada da Zatı Devletlerile bilhassa görüşüldüğü ve kat'iyetle takarrür eylediği veçhile Heyeti Temsiliyeden Zatı Samilerile Rauf Beyefendinin ve bu kıbalde olan zevatı müessire! âliyemn meb*us olduktan sora da bir veç* hile hükümete karışmayarak daima Meclisi Millideki grup un re's ve rolünde nafiz vc kabinenin şekil ve terkibi ve ricalinin kıymet ve hüviyeti ne olursa olsun daima meclisi millî içinde nafiz ve murakıp bulunmağı en mühim bir hâdieei muvaffakiyet ve elzemüttatbîk bir karar addeylerim. Ancak bu suretle hükümet da imâ milletin murakabesi altında kalarak gerek hükümet ve gerekse ayanı ve saray muvazeneli karşısında milletin ruh ve amali her taraftan asla inhiraf ettirilmemiş ve tehlikeli ifratlara da meydan verilmemiş olur. Bir emelin ve bir grupun en yüksek ve en muktedir tanınmış ricali kendi dairei hizbinden çıkıp ta hükümet işine karışınca Meclisi Millî daima zayıf kalmış ve müteaddit cereyanlar karşısında ya sürüklenmiş veyahut parçalanmıştır. Yatan ve milletin felahı lamını şiddetle mevzuubabs olan bu devirde işbu maruzatın etrafında muhabbet ve kat*î bir karar ile mücehhez bulunmamızı kemali hürmetle istirham eylerim.
K. O. 15 K, Kâtım Kata Bekir
163
Vesika* 141.
Babıali, 9/10/1919
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Bugün bazı gazetelerde beyanname suretinin dereedilmış olduğu göründüğünden tadilâta imkân kalmadı. İlâveten teklifi mutasavver olan dört maddenin Heyeti Tcnısiliyece vesaiti muhtelife ile tamimi kabinece pek lüzumlu görülnıektedir.
1 — ittihatçılıkla münasebet bulunmadığı.
2 — Devletî Osm ani yenin Harbi Umumiye karışması doğru olmadığı ve müsebbipleri aleyhinde tayini esami sur etile bazı neşriyat icrası ve hakla rmda takibat ve mücazatı kanun i yenin tertibi.
3 — Harp esnasında yapılan her nevi cinayat faillerinin ceza yi kanuni yeden dturtulm ayacakları,
4—İnli hu batın serbest cereyan edeceği.
Bu maddelerin tavzih ve tamimi da hilen ve haricen birtakım sui-telâkkiyatm önüne geçeceğinden memleketin menafi! 51 İyesi icabı olarak sureti m ah susa da hüsnü telâkkisi rica olunur, ihtiramlarım Efendim.
Harbiye Nazın
Cemal
Vesika, 142.
Şifre Sivas, 10/10/1919
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine C: 9/10/1919
Maruzatı cevabiyede bulunmadan evel Heyeti Temsiliyenîn, kabine erkânı muhteremesi hakkında hissi hürmet ve hüsnü zan perverde eylediğini ve müdaveleî efkâr ve teatii mütaleatta tarafeynin safiyet ve samimiyeti rehber ittihaz eylediğine kanaati olduğunu arzeylerim vesaiti muhtelife ile tamimi lüzumlu görüldüğü emrü iş'ar buy ur ulan dört madde hakkında Heyeti Temsilİyenio nikatı nazar ve mütaleatc berveçhiatî maruzdur:
1 — Rum ve Ermenilerle, ingilizler basta olmak üzere Düveli itilâf iyenin ve bunların siyasetlerine alet olau sakıt Ferit Paşa Kabinesi-
164
nin vahdeti milliye ve saadeti vatana matuf her nevi teşebbüsat ve harekatı meşruai miîlîyeyi alelıtlak ittihatçılıkla ittilıamı hir meslek edinmiş oldukları cümlece malûmdur. Teşebbüsat ve teşkilâtı milliyemizin ittihatçılıkla hiçbir alâka ve münasebeti olmadığı bedhahandan gayrı gerek mîllet ve gerek temasta bulunan ecanipçe taayyün eylemiş olduğu halde mahza buyurduğunuz suitclâkkiyat ve işaatı bertaraf etmek mak-sadile Sivas Umumî Kongresinin birinci celsei içtimain da müzakerata başlanmadan evel umumî murahhaslar İttihat ve Terakki Cemiyetinin İhyasına çalışılm ayacağın a dair alenen birer, birer tahlif edilmiş ve bu yemin sureti her tarafa neşir ve ilân olunmuştur. Bundan başka münasebet düştükçe ve bilhassa ecaniple temaslarda bulunuldukça bu noktaya ehemmiyeti mahsusa atfolunarak beyanat ve izahatı lâzimcde bulunulmaktadır, maahaza tavsiye buyurulduğu veçhile bu bapta yine fırsat çıktıkça beyanat ve neşriyattan geri kalınmayacaktır. Yalnız bu mesele şekli zahirisinden sarfı nazar edilirse mahiyeti esa&iyesi itîbarile ehemmiyeti mahsusayı haizdir. Bu cihetle sırf kabine azayı kiram ile teatii efkâr ve heyeti celilelerinin bu noktadaki kanaati hâkimesini istimzaç maksadile bu bapta Heyeti Temsil iyenin mütaleasmı arzetmeği lüzumlu görmekteyiz. Biz anasırı gayrimüslime ile İtilâf llükûmatının makamdı siyasiye tahtında körükledikleri alelıtlak ittihatçılık düşmanlığını esas itîbarile doğru görmüyoruz. İttihatçılardan seyyiatı idare ve suiistimalleri ile memleketi harabiye sürükliyenlerden ibaret bir hizbi kalil vardır ki, işte asıl millet ve bizim nazarımızda müttehem olanlar bunlardır. Yoksa tttih at ve Terakki mensubininden olup muhafaza! bitarafı etmiş, fenalığa alet olmamış eshabı namusun bu suretle suizan altında kalmasını ve bilhassa her millette olduğu gibi nikü bedi lüzumu derecede temyiz edemiyen alelûmum avam kısmının duçarı töhmet olmasını doğru görmedikten başka memleketin asayiş ve İntizamı dahilisi ve atîsi itîbarile de tehlikeli addeyliyoruz. Binaenaleyh kabinenin bu maddeden ruhu maksadı ne olduğunu izah buyurmanızı hassaten istirham ederiz.
2 — İkinci madde muhteviyatına gelince, bu husus şayanı teemmül ve muhtelif suretlerle münakaşaya kabiliyetlidir. Meselâ mütaleatı atiye dahi varittir:
Gayrikabili tamir felâket ve netayici elîmeye müncer olduğundan bugün milletin ademi memnuniyetini celbeden Harbi Umumiye iştirak etmemek elbette son derece şayanı arzu idi. Fakat buna imkânı maddî mevcut değildi. Çünkü ademi iştirak müsellâh bîr bitaraflığı yani Boğazların mesdut bulundurulmasını icap ettiriyordu. Halbuki vatanımızın mevkii coğrafisi Istanbuiun vaziyeti sevkulceyşiyesi Rusların İtilâf Hükümetleri yanında ahzı mevki etmiş olması bizim seyirci kalmamıza
ıes
asla müsait değildi. Bundan başka müsellâh bir bitaraflığın idamesi için paramız, silâhımız, sanayiimiz hulasa lâzım olan vesaitimiz mevcut değildi. İtilâf Devletlerinin bilhassa İngilizlerin para vermemesinden sarfmastar gemilerimizi zapt ve milletin dişinden tırnağından arttırarak biriktirdiği inşaatı bahriyeye ait yedi milyon liramızı da gasbeylcme-leri ve Düveli İtilâfiyenin ilânı harple beraber bizim harbe duhulümüzden daha dört ay evci tamamen Hükümeti Osmaniye zararına bir Ermenistan cumhuriyeti teşkiline karar verdiklerini ilân eylemiş olmaları ve hatta Bolşeviklerin neşrettiği gizli muahedattan anlaşıldığına göre Is-tanbuluu Çarlık Rusyasına vadedilmiş olması harbe, İtilâf Devletleri aleyhine gİrmekliğin gayrîkabili içtinap olduğunu gösterir delâilı vazı* ha dan dır Bir de İngiltere ve Fransanm kendisine Istanbulu vadeyledik-leri Rusya dururken Balkan Harbi meş*umundan sora hiçbir kıymeti askeriye ve mevcudiyeti milliye atfeyJemedikleri milletimizi kendilerine İltihak eylemeği farzetsek bile tercih edeceğini tasavvur eylemek elbette doğru olamaz* Harbe gir inekliğimizi bîr cinayet telâkki etmek ve koca bir milleti dört, beş kişinin baziçe&İ olacak derekede a d deyi em ek fikrİmizee lehimizde bir faideyi mucip olmak şöyle dursunT bilâkis sakıt Ferit Paşanın Pariste Avrupa d an merhamet dilenmek efkârı saki-mancsi Üe ser deyi ediği beyanatı zelilânesîne Klemanso nun vermiş olduğu hakaretalüt cevabın maazallah bir kere daha işitilmesine sebep olabilir* Binaenaleyh merdane bir surette hakikati söylemek ve kahramanca harp eden bu koca milletin mağlûbiyetin netayiei zaruriyesine katlanmakla beraber hareketinin cinayet telâkki ve bu yüzden ittiham ve tecziye edilmesini kabul etmemek en salim ve en hayırlı bir prensip telâkki olunabilir.
Harbin müsebbipleri hakkındaki noktaya gelince: İlânı harp gayri-mes*ul olan zatı şahanenin hakkı olduğuna ve o zamanki kabinenin ilânı harpten dört ay sora içtima eden meclisi millide verdiği izahat üzerine alkışlarla mazharı itimat olmuş bulunmasına nazaran mesele divanı âlinin tetkikinden geçmeden alelıtlak şu veya bunun aleyhinde it-h a mat a kalkışmakta isabet olmayabilir, . *. Harbi Umumiye girmek ve girmemek veyahut girmek zarureti karşısında zamanını intihap eylemek hususunda başka mütaleat dahi vardır. Buradaki mütaleat, düş* man noktai nazarına cevap olmak üzere iltizam edilmiştir.
3—Harp esnasmda-ki suiidarelerin meydana çıkarılıp tecziyesi, vatanımızda meşguliyetin büyük ve küçüklere seyyan olduğunu, kanun devrinin tamamen bitarafa ne ve kemali adlü hakkaniyetle başladığını idrak etmek ehassi amalim izdir* Fakat biz bunu birçok münakaşa-ta sebep olacak olan kâğıt üzerinde reklâm tarzında neşriyattan ziya-
166
de bilfiil tatbik a tile yârü ağyare izharını dalıa muvafık ve faideli görüyoruz.
4 — İntihabat hakkındaki nikatı nazarîmiz? sureti bervcçhiati beyanname ile neşir ve ilân eylemiştik. Bu bapta varit olacak başkaca mütaleat varsa emir ve iş'anrn istirham eyleriz.
Mustafa Kemal
Vesika, 143.
Matbuat Cemiyeti Reisi Velit Bey vasıtasüe İstan bulda Tasviri Efkâr, Vakit, Akşam, Türk Dünyası ve İstiklâl gazetelerine
Cı 9 Teşrinievel 1919
İstizah ettiğiniz mevada ait izahatı Heyeti Temsiliye namına ber-vgçhiati tebliğ ediyorum;
1 — Makasıdımızm hututu eaagiyesinden olan üç nokta üzerinde hükümetle itilaf ettik ve bu noktalar hükümetin resmî beyannamesinde de tasrih edilmiştir; evvelâ Erzurum Kongresile Sıvasta münakit Umumî Kongrece müştereken kabul edilen nizamname ile beyannamenin ihtiva ettiği esasai dairesinde amali milliyenın 'hükümetçe hattı hareket ittihaz edilmesi; saniyen meclisi millinin içtim ama kadar mukadderatı millet ve memleket hakkında hiçbir taahhüdü kat'îye girişilmemesi ve salisen de sulh konferansına gönderilecek heyeti murahhas an m itimadı milliye mazhan kifayet ve iktidar erbabından mürekkep olması şeklinde olan bu nikatı selâseyi hükümet tamamile kabul etmiş ve diğer birtakım teferruat üzerinde de itilâf edilmiştir. Maamafih eğer Kongrenin nizam namesile beyannamesinde münderiç esasata henüz vâkıf değilseniz, onları da tebliğ edebiliriz.
2 — Heyeti Temsiliye ile hükümetin icraatı mütekabileleri sebebile devletin iki başlı bir şekilde görünmesini muvafık* hakikat bir tarzı telâkki bulmryoruz: Ferit Paşa Kabinesi zamanında bile hükümet gayri-meşru ve bin netice keenlem yekûn olduğundan, millet kendisine meşru ve kanunî bir baş temin etmek için çalışmış ve hiçbir suretle ikinci bir baş mahiyetini ihraz etmemişti; bugün ise bütün faaliyetimiz kanunun hakimiyetini temine matuf olduğundan, iki başlı gibi görünen vaziyetin ıslahına müteveccihtir ve bu itibar ile de suitefsîr edilmemelidir,
167
3 — Hükümetin kati bir taahhüt altına girmemesini talepten maksadımız, mnkarteratı mülkiye ve milliyemize milletin haberi olmadan su i tesir icra edecek taahhüdatı muzırradn;. Meselâ Ferit Paşa vilâyatı sark iyede vâsi bir Ermenistan teşkilini kendi reyi hodile taahhüt etmek istemigti. Maksadımız işte bu gibi ve bundan daha fena va gayrikahiH tamir olacak mazarratların önünü almaktır. Yoksa hükümeti menafii milliye lehindeki teçebbüsa tından menetmek değildir. Hükümet düveli uiuuzzb manın hakkımızdaki mukarrer atını lehimizde tadil için istediği kadar teşebbüeata girişebilir. Yalnız Meclisi Meb'usanın reyini istin-sal etmeksizin sulh konferansı mukarreratını imza edemez. Meclisi Meb'-mutnm tesrii içtimai hakkında tîiıııim i-eİİIetzi inlihyhiil kararnamci ahiri de bu hususu mümkün kılmaktadır.
4 — Heyeti Temailiye bir hükümet mahiyetinde olmadığından tabiî devletlerle münasebatı resmi y ey e çiriçemez. Bizim yapabileceğimiz ancak hükümetin amali milliyeye muvafık olan nikatı naza mu milletçe ve mîlletler ııezdinde müdafaa ve terviç için teşebbüsatı hususiye ve gayri resin i ye de bulunmak olabilir.
5 — Hükümeti haziranın siyaseti dahiliye ve hariciyemizi hüsnü tedvire muktedir olup olmadığı hakkında şimdilik kaH bir şey söyleyemeyiz. Bunu icraat gösterecektir. Bizim maksadımız teklif ettiğimiz
esasatı milliyenin hükümetçe kabulü idi. Hükümeti hazıra ile de aynen böyle oldu. Cemiyetimiz siyasî bir fırka olmadığından vükelâ veya reisi vükelânın birtakım esbabı terci biye ser dile tayin ve intihabında amil olmadık ve ola ma vız.
6— Bu mesaili daha vazıh ve mufansal surette anlamak arzu edildiği takdirde Sıvasa bir iki zat izamı pek muvafık otur.
7—'Yeni bir kabine teşkili meselesi hakkında Heyeti Temsiliye şimdilik hiçbir mülâhaza dermeyan edemez.
8 — İradei Milliye gazetesinde birtakım devi eli eri alâkadar (¦ ilecek fıkralar bulunması aleyhtarlık maksadından değil, vakayîi cariyeden halkı haberdar etmek mecburiyeti tahliyesinden mütevelliıtir. Nitekim aleyhte gibi görünen fıkralar olduğu gibi lehte bulunan fıkralar da vardır. Fazla olarak eğer sırf aleyhtarlık şeklinde görülebilecek fıkralar varsa bu da hukuku milliyeye vukuhulan bazı tecavüzata karşı pek hakli bir müdafaai mesma mahiyetindedir,
10 Tejrinievel 1919
Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
168
Vesika, 144.
Deraliye, 13/10/1919
Sır asta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Muhterem Paşam; kaç gündür Zatı Âlinizle matbuat heyeti namına muhabere ediyorduk. Bugün do Tasviri Efkâr namma tasdi edeceğim bcrvcçhizir bazı sualler arzeyltyorum; maksat, Kuvayi Milliyenin vaziyeti hakkında mümkün mertebe sarih malûmat vermektir. Alınacak cevapların ajans vasıtasile Avrupaya çektirilmesi ne çalışılacaktır bu suallerden münasip görülenlere yarınki nüshaya yetiştirilmek üzere mümkün mertebe çabuk cevap vermenizi rica ederim.
J—-Kuvayi Milliyenin vücuda gelmesinin ilk sebepleri nedir?
2—Teşkilâtı mü [i ye ne vakit başladı?
3—Bugün kaç vilâyete hükmü şamildir?
4—Teşkilâtı Milliyenin bağlıca erkânı kimlerdir?
5 — Maksadı aslisi nedir?
6 — Maksadı aslisini istihsal için başlıca teşebbdsatı nedir? 7—İntihabat hak km d a fikri nedir?
8 — Aııadoluda intihabat inmamile serbest yapılabilecek midir? 0 — luLiEıziln nisbî esası kabul olunur mu?
10—Avrupaca teşkili mutasavver Ermenistan hududu hakkında ne düşünüyorsunuz?
11 — Sizce Ermenistan hududu ne olabilir?
12 — Jeneral Harbord ile ne mülakat ettiniz?
13 — Kuvayi Milliyenin ikinci, üçüncü derecede uaviyetleri içinde baz* ittihatçrlar vardır, deniliyor ne dereceye kadar doğrudur?
14—İttihatçıların Kuvayi Milliye üzerine tesir etmedi kabil midir? İS — İntihabattan sora Kuvayi Milliye ne şekilde kalacaktır?
16 — Müstakbel hudutlarımız sîzce ne olabilir?
17 — Muhtasaran tercöimeî halinizi bildirir misiniz?
18—Meb\ıs intihabı için namzetliğinizi vazedeceğiniz söyleniyor doğru mudur. Nereden mebW çıkmak istiyorsunuz?
19 — Küf ek anız mey anın da başka kimler meb'us oh» ak arzusundadır?
20 — Şehrinizde itilâf mümessilleri var tnt, onlarla hali temasta inamız Ai'.- k .lt^i vaz'ı tavırları nedir, Jıarykîlı milliye? hakkımla uç düşünüyorlar?
169
21 -— Istanbula mümessil tayin ettiğiniz Vasıf Bey ne vakit gelecektir, talimatı nedir? _ , . c , , .
tasviri tıkar ber mimar nn
Veltt
Velit Beyefendiye
Paşa Hazretlerinin telgrafnamcniz muhteviyatına numara sıra »il e herveçhiati not ettirdiği cevaplan arzediyorum.
Cevat
1 — Milletin maruz kaldığı muamelâtı hakşikenane.
2 — Akcbt mütarekede ve vatanın her tarafında hemen ayni zamanda.
3—Bugün Anadolu ve Rumeli Fİlâyatmda teşkilâtı milli yeden mahrum bir yer kalmamıştır. Hükmü umum vatana şamildir.
4 — Teşkilâtı milli yenin erkânı masuniyet ve istiklâli vatan için kalpleri çırpman mîlletin umum güzide evlâdandır,
5 — Maksadı asli vatanın ta m a m ısın i ve milletin istiklâlin i temin etmektir.
6 — Kuvayi Millİyeyi amil ve iradei milliyeyi hâkim kılmağa azmi kat'î ile karar vermiş olan ve bütün efradı milleti cami bulunan teşkilatımızdır. Nizamname ve beyannamemizde aynen musarrahtır.
7 — İntihaba La gayrimeşru bir guna müdahalede bulunmayıp milleti serbest bırakmaktır. Yalnız cemiyetimiz, esasaum kabul edenlerin intihapta muvaffak olmalarını temenni eder.
3 — Evet yapılacaktır,
9 — Bu def ak i intihabatm mevcut kanuna tevfikan icrası zaruridir. Vc zaten bu yolda da başlanmıştır. Temsili niabî usulü meclisi millinin halledeceği bir meseledir.
10, U — 30 Te^rinievel 1918 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan aksamı vatandan bir karış toprağın Ermenistan hükümetine ilhakına millet kal'iyyen razı değildir.
13 — Cemiyetimizde ittihatçı olarak kimse mevcut değildir. İttihatçılık tarihe karışmıştır, Hükümeti merkez iyenin, garbin hatayı siyasisi onlann ihyasına sebebiyet vermediği takdirde millet bunun ihyasını de rh a tır bile clmiyecektir. Buna dair Heyeti Temsili yenin yeni bir beyannamesi bu gece Matbuat Cemiyeti Riyasetine keşide edilecektir.
14 — Kuvayi M ili iyemizin hâkimi müessiri ancak millet ve maka-sıdı âliyei milliyedir. Başka hiçbir fert veya cemaat müessir olamaz.
170
İS — Kuvayi M i 11 iyenin şekli atisi, meclisi milli, emniyet ve serbesti İle vazife! teşriiye vc murakabesini ifaya muvaffak olduktan sora bir kongre ile tayin edilecektir. Bu husus nizamnamemizin son maddesinde musarrahtır.
16 — Müstakbel hudutlarımız bizce 30 Tesrinievel 1918 tarihînde mütareke aktedildiği günde filen sahip kaldığımız huduttur.
18—Meb'usluğa namzetliğimi vazetmedim ve etmiyeeeğim ve fakat millet herhangi bir yerden beni meb'usluğa intihap ederse ma a lif-tih%r kabul ederim*
19 — Küfekam da aynen benim gibi düşünmektedirler, 20-—Şehrimizde İtilâf mümessilleri yoktur. Ancak muvakkaten gelip geçen tekmil Avrupa ve Amerika devletlerine mensup memurini siyasiye ve askeriye ile vukubulan hususî mülakatlarda teşkilât ve harekâtı m îlUy em bin mahiyeti mes.ru asını tamamen tasdik ve takdir eylemişlerdir*
17 — Paşanın tereümeihali muh tasaran berveçhi maruzdur: Rum! 1296 (Milâdî 1330) tarihinde Selânikte tevellüt ederek rüştî tahsilini Selânikte* idadi tahsilini Manastırda, Harbîye ve Erkânıharbi ye tahsillerini Dersa adette ikmal ile 1904 senesi Erkânı harbiye Yüzbaşılığı ile neş*et etmiş vc 1907 senesine kadar Suriyede ve Kolağası olduktan sora 1911 senesine kadar Makedonyada bulunmuşlar bu müddet zarfında Ordu Erkân ıh ar biyesin de, Bedif Fırkası Erkânıb a ipliğinde, Ordu ve Kolordu Erkânıharbiyesinde ve Selanik Zabıtan Talimgah Kumandanlığında ve Şimendifer Hattı Müfettişliğinde ifayı vazife eylemişlerdir. 31 Mart hâdisesi üzerine Selâniklen Dersaadete hareket eden kuvvetlerin Erkânıharbiy e Reisliğinde ve 1910 da Arnavutlukta icra edilen harekâtı Harbiye Nazın Mahmut Şevket Paşanın Erkânıharbi olarak bulunmuş ve 1910 da Pikardi manevralar mı takip için Fransaya azimet etmiştir. 1911 senesinde Erkânıharbiyei Umumiye Dairesine memur edilmiş ve oradan İtalya Muharebesi münasebetiIc Trablusgarbe giderek bu harbin nihayetine kadar Sirenaik rnm ta kafin da Deme kuvvetleri Knrnandarjt-ğmr ifa eylemiş ve bu esnada Balkan Muharebesi başlamış ve Bulgarların Çatalca hatuna geldikleri bir zamanda Istanbula avdet ederek Ge-liboiuda Kuvayi Mürettebe Erkânıharbiy esi Harekât Şubesi Müdürü ve Bolayir Kolordusu Eerkâmharbiye Beisi olarak Balkan Harbine iştirakle Edime üzerine mezkûr kolordu ile hareket etmiş ve Dimetoka havalisinin istirdadında bilfiil bulunmuşlardır* Balkan Harbini müteakip Sofya, Belgrat, Çetine Ataşemİliterliklerini ifa etmek üzere Sof yaya memur ve orada Kaymakamlığa terfi edilmiştir. Harbi zailin ilâmın
171
müteakip Tekirdağmda yeni teşekkül eden On Dokuzuncu Fırka Kumandanlığına tayin olunmuşlardır. Maydos ve havalisi mıntakası Kumandanlığını ifa ettikten sora mezkûr fırka ile bu mıntakada bulunduk* lan sırada Anburnu Kuvvetleri Kumandanlığnn deruhde eylemiş ve bunun neticesinde Miralay lığa terfi etmişlerdir. Bilâhare Anafar talar Gru-pn Kumandanı olmuş ve İngilizlerin çekilmeleri üzerine On Altına Kolordu Kumandanı olarak Edirneye ve orada bir ay kadar kaldıktan sora Diyarbekir, Bitlis, Muş havalisine ayni numara ile Kolordu Kumandanı olarak gitmiş ve mezkur cephede mirlivalığa terfi ettirilmişlerdir. Tahaşşüt eden İkinci Ordu dahilinde Bitlis ve Muşu beş gün muharebeden sora Ruslardan istirdat eylemi § ve bir müddet sora İkinci Ordu Kumandanlığı Yek âletine ve az bit müddet sora Hicaz Kuvvei Seferiy esine Ordu Kumandanı olarak tayin olunmuş îse de Şama kadar gittikten ve Sina cephesini teftiş eyledikten sora Medineye gitmelerine hacet go-rülmediğinden ikinci Ordu Kumandanlığına asaleten tayin edilerek Di-yarbekire avdet olunmuş 1917 senesinde Halepte tahaşşüt eden ve Jcne-rai Falkenhayn tahtı idaresinde bulunan grup a dahil olan Yedinci Ordu Kumandanlığına tayin edilmişlerdir. Müşariîeyh ile harekâtı harbi-yede aralarında ihtilâfı nazar hâsıl olduğundan ve hükümet te noktai nazarlarını terviç etmediğinden mezkûr Ordu Kumandanlığından istifa ve müteakiben tayin kılındığı İkinci Ordu Kumandanlığım da kabul etmi-yerek Istanbula avdet etmişlerdir. Bu müddet zarfında veliaht bulunan zatın refakatinde olarak Almanya Karargâhı Umumisine ve Alman garp cephesine seyahat eylemişlerdir. Veliahtın padişah olmaları üzerine şifahî ve musırrane irade ile Folkenhayn in mağlûp bıraktığı ÜNablus civarındaki Yedinci Orduya tekrar gitmiş ve vürudundan on beş gün so« ra vukubulan umumî İngiliz taarruzunda bu orduyu Ha lebe kadar ricat ettirdiği sırada padişaha Fahrî Yaver olmuştur. Halep muharebesini müteakip Yedinci ve Adana havalisinde bulunan İkinci Ordulardan mürekkep Yıldırım Gîupu Kumandanlığım deruhde ve badelmütareke Istan bu la avdet eylediler. Son zamanda malûm olduğu veçhile Üçüncü Ordu Müfctlişliğile Şarkî Anadohıda bulundukları: esnada 8 Temmuz 1919 da silki askeriden İstifa etmişlerdir.
Vesika* 14*5*
Babıali, 2/10/1919
Sivas vilâyetine
Padişahî hilâfetpenah ef«udimiz hazretlerinin asan teveccühü hümayunları olmak üzere Dahiliye Nezaretine tayin buyurular ak tevfi-
172
katı samadaniyeye in üsten i den İfayı vazifeye mübaşeret ettim. Memleketin elyevm içinde bulunduğu müşkilâu iktiham ile vatan ve milletin selâmetini* istikbal İni temin için bütün efradı m i İletin bir vifak ve ittihadı tam halinde olması devletin men afi i hakik iyesi icaba tından bulun» duğu halde bir müddettir dahili memlekette asarı nifak ve gikak runü» ma olması müşkülâtın bir kat daha tezayiidüuü müstelzim olmak itiba-rile pek ziyade şayanı teessüftür. Heyeti cedide! hükümet hukuk ve menafi i âliyei memleketi müdafaa ve muhafaza için bütün mesaisini sarfetmek emeli 1 e gelmiş olup ancak bu hususta husulü muvaffakiyet vifak ve hizmetin avdet ile her tarafta muhafazai sükûna gayret ve hükümetin telkinatına mutavaatla menafii memlekete muzır harekâttan mü-can ebet edilmekle hâsıl olacağından hemen m erk e a ve mülhakata bu dairede icrayı vesaya olunarak ve ahvali vil ay attan peyderpey mulûmut itasına ve meb\ısan İntihabau muamelesinin tesriiie netayiçinin imhası na himmet buyuru İm ası bilhassa tavsiye olunur.
Nazır Mehmet Seri)
Vesika, 146.
Beyanname
Vatan ve milletin elyevm geçirmekte olduğu şu buhranlı devrede hükümeti hazıra Cenabı Hakkru tevfikutı ilâhiyesine ve peygamberimiz efendimiz hazretlerinin ruhaniye ti celi Leşine istinaden padişahımız ve bilâfetpenah efendimiz hazretlerinin teveccühü humayunlarma ve milleti osmanİyenin muzaheretine İtimat ile meşguliyeti deruhde ederek saadet ve selâmeti mülkü milleti temin için azmi kati ile ifayı vazifeye mübaşeret etmiştir. Heyeti vükelâyı hazıra mütecanis ve bulutu esa-siyede müttelıidülefkfır olup hiçbir fırkaya mensup olmadığı gibi muhtelif siyasî grupların hiçbirine dahi temayül etmez. Fakat vatan ve milletin saadet ve set âmeline matuf olan gayede hepsinden muaveneti ma* nevi y ey e intizarda bulunur. Eyyamı ah t rede Anadoluda zuhur eden ahval Iztnİriu bi gayri hakkin iggalile anı laik ip eden vakayii feci anın ve Anadolu vilâyatı şarkıyesi mukadderatı hakkında işaa edilen ri-vayatın efkârı ahalide hâsıl etliği tejûrat neticesi olup maksat ise hukuk ve hududu osmauiyenin muhafazası olduğunu ve hükümet le şu hisle müşterek bulunduûuna binaen vukua gelen suitefehhümatın zevaline gu iştirak hissi kâfİldir. Milletin büyük küçük hiçbir tabakasında ve meni-
173
leketın hiçbir noktasında bu ulvî maksada mugayir bîr fikir ve mülâhazatım mevkii olamayacağı aşikârdır. Hususile hissi vatan ve hulûsu niyet ve samimiyet rehberi hareket olunca suitefehhümatm ortadan kalkmasına mânı bittabi zail olur. Hükümetin düsturu emeli cümlece muta olan Kanunu Esasi ahkâmıdır. İradei m ili i yenin tecelligâhı olan Meclisi Meb'usamn sürati mümkine ile halli akdemi vezaifimiz ve intihabatrn kemali hürriyet ve selâmetle cereyanı ve mukadderatı memleketin vükelâyı millet vesatetile tayini ehassı amalimiz bulunduğundan intihaba-tın aksar tarik ile icrası esbabına tevessül olunmuştur. Menafii hayatiye! vatanın temini hükümetin yek vücut bir külle teşkil eden millete istinaden konferans huzuruna çıkmasına mütevakkıf olmakla ihtilâfın tesiratı muzır rai hariciyesi bütün vatandaşlar tarafından teslim edileceğinden hükümet mutmaindir. Şeref ve haysiyeti osmauiye memlekette hissi adalet ve müsavatın hükümran olmasında bulunmakla bilâtefriki cinsü mezhep hiç kimsenin kanunen mahfuz olan hukuku şahsiye ve medeniyesine bir gûna taarruz vukua gelmemesine sarfı mesai edilecek ve muhafazası begayet mültezem olan intizamı içtimaiyeye asla halel getirilmemesine itina olunacaktır. Hükümet efkârı âmmenin makesi olan matbuatın memlekete büyük hizmetler ifa edebileceğine kani ve her halde menafii vataniyeyi vikayeye herzamandan ziyade itina etmesine dahi munta-zır dır. Mesalihi devletin hüsnü cereyanı kava n in ve niza matı mevcudenin tamamen tatbikma vabeste olmakla memurinin bu noktaya aleddevam riayetkar olmaları 1 azmidir. Hilafı kanun ahval vukubuhnuş İse bunların dahi yine kanun dairesinde tashihine müsaraat olunacaktır VUson prensiplerinden bihakkın istifade olunarak Devleti Osmaniyenin müttehit ve padişahının etrafında müçtemi bir devleti müstakille olarak temini bekası için hiçbir teşebbüsten geri durulmayacaktır. Zaten düveli muazzamanın hissiyatı nısfetkâraneleri ve hakikaten gittikçe tavazzuh etmekte olan Avrupa ve Amerika efkân âmmesinin i ti d alp er ver ligi de bu bapta emniyetbahştır. în'ikadı sulhun bir an akdem tesriile hali tereddüde nihayet verilmesi menafii vatan icabından olmakla bu hususta dahi teşebbÜSutl lâzâjııeye iptidar olunacaktır.
Sureti aynen balâya muharrer bey arına mei resminin merkezce mülhakat ve vilâyette hemen neşir ve tamimi mütemennadır*
7/10/1919
Dahiliye Nazın Mehmet Şerif
174
Vesika, 147.
-
Şifre Sivas, 11/10/1919
Aceledir
Bahkesirde Fırka Kumandam Kâzım Beyefendiye
1 — Heyeti Temsiliye zatı âlii bira derilerine arzı hürmet ve muhabbet eder. Cephe ve muharebe noktai nazarından olan teşkilât hakkında tenvir buyurmanızı rica ederiz*
2 — Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti teşkilât nizamnamesinin Bursadan celbile o m m takanın icabatma gore millî ve askerî teşkilâtın tevhidi hususunda himmeti bira derileri mercudar.
3 — Teşkilâtı milliyeye dahil heyetlerin ve eşhasın muhtelif tarzda hükümeti merkcziyeden mutalebatta bulunmaları Kuvayi Milli yenin vahdet ve ahengine halel vereceğinden icap edenlere bu bapta ııasayi-hi lâv) m ede bulunularak muharebe ve hususa ti askeriyeyi bittabi zatı âlileri ve kolordu hallü fasledeceğinden teşkilât heyeti merkeziyetinin muhafazai irtibat noktai nazarından şimdilik Sivas ta bulunan Heyeti Temsiliye ile tesisi muhabere eylemesi münasip olur»
4 — Meb'uslarm amal ve makasıdı milliyenin mecliste teminine çalışacak zevattan İntihap olunması pek mühimdir. Bunların Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına şahsan namzetliklerini vazetmelerini ve tarafı âlinizden himaye olunmalarını rica ederim kardeşim.
5 — işbu telgrafın vusulünün iş'arı mercudur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika* 148.
Şifre Sivas, 11/10/1919
Aceledir,
Konyada On tkinci Kolordu Kumandanlığı vasıtasile Heyeti Temsiliye azasından Refet Beyefendiye
1 — Konya, İsparta, Burdur, Antalya ve Afyon Karahisar, Denizli» Menteşe livalarında nizamname mucibince teşkilâtı milliyenin sürati
175
teessüsü ve taazzuvu pek mühimdir. Teşkilâtın vesaiti mümkme ile Aydın, Saruhan, îzmir livalarına teşmiline çalışmak icap eder. Gerek hu me-natıkm ve gerek Eskişehir, Kütahya, Balıkesir, Çanakkale müstalkil livalar ile Bursa vilâyetinin suhuleti irtibat nöktai nazarından teşkilâtı hakkındaki mütalealaruHn beyanım rica ederiz.
2 — Meb*usların makasını milliyeye müstenit esaaatımızı kabul eden zevattan intihap olunması İçin her tarafça tedabiri lâzimeye tevessül o-lunmahdır. Heyeti Ternailiye kimsenin cemiyet namına namzetliğini vazetmiyecektir. Fakat evsafı mattuheyi haiz olanlar salisen Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına namzetliklerini vatefr-melidirler. Bu suretle namzetliklerini vazedenler isimlerini mensup oldukları liva heyeti merkeziyelerİ vasılasile doğrudan doğruya ayni zamanda isimlerini Heyeti Temsil iyeye bildireceklerdir. Cümleten gözlerinizden öperiz.
3~—Orada gerek muharebe noktaî nazarından gerek millî teşkilât itiharile mütaleaUnizın iş'arr mercudur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namma
Mustafa Kemal
Vesika* 149.
Şifre Srvae, 11/10/1919
Gayet müstaceldir
Bursa Fırka Kumandanı Bekir Sami Beyefendiye
1 — Bursada nizamname mucibince kuvvetli ve şayanı itimat ve itibar zevattan mürekkep bir heyeti merkeziyenin ve Bilecik te bir heyeti idarenin teşekkülü ve Bilecik livasmın merkeze raptile bütün Hûda vendigâr vilâyeti dahilinde nevahiye varıncaya kadar teşkilâtın tef/-milıle vilâyetin bir kütlei metine haline sürati ifrağı pek ziyade elzem ve faideli görülmektedir. Bu hususta icap edeulerin teşvik ve tergibile neticenin iş*armı hassaten rica ederim.
2 — Meb'us intihabında cemiyetimizin noktai nazarı heyeti mer) kezıyeye hitaben açık telgrafla ya Kılmıştır. Mütalea buyuru iması münasip olur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
176
Vesİha, 150.
Sivas, 12/10/1919
Hatiliye Nazırı Cemal Paşa Hazretlerine
İkdam gazetesinin 23 Eylül 1919 tarih ve 8123 numaralı nüshasın* da münteşir Askerî Rigehban Cemiyetinin muhtırası pek muhik olarak orduyu hümayun ümera ve zahitanınm calibi nefret ve heyecanı olduğu ve bu bapta mafevk kumandanlar tarafından protesto ve şikayetnameler gönderilmek ve bu ihanete bir an evel hatime verilmesini talep etmek gibi teşebbüslerde bulunulmak istendiği istihbar edilmektedir. Filhakika Cenabı Hakka bin kere şükürler olsun padişah ma sadık, kavanini askeriyeye muti her türlü siyasi cereyanlardan müberra olan Osmanlı ordusu bugün vatan ve milletin yegâne nigehbant olduğunu vahdeti fikriye vr zaptü raptı askerisi ile cihana göstermekle vaziyeti dahiliye ve hariciyemizi temin eylemektedir. Kavanini devlete mugayir, payitahtı saltanatı sen iyede Harbiye Nezaretinin gözü önünde askerî bir cemiyeti fcaadiyenin icra yi faaliyet etmesi ve hatta beyanname* terinin sahaifi matbuata kadar geçmesi bütün ordunun tezyidi İnfialine ve zaman geçtikçe hiç şüphesiz makamı nezareipenahilerine kadar usulsüz müracaatlere vc belki de tedabiri mütekabileye kalkışılarak vatan ve millet için gayrikahili telâfi felaketlere sebebiyet verecektir. Buradaki malûmata nazaran bu mugayiri kanun cemiyeti fesa di yenin resi* kârında Kiraz Haindi Paşa, hırsızlığından dolayı matnıt Erkânıharp Miralayı Refik Bey, Sabık Halaskar Grupundan Binbaşı Kemal Bey, Bandırma Sabık Sevk i yat Reisi Topçu Binbaşılarından Hakkı Efendi ve henüz bu cemiyetle kat'ı rabıta edip etmediği malûm olmayan matnıt Erkânıharp Binbaşılarından Nevres Bey gibi eşhas olup azası da sey-yi atlan yüzünden ordudan tar d olunmuş veya tekaüde sevkedilmiş kenan ile ahlâknızlıklarile tanınmış ma hdu d üt miktar eşhastan ibaret bulunmaktadır.
Malûmu saznileri olduğu veçhile Cevat Paşa Hazretlerinin zamanı nezaretlerinde bu cemiyete kargı Harbiye Nezareti takibata başlamış, fakat sora tebeddülattan dolayı arkası bırakılmıştı. Binaenaleyh bu membaı fesadın hemen kökünden sökülüp atılması, mensubininin ibre-tenlissairİn olacak surette şediden tecziye ve bu icraat ve takibattan orduyu hümayunun resmî tamimlerle haberdar kılınması fedakâr ve namuslu heyeti zabitanımızın teskini ezhanı, ordunun temini inzibatı nok-
177
tai nazarından hayatî ve müstacel bir mesele ad dey le d iğimiz den muvaffakiyeti nezaretpenahîleri noktai nazarından arzını vecibe addederiz.
Heyeti Temsiliye namma Mustafa Kemal
Vesika* 151*
Gayet müstaceldir Harbiye, 14/10/1919
Sıvasta: Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 12/10/1919 tarihli Nigehban Cemiyeti hakkındaki şifreye: Bu kat'î mukarrerdir.
Cemal
Vesika, 152.
Öfra Sivas, 15/10/1919
On Beşinci Kolordu Kumandanlığına Amasya da Beşinci Fırka Kumandanlığına Diyarbekirde On Üçüncü Kolordu Kumandanlığına Ankarada Yirminci Kolordu Kumandanlığı Vekâletine Konya da On İkinci Kolordu Kumandanlığı Vekâletine Balıkesirde On Dördüncü Kolordu Kumandanlığı Vekâletine Edİrnede Birinci Kolordu Kumandanlığına
¦
Kıtaattan vaki oîan müracaat üzerine Nîgehhanı Askerî ismindeki cemiyeti fe&a diyen in lâğvr ile müsebbipleri hakkmda takibat terası Harbiye Nazın Paşa Hazretlerinden rica edilmişti, Alman cevapta bunun katTî vc mukaner olduğu bildirilmiş olmakla ordunun şeref ve haysiyeti namma pek mühim olan nezareti müşarileyhamn bu karan arzolunur. ,, , T, ,
Mustafa Kemal
Vesika, 153.
Sivas, 13/10/1919
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
Sivas ahalisinin, heyeti eelilelerinin makamı iktidara geçmesi şerefine ve ingilizlerin Samsunu tamamen tahliye eylemeleri teps,iratr-
178
na ait olmak üzere 4 Teşrinlevel gecesi icra eyledikleri tezahüratı milliye ve fener alayı tafsil âtın d an bahis iradei milliye istihbaratına at* fen Dahiliye Nazın Pa&a Hazretlerinin Sivas vilâyetine vaki bîr tebliğlerinde, Sivas halkının izharı şadümani eylemelerini pek tabiî bulduklarını ve fakat «kahrolsun işgal» tarzındaki yazılar hükümetin halihazır siyasetine gayri muvafık olduğu için icap edenlere nasayihte bulu* nulmaaı maatur bulunduğu, valii vilâyetin istimzacı reyi maksadıle Heyeti Temsil i yem ize vaki mü raca atinden anlaşıldı. Heyetimiz mütareke-name ahkâm um mugayir ecnebi işgalinin refini gören, vatan m kısmen tahliyesini idrak eyliyen milletin bu tarzda hatta daha bariz bir surette izhan hissiyat etmesini pek muvafık ve mu kul gördüğü cihette milletin hissiyatı h akik iyesine müsteniden hükümetin bu haksız işgalleri lisa» nı reamiî siyasî İle ret ve mütareke ahkâmına mugayir bugüne kadar vuku bul muş mü da halatı protesto ve tamirlerini talep eyliyeceğine İntizar eylemektedir. E la] kın itimadım tezelzülden vikaye maksadile Dahiliye Nezareti tebligatı vakıasının muhafazai mahremiyetine ve halka ademi işaasma karar verildiğini arzeder, bu vesile ile hükümetin takip ettiği siyasette Heyeti Temsiliyece henüz malûm olmamış cihetler varsa tenvirine müsaade bu vurulması m üs t erli a m dır.
Heyeti Temsiliye nam ma Mustafa Kemal
Harbiye, 18/10/1919 Sıvasta Üçüncü Kolordu K, Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 13/10/1919 Hükümetin programında Heyeti Temsiliyece meçhul kalmış hiçbir nokta yoktur. Yalnız amali milliye dairesinde tedviri umur meşguliyetini tahammül eden hükümeti merkez i yenin harekât ve icraatında icaba tı sı yası ye yi kollamak ve Sivas Kongresi mukarreratın da da teyit olunduğu veçhile [*] ecanibe karşı daha mihraannüvazane ve mülayim an e hareket eylemek ızlırarrnda olduğu Heyeti Temsil i yece de takdir buyurulur ümniyesindeyim.
Milletin izhan hissiyat eylemesi ne derecede müstalısen ve hükümetin teşebbüs* u siy asi y esinde muvaffakiyetine ne mertebe müzahir
L*J Böyle g*y yakı ur.
Vesika, 154.
179
ise mukadderatı memlekete hükmedecek olan sulh konferansmda hayırhah zahirlere ihtiyacımız da olmertebe bahirdir. Bu cihetle amali mil]iyeyi tahsil vazifesinde idarei merkeziyenin daha müteenniyane hareket mecburiyetinde olduğu, hususile teşebbüsatl milliyeyi suitefsir faaliyetlerinin henüz kuvvetten düşmediği şu zamanlarda işaret eylediğim ihtiyat-kârhklann nabemahal olmadığı tasdik buy ur ulur itikadın dayım. Yoksa haksız ve lüzumsuz işgallerin reFi emrinde resmî gayriresmî teşebbü* saltan bir an bîle hâli kalınmadığını, temin eylerim. Harekâtı ahirei hudapesendanesile cihan efkârı umumiyetine karşı ispatı asan rüjt eylemiş olan milleti nccibeniu haizi itimadı bulunan hükümeti hazıra icraatı vakıasında azadeser kaldıkça harice kargı daha fazla ismaı kelâm eyliyebileceği bedihiyatına karşı Heyeti Muhteremei Temsiliyeden icraatı hükümeti daha ziyade mürevviçkâr bulunma lan m rica ederim.
Harbiye Nazm Cemal
Vesika, 155.
Telgraf Bursa, 12/10/1919
Sıvasta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Muhteremi Mustafa Kemal Faşa Hazretlerine
1 —¦ Bekir Sami ve Harekâtı Milliye Kumandanı Mehmet Ali Beyefendiler ile biliştirak dünden itibaren vazifeye mübaşeret edilmiş ve nizamnameye tevfikan teşkilâta başlanılmıştır.
2— Zam an m nezaketi ve müstaceliyeti hasebile aşağıdan yukarıya intihabat imkânı olmadığından intihabat! idare etmek üzere nizamnameye tebean memleketin maruf ve erbabı hamiyetten müteşekkil olmak üzere Meclisi Belediye, Ticaret Odası, Muallimler Cemiyeti, Türk ve Çiftçiler Derneği ve Avcılar Kulübü, Cemiyetülmüderriein ve Dava Vekilleri Cemiyeti gibi memlekette mevcut kâffei müessesatr milliyetim arası ile on kişilik bir heyeti merkeziye intihabı bugün ikmal edilecek ve esamisi bilâhare arzolunacaktır.
3 — tntihabatın sureti icrasını âmir olan telgrafnamei âlilerinin beş gün evelsine kadar mercilerine tebliğ edilmemesi yüzünden mündericatına kespi ıttıla edilememiş ve henüz elde ettiğimiz 13 Eylül 1919 tarihti telgrafnamei âlileri bittetkik hükümetin Kongrede hey e*
180
ti mabju&amız tarafından kabul edilen esasa t dairesindeki tamimi medarı tatbik ittihaz ederek süratle intihabata sarfı mesai etmekteyiz.
4—Bimaya muvasalattanheri Reddi llhukT Karakol ve saire namları altında ayni gaye ile hareket ve fakat muhtelif merkezlerden vuru t eden birtakım teşkilâta müsadif oluyorum. Hatta 10 Teşri nievel 1919 tarihli Balıkesir Reddi İlhak Cemiyeti R e ini Hacim imzasile gelen bîr Telgrafta ayın yirmisinde in'ikat edecek büyük kongreye bir tel-grafnatne ile iki murahhasın izamı ve teşkilât namına diğer tedabiri mühimmenin İcrası bildiriliyor. Bu hal kumandanın muhtelif mena-biden verilmesi yüzünden birçok mehaziri da i olduğu umum Anadolu ve Kümeliye şamil olan Kongremizin takip ve kabul ettiği her islâm cemiyetinin azasındandrr, kaidesine muhalif ve matlup olan vahdeti milliyeyi muhil olduğu cihetle ehemmiyetle nazan dikkati âlilerini celbe-derim. İttihaz edilecek diğer hu susat? dalı i peyderpey arzedcceğimi beyan ve Heyeti Temsili ye azayi muhteremesine derin hürmetlerimi tekrar ile emri Devletlerine intizar eylerim Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Bursa Murahhaıı
Osman Nuri
Vesilva, i 55.
Td Sivas, 14/10/1919
Bursa da Müdafaai Hukuk Cemiyeti Murahhaslarından Osman Nuri Beyefendiye
C: 12/10/1919 Tele.
1- -Teşkilâtın teşri ve tı-)nıili lı^fîisunrî.ı mıts-ruf olan himrmall va-tanperveranelerine arzı şükran olunur.
2 — Reddi İlhak ve saire gibi ayni maksadı mukaddesin doğurduğu millî cemiyetler Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namı altında birleşmiş, olduğundan hepsinin mümessili ancak Heyeti Temelliye m izdir. Bu sebeple bu gibi münferit tebligatın nazarı itibara alınamayacağı tabiidir. Pek muhtemeldir ki bu müracaatier tadilâtı ahi-reden henüz haberdar olmayan, teşkilâtımızın hafi bulunduğu zamanm netayicinden olan bazı aksamın teşebbüsa tidir. Binaenaleyh efkârı umu-
ısı
miyenin tenvir ve vahdeti milliyenin temini hususunda rüfekayi muh) teremelerile hasrı mesai buyurulması ehemmiyetle rica olunur Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika. 155.
Şifre Sivas, /14/10 1919
¦
K+ O. 20 Kumandam Ali Fuat Fa§a Hazretlerine Bursada Kumandan Bekir Sami Beyefendiye Balıkesirde Kolordu Kumandam Kâzım Beyefendiye
Bursada Murahhas Osman Nuri Beyden alınan telgraf namede Red» di İlhak, Karakol ve saire namı altında muhtelif millî cemiyetlerin teşkilât ve icraata devam eyledikleri hatta Balıkesir Reddi İlhak Cemiyeti Reisi Hâcİm imzasile ayın yirmisinde büyük bîr kongreye murahhaslar talep olunduğu bildirilmektedir, Sivas Umumî Kongresi ile ayni maksadı mukaddes uğrunda çalışan bilûmum millî cemiyetler tevlüt kılınmış ve bu sayede milletin gösterdiği birlik ve azmü irade neti* cesi olarak vaziyeti mes'udei ahire tahassul eylemiştir. Henüz mukar-rerattan haberleri olmadığı anlaşılan bu ^ibi kuvayi milliyenin Trakya ve Paşaeli Cemiyetinin de mülhak olduğu Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi ile doğrudan doğruya temas eylemeleri ve Sivas Kongresi nizamnamesine tevfikan teşkilâtlarını tadil ve teklif at ve mutaleb atını ancak Heyeti Tcmsiliyemiz marifetile icra eylemeleri vatanımızın bugün muhtaç olduğu vahdet ve intizamı dahil) noktai nazarından kat'î ve zarurî bulunduğunun lâzımgelenlere izahı ve keyfiyetin tahtı temine alınması ve hükümeti merkezİyemizin selâmeti memleket namına matuf mesaİİ milliyetinde duçan sekte olmaması için kongre ve paire £İbi içtimalara bujrün lüzum olmadığının icap edenlere iblâğı ve neticenin iş'art kemali ehemmiyetle istirham olunur.
Fuat Paşa Hazretlerine, Kareside K. O. 14 Kumandanı Kâzım Beyefendiye ve Bursada Bekir Sami Beyefendiye bildirilmiştir.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
182
Gayet müstaceldir
Konak, 18/10/1919
K. O, 3 Kuman d anlığına
Atideki telgraf namen in Mustafa Kemal Pas* Hazretlerine arzını rica ederim.
Kuvvet ve teşkilâtı milli yenin vüs'at ve ah engine halel verecek ve ecnebilerin milletimizin müttehit olduğu hakkındaki fikirlerini şüpheye sevkedecek teşebbüs at tan tevakki olunması iş'ar bu vuruluyor. Hacim Beyin bu baptaki maruzatını yazdım. Heyeti Temsiliyenin gerek inli* habat ve gerek sair hususa ta müteallik mukarrcratınm tatbiki için Karesi heyeti m erk eaiy esinin samimiyeti ile İmali nüfuz eylemekte olduğuna itimat buyurulmatını arz ile teyidi hürmet eylerim.
K, O, 14 Kumandanı Kâzım
Vesika, 156,
S-lre Sivas, 14/10/1919
Zata m&beugtttr
Gayet Jtthdır
.¦
Erzurumda On Beginci Kolordu Kumandam Kâzım Kara Bekir
Paşa Hazretlerine
Diyarbekİrde On Üçüncü K. O, Kumandanı Cevdet Beyefendiye
Ankara da Yirminci K, O, Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye
Yirminci fC O. Kumandam Ali Fuat Pasa Hazretlerine
¦
Konyada Heyeti Temsiliye Azasından Kefet Beyefendiye
Kareside On Dördüncü K. O, Kumandan Vekili Miralay
Kâzım Beyefendiye
Bahriye Nazırı Ayandan Salih Paşa Hazretleri HeyrX i Temsiliye ile müdavelei efkâr cylemetk üzere 15-10 da Dersaadetten hareketle Amasya vı teşrif buyuracaklardır. Mdşarileyble vaki olacak mülakat hükümet kiyaseti hariciye ve idareı dahiliyesine ve ordumuzun istikbaline ait esasa Iı mühim meyi ihtiva edeceği kaviyyen memul bulunmakla bu baptaki mütaleatı âlileri hututu esasiyesinin iş'armı rica eyleriz.
Heyeti Temsiliye namım Mustafa Kemal
183
Vesika, 156
' 4
Zata mahsustur Bozüyük, 16/10/1919
Dakika tehiri gavritaİMÜr
Amasyada: Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesine
¦
C: lq Tesrinievel 1919 şifreyedir:
1 — Mustafa Kemal Paşaya mahsustur; Hükümetimizin siyaseti hariciyesi asrı mütecaviz zamanda nb eri hükümetimizin muvaffak olama-yıp bir felâketten diğerine düşmesi vaziyet ve ahvalimizin icabı olarak bilcümle ecanip ile dahildeki hıristiy anların ve bunlara müzahir olan bazı muslini ham siyasilerimizin yüzündendir. Bu sebeple çok zayıf kaldık. Kuvvetlenmedikçe bu felâketlerden kurtulmak imkânı yoktur. Kuvvetlenmek için ke umuru hariciye ve dahiliyemizde namuslu muzaheretten başka bir §ey dügünmiyen kuvvetli ve zengin ve asri bir dosta İhtiyacımız vardır, Bunun tayinini salâhiyettar olanlara terketmek mecburiyetindeyim. İdarei daîûliyenin bu hususta nekadar ıslahat yapılırsa yapılsın is. basma padişaha, millet ve vatana sadık, hüsnü niyet sahibi olanlar getirilmedikçe idarei dahiliyede husule getirilecek muvaffakiyet hainane ve irtieaane mahvolabiiir. Şimdiye kadar buna pek az dikkat edilmişti. İdarei mülkiye ve askeriyenin ve umuru inzibatiye ve asayişle müteveggil memurinden bazıları el*an haindirler. Bun-larm derhal tebdili lâzımdır. Uzun bir mazidenberi vatan hainlerinden hiçbirine ceza edilmemesi bunların kesret ve adedini arttırmıştır. Bugünün en mühim işi padişahı, millet ve vatanî hainlerden kurtarmak ve ecnebi entrikalarına mâni olmak lâzımdır, Bu hususta milis jandarma teşkilât ve menabiî gayrikâfi ise meslek ve saireye bakılmayıp ehliyetlilerle hemen takviyesi lâzımdır.
. 2—Ordumuzun istikbali. Galipler ellerinden gelirse mağlûpları ordu buz bırakmak istiyorlar. Umuru dahiliyesini hayli zaman tanzim edem i y ece k olan Devleti Osmaniyenin diğer mağlûplara nisbeten daha fazla bir orduya ihtiyacı olduğu galiplerce de malûmdur. Bu teşebbüsümüz neticesinde maksada kâfi bir ordunun ipkası terviç edildiği takdirde teşkilât için daha iki prensip varidi hatır olmaktadır. Biri, seferde büyük orduya esas olacak büyük ve müteaddit -karargâhtı mebzul kıtaatı feuniyeyi diğeri ise asayiş ve talimü terbiye temin edecek derecede nispeten az büyük karargâhlı ve kıtaatı fennıyeyi, yani teşkilâtı
184
hazıra olarak üç müfettişlikten ibaret dokuz fırkalı bir ordu kabul etmektir. Ben ikincisini tercih ederim. Jandarma, hudut gümrük, izci, tayyare, tehiztelgraf ve otomobil teşkilâtı ordudan hariç fakat ordunun gizlice nezaret ve idaresinde bulunmalıdır.
Yirminci Kolordu Kumandanı Mirliva
Alt Fuat
Vesika* 156.
Dakika tebîri gayricaisdit Diyarbekirden, 16 -17/10/1919
Amasyada Heyeti Temsiliyeye
Salih Paşa Hazretlerile mülakatta hükümeti merkeziyeye herveçhi-atİ nikatm iblâğının münasip olacağı mütalea&ında bulundum;
a) Siyaseti dahiliye.
b) Akti mütarekedenberı on bîr ay zarfında kabineler resmi geçit yapar gibi sık, sık tebeddül etli. Harbiye Nezaretine şimdiye kadar bir düzine nazır tayin edildi. Buna yegâne sebep kabinelerin amali milleti ihmal ederek hiçbir kuvvete istinat etmemesidir. Nazırlamı tesiratı si-yasiyeye kapılarak ve gölgelerinden korkarak gayet cebin bîr siyaset takip etmeleri ve düşmanlarımızın sozlerile hareket eylemeleri yüzünden millet ve ona zahir olan ordu şüphe altında bırakıldı. Mütarekenin adı kaldı. Millet birçok felâketlere maruz oldu. Bu suretle milletle hükümetin arası açıldı. Böyle zamanlarda her devlet milletin azim ve iradesine istinat eder. Meselâ İtalyanlar ve Yunanlıların harekâtı, yaygaraları meydanda misal olarak dururken hükümetimiz mitingleri bile men-etti. Milleti büsbütün ihmal etti. Bundan sora hükümeti merkeziye milletin azim ve iradesine istinat ederek cesurane ve durbinane bir siyaset takip etmelidir. Ve Millet Meclisinin küjadı hakkındaki vait infaz edilmelidir.
c) İstanbul Düveli itilâf iyenin tahtı tesirinde bulundukça Millet Meclisinin tstanbulda bu toplanması mahzurdan salim -değildir. îstan-bulda kadınlarımızı bile İngiliz Muhipler Cemiyetine ithal eden mü-essirat, meb'uslarımız üzerinde mühim tesir yapabilir. Emniyetbakg rol ve neticeye kadar meb'usan memleket dahilinde münasip bir noktada toplanmalıdır. Ye memleket dahilinde ve hassaten tstanbulda Kürt Teali Cemiyeti gibi camiai Osmaniyenin parçalanmasına hizmet eden
185
a zal arın dan vicdanlarım sattıkları de la il ile anlaşılan cemiyet ve fırkaların ifsada tına ve düşman ^arasilc çıkan muharrik gazetelerin muzır neşriyatına nihayet verilmelidir. Malatya Mutasarrıfı Halil Rami Reyin Kürt cemi yetinin ve Ermeni patrik anesinin muavenet ve Lesİratİle Malatyaya tayin edildiğini alenen söylemiş ve Kürdislan istiklâlini ha* zırlamağa çalışmıştır, Kürtlerle beraber İngiliz binbaşısının Malatyaya geleceğini üç aydanberi söylemekte imiş bu misalden dersi ibret alınarak tayinde hiçbir tesirata kapılmamak ve sırf vatanın selâmeti düşünülerek intihap edilmelidir. Kür d ia Lan a sulbün aktine kadar yerli büyük memur gönderilmemelidir*
Faik Âli Bey, kendilerini burada ingilizlerin tayin ettirdiğini müf-tehirane söylüyor. Bu fikirde olan valinin ne i; göreceği bedİllidir» Umu-rt devlete müteallik mesailde düşmanların fikrine müracaat izmihlalimizi mucip olur.
d) Refik Halit* Ali Kemal Beyler, Süleyman Şefik Paşa gibi bi* meslek vicdansızları mühim makamlara getirecek sadrazamlar gelirse İş başına sene (msyaybvn) veliahtı saltanat hazretlerimi) layihalarında teldir buyurdukları gibi zati akdesi hazreti padişahının mevcudiyeti hiç mesabesinde olan fınkalara İltifat buyur mamalarını ve fırka mesailinin fevkinde bir muvazene temin buyurmaları (vkvnbayl v ıı) zati akdesi padişahı muk&rrihıınr.ıııtı hiçbir tesiri siyasiye kapılmayacak vatanperver zevattan intihabı milletin ahvalini yakından görerek zatı hümayunlarına raporla arzı malûmat etmek üzere şehzadegân» ¦hm iinkrr {»lanlartıı muhtelif jnii!L;ıkulflrda orduda hizmetleri ( İ/( m görülmektedir ve matbuat sarısörüijün kaldırılması ve zarurî ise tahfifi.
*") Harbiye Nezaretinin hıristiyanların terhisini emretmekle gayrimüslimlerin im t iy azat t tezyide başlandı. Bu gibi imtiyaza tın müsaadesi nispetinde reFL
f) Mütareke akünde bulunduğumuz hat dahilindeki memaliki Os-nıaniyenin Garbı Trakya da dahil olduğu halde doğrudan doğruya zati akdesi hazreti padişahinin idaresinde bir şekli müstakilde kalması,
g) Hilâfetin âli Osmanda katması.
h) Suriyedeki cemiyeti a mb i yenin fikrini bildirmiştim. Bugün Suriye hiçbir ecnebi himayesi istemiyor. Ve külliyen müstakil kalmak istiyor. Yalnız bitaraf bir hükümetin muzahereti arzu olunuyor, Mümkün olursa Mısır da dahil olarak bütün Arubistanın şerif idaresinde istiklâli arzu olunuyor. Fakat Arabistan d a ahvali ruhiye ve tahayii kavmi ye bence malûm olduğu için bütün Arabistan aksamının şerif idaresinde bir hükümet teşkil edebilmelerine ihtimal veremem ve hürriyet vr müsavatı
186
millîyeîerinin teminine muvaffakiyet elverdiği nispette Hükümeti Osmaniyenin azîm bir ekseriyetle reyi irtibat kazanacağı muhakkaktır. Binaenaleyh Irak, Suriye, Hicazı ve Ceziretülârabrn (lykrbsnan) akvamını ayn, ayrı birer hükümeti ara biye teşkil ederek cümlesinin zatı akdesi hazreti hilâfet p en alı i ye su veri münasibe ile merbutiy etini temin ve bir konfederasyon teşkili neticede Hükümeti Osmaniycnin Araplarla her suretle uyuşması mümkündür. Osmanlı sancağı da Amerika sancağmdaki yıldızlar g£bı hükümetlerin adedince hilâl ihtivası (t m 1 h y) makarnan mukaddeseye halife namma memurlar ve bir miktar osmanlı askeri ikamesi de kabildir.
i) Bir Ermenistan teşkili zaruridir. Kafkasyada hükümetimizce tanınmış Ermeni Cumhuriyeti bizim zararımıza tevsi edilemez. Sulh konferansının ısrarı halinde cüz7! miktarda tashihi hudut kabulünde fedakârlık zaruridir ve (ayrakdnklyzasarvnhkyrdv k n h) Kafkas bilâ Ermenistan teşekkül edeceğine göre Azerbaycan islâm hükümetinin kuvveti az olarak teşekkülüne muavenet menfaatimiz iktizasındandır. Bunun teşekkülünü ve derecesini tayin hükümete aittir. Yunanistamn hakkımızdaki muzır siyasetine karşı Bulgaristan ile iyi geçinmek lâzımdır. Bulgarların da bunu arzu edeceklerini zannederim^
j) Himaye istiklâli muhil olduğundan hiçbir hükümetin himaye* si kabul edilmemelidir. Yalnız ziraat, smaat ve sair fennî ve idari hu-susatta istiklâlimize halel vermemek şartı I e bitaraf bir hükümetin muzahereti kabul olunabilir. Suriye Hükümeti Arabiyesi de bu fikirdedir ve muavenette Amerikaya meyyaldir. İstihbarata göre Suriyede işgal tehlikesine karşı seferberlik yapılması bu fikri teyit eder,
k) Sulh konferansına itimadı umumiye mazhar siyasetten anlar vatanperver zevatın intihabr.
Ordumuzun istikbali,
l) Müfettişlikler ve şûrayı askerî ihya edilmeli. m) Emir ve kumanda ve mühim makamat Harbî Umumide tecrübe görmüş muktedir namuskâr kumandanlara tevdi olunmalı.
n) Siyasî bir maksatla Enver Paşanm gadrine uğramış muktedir mütekait erkân ve ümera mevcuttur. Bunların miktarı da pek mahduttur. Bunlarm iauei rütbeleri ve istihdamları münasip olur,
(h h d) Ordudan çıkarılacak kadro fazlası binlerce ümera ve zabi-tan varken naehil mütekaidinin hizmeti nizamiyeye alınmaması.
o) Zabıtanın terfihi hali.
p) Düşmanlarımız mağlûpların tahdidi teslihatma çalışırken kendileri mütemadiyen tezyidi teşrih at yapmakta olduklarından sulh kon-
187
ferahında ahvali dahiliyemiz de nazarı dikkate alınarak hudutlarımıza ve maliyemizin kuvvetine göre teşkilâtı askeriyenin kâfi kuvvette ipkasına çalışılması ve sırf mıntakamı kuvvetsiz bırakarak kolayca zabıt maksadile Jeneral Âllenbi tarafından kolordumun lağvı talep edilmiş ve bu talep şimdiye kadar is'af edilmemisse de bu fikrin mevcudiyeti kolordumun bütün muamelâtına tesir yapmakta olduğundan bu Lağıv meselesinde olduğu gibi bütün ordunun erkânıharbİyenin bu müzahir devletin maiyetine ve nüfuzuna geçmemesine dikkat olunması varidi hatır olan maruzatımdan savap olmayanlar hakkında tenvirimi ve bu şifrenin alındığının iş1ar buy anılması müsterhamdır. Harekât 2658 numaralıdır. K. O. 13 Kumandanı
Cevdet
Vesika* 156.
Sifr* fe»llî Ankara, 17/10/1919
Adet 4690
Gayet aceledir. Zata mahsustur
Amasyada Kongre Heyeti Temsiliyesi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
1 — Siyaseti hariciyemizde istiklâli tam talebüe hiçbir devletin mandasını kabul etmemek, kapitülasyonların ve gümrük rüsumunu tezyit mecburiyetinin borçlarımızı ödeyemiyeceğimize sebep olacağını irae ve ispat ederek bu kaydi kadîmden memleketi al iten ve filen kurtarmak.
2 — Memleketimizde istilâ hırsı takip etmiyen bir devletin iktisadî ve fennî muavenet ve muzaheretini temin etmek, başka devletlerden de mütehassıslar, müşavirler, muallimler celbedebilmek ve bilhassa teşkilâtı bize benziyen ve pek (küçülmesi itibarile ricali âl İyesi işsiz kalan Avusturya - Macaristandan idarei dahiliyede mütehassıslar getirtmek.
3— Fransaya memleketimizdeki menafii azimei asır d idesi, harsı, gerek daima dost bir vazıyette bulundurulmasının ve bu suretle zaman zaman aleyhimize kaldırılacak olan efkârı umumiyet cihana kargı büyük müdafaacı kazanmak ve erkânıharbiye talebesinin Fransaya izamı veya muallim celbi konferansta ordumuzun lehine medar olabilir.
4 — îngiit erenin Bağdat - îskenderon hattını alacağı istidlal olunmaktadır. AnaJoluda kalan mütebaki hatların heyeti umumiyesini Türk
188
azaları bulunan muhtelit bir heyetin riyaset ve murakabesinde Fransız şirketlerine tevdi ve hasılatı saf iyesinin düyunu umumiyeye tahsisi muvafık olacağı kanaatindeyim.
5 — Kezaîik Fransızlar taraf m dan daha şimdiden kendiliklerinden A d an anıtı tahliyesile ahalisi Türk olan vilâyetlerin Türklerde kalması filen gösterilirse memleketin her tarafında ve hatta Adanada Fransız askeri olmadan bile istemeden menafii iktisadi yenin verilebileceği irae ve tahmin edileceği iblâğ edilmelidir. Ve bu suretle Fransızların Adana-da kalmaları için hazırlanmakta ve Yunanın Aydın, İtalyanm Antalya ve İngilterenin Halep ve Musul şehirleri ile bu vilâyetlerin şimalinde yerleşmek tasavvur ve hazırlıkları menedilmiş olacaktır.
6 — Bilhassa mütarekedenberi takip eyledikleri sakim siyaset ve metbuu mufahhamları zatı hazreti padişah İyi eyyamı merasimde ademi ziyaretle rabıtai ubudiyet ve tabiiyeti kat'eylemis olan patriklerin eski imtiyazdan bahse haklan kalmamıştır. Zaten Kum ahali MakedonyayaT Ermeni ahali Erivandaki Ermeni Cümhuriyetine tebdil edilmesi sure-tile Ermeni vc Rumların merkezi sıkleti de memleketimizden kalkmış olacağından Rum ve Ermeni patriklerinin ve buna tebean Bulgar ek-sarhının Dersaadetten «kaldırılması ve sulh muahedesinde her halde duçan zarar ve tehcir olacak olan milleti islâm iyeye karşı patrik an elerin defi ifsadatile memlekette sükûnun muhafaza edilebileceği şüphesizdir, Mütareke islâm ahaliye bu kadar tahakküm ve tahkîratta bulunan ve şımartılmış olan bu Ermeni ve Rumların Bulgaristan ve Ynna-nistanda olduğu gibi daima haricin teşvik ile atide saii fesat olacakları pek muhtemel olduğundan mübadelei arazi ve ahali suretile bu meselenin halledilmesinin kan dökülmemek için yegâne çare olduğu konferansta sarahaten gösterilebilmelidir.,
7 — idarei hükümette sırf İslâm ve Türk ahali düşünülerek idarei hükümet etmek mecburiyetindedir. Akalli kalil kalacak gayrimüslim anasırın zulmü taaddiden masun; hayat, emval ve hukuk mahfuziyeti kâfidir. Dahilde sükûn ve asayişin takriri için bir (fvamvnylaly) jandarmanın kifayetsizliği Ana doluyu acınacak bir halde bırakmaktadır. Filen ıslah ve ikmali için çalışmak zaruridir. Bu da askerliği ikmal etmiş ahaliden gönüllü suretile ve fakat ahlâk ve etvan mücerrep ve mazbut olanlardan intihap edilmek şartîle yapılmalıdır. Bilhassa za-bitan hüsnü intihap edilerek faal ve vatanperver bir heyet teşkil olunmalıdır. Alay kumandanlıklanna değerli faal ümera verilmelidir,
8 — Orduya gelince esaslı bir tensike ihtiyaç olduğundan şeraiti kanutüyesi dahilinde namuslu mütekaidin dahil olarak bir şûrayı aake-
189
¦
rî teşkil edilmeli ve Erkânıharbiydi Umumiye Riyaseti de dahil bulunmalıdır. Harp tecrübelerine istinat eden ve esasatta Türk ve islâm or? duşu olması lâzrmgelen orduda fırkalara ziraat muta basmışları ve muallimleri konularak ordunun mektep halinde bulundurulması temin edilmeli ve gösterilmelidir.
9 — Her şeyden evel muamelâtı zatiyeye teerübeH ve kifayetli o» lan ve . ... mücerrep zevat tarafından işgal edilerek sicillâtı tetkik ve buna nazaran mevcut zabıtan zinde ve vatanperver faal bîr bale irca edilmelidir. Son zamanda alman mütekaidin tekaüde irca edilmeli. Karada kifayetsizliği mücerrep bahriye zabitanı ya sınıfı aslilerine veya başka müteferrik hidemata alınmalıdır. Kadro tespit ve liyakatsiz, ahlâksız olanlar çıkarılmadan evel yalnız sinninin fazlalığından dolayı kusuru olmayanların hemen kadrodan ihraç edilmemesi muvafıktır,
10 — Kolordu, fırka ve alay kumandanlıklarını harbi hazırda ilmi, ahlâkı, faaliyeti mesbuk ve mücerrep zevata tevdi ile şûrayı askerinin tensibinin bihakkın tatbikin a harp senelerinde çıkan genç zabi-tanı terbiye ve tedris ile yükseltmeli ve orduda fikri inzibat ve terakkinin tealisine imkân vermelidir. Bütün alaylarda ve muadili bulunan müesaesalta divanı haysiyet teşkili mecburî olmalıdır.,
11 — Dersaadette boş oturan zabitan kolordulara gönderilmelidir. Bu suretle kıtaatta istihdam veya tekaüde sevkı bilfiil tecrübe edilerek birçok değerli zabitan iş başına getirilmiş bulunur,
12 — Tekaüt edilmiş ve edilecek zabıtanın ilim ve alıl âk eihetile yüksek ve vatanperverlikleri sevkıle talip olanlar bilimtihan nahiye mü-dü^lüklerîne, mektep hocalıklarına ve muadili birçok memuriyetlere tayin ile iki taraflı istifade edilebilir.
13—Bugün kıtaat efradı yekdiğerine tamamile karışmıştır ve silâh altında askerden .. . firarı mevcut olduğundan af iradesi veçhile cezalan affedilmek üzere emsali silâh altında bulunan bilûmum firarilerle mazereti zail olmuş bakayayı silâh altma celbetmeli ve bunların hemen kıt'alara yeniden kay İl ve lespitile badema herbir firarinin behemehal kendi kıt'asma izamım esas ittihaz etmek ve aramak kat'iyyen temin edilmelidir.
14 — Sabık veçhile memaliki Osmaniye üç müfettişliğe taksim ve fırka kumandanlarının -da mmtakalannda asayişle memuriyetleri memleketin inzibatı noklai nazarından pek mühimdir,
15 — Vusulünün iş*ar buyurulması,
K. O. 20 Kumandan Vekili Mahmut
190
Vesika. 156-
Şifre halli Erzurum, 17/10/1914
"« T Vürudu, 10/10/1919
A manyada Fırka 5 Kuman (i anlığın a Cî 14/10/1919 jİfreye Heyeti Tenısiliyeyc i
Siyaseti dahiliyemiz hakkındaki esasa t kongrelerde hemen aynen takrir edilmiştir. Erzurum hakkında kat'iyyen bir milis ordusu kabul edilmiyerek mutlaka daimî bir ordu ipkası vc bu ordunun mevcudu ne olursa olsun mevcut kadroların azalulmamasıdır. Civar hükûmatın daimî orduları bulunması jandarma ve gönüllü bir vaziyet olduğu takdirde memleketin vüVati ile mütenasip mevcuda baliğ olamaması mutlaka daim t ordunun kuvvetüzzahr olmasına ihtiyaç gösterir. Bundan başka ber sene mühim miktarda yirmi yaşındaki gencin oldukça talim ve terbiye görmesi de maarifi umunıiyemiz hesabına bir kârdır arzeylerim.
VL O. 15 Kumandanı Kâztm Kara Bekir
Vesika, 156*
İS 77 T
Şifn halli
tiııj'et müstaceldir
Amasyada Fırka
Erzurum, 18/10/1919
Kumandanlığına
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine: Bugünkü telgrafıma zeyildir.
1 — İtilâf Devletleri ya halen veya sulh konferansında şark vilâyetlerin dek i ordunun mütarekemiıno ahkâmınca silâh teslim etmelerini istemeleri muhtemeldir. Komşu devletlerden Gürcülerle bilhassa katliamda berdevam bulunan Ermenilerin hudutları şeraiti atiyeleri ve terki silah keyfiyeti ayrıca takrir vc tespit edilmedikçe daima maruzu tehdit olan halkımızın bir tek silâh hile vermeğe müsaade etmiyecekleri he-dihidir. Bu hususun ehemmiyetle nazarı dikkate almmasmı arzederim,
2 — Bundan buşka memaliki müstahlasamızda bir hayli Rus mühimmatı vardır. Bunların se vahi İde teslimi taahhüt edildiği için haklı
191
olarak istiyorlardı. Halbuki meselâ Erzurumda bir ambarda mevcut Rus mühimmatı yirmi bin arabalıktır. Binaenaleyh bımlarm itasına ne vesaiti nakliyemiz ve ne de paramız kat'iyyen kifayet çürüyeceğinden bu hususta da dikkatli davranılması iktiza eder. Saniyen bunlar harben alnımı* esliha olup milletimizin (hakkıdır.
3 — Sulh konferansına gidecek murahhasları Bahriye Nazın Paşa Hazretleri bileceğinden bu bapta tenvir buyuru! ma-khğfnıı rica eder Salih Pasa Hazretlerine tazimatı mahsusamm takdimine lütfen vesatat-lannı istirham eylerim.
K. 0. İS Kumandanı Kâztm
Vesika* 157.
Kastamonu, 18/10/1919
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Selâm ve iltifatı âlileri Salih Paşa Hazretlerine tebliğ ettirildi. Teveccühü alilerinden müteşekkir ve hakkında Kuvayi Milliye tarafından yapılan mutantan istikbalden memnun kaldığını cevaben söylemiş oldukları maruzdur.
Kastamonu Müdafaai Hukuk Heyeti Reşit
Vesika* 158.
Şifre Srvas, 1/11/1919
Erzurumda On Beşinci Kolordu Kumandanı Kâzım Kara Bekir
Fasa Hazretlerine
Ankara da Yirminci Kolordu Kumandanı A1İ Fuat
Paşa Hazretlerine
Diyarbekirde On Üçüncü Kolordu Kumandanı Cevdet Beyefendiye
Amasya da Bahriye Nazın: Salih Pag a Hazretlerile vaki mülakat neticesinde esas mukarrer at ve lahika, teklif ve hulâsai mütaleat olarak takarrür eden mevat aynen bervechiati arzedilmiştir. Sulh konferansı-
192
na gönderilecek zevatın şeraiti iâzimeyi haiz bulunması sartile intihabı tamamen hükümete terk olunmuştuk Hükümet taraf m dan gönderilmek tizrrt1 tasavvur olunan ztLv;,t camisi de ilâve edilmiştir.
Bu malûmatın temasta bulunulan Müdafaai Hukuk Hey ati Merkeziyetine bildirilmesini ve vusulünün işmarım rica ederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
SURET
Merbuttur (Vesika 159 - 160)
Vesika* 159.
Askerin siyasetle meşgul olduğu fikri verilmemeli hatta asker siyasetle iştigal etmemeli,
1—İttihatçılığın, İttihat ve Terakki fikrinin memlekette tekrar uyanması hatta bazı a lamı inin meşhut olması siyaseten gayet muzır dır. Çünkü bütün İtilâf Devleti erile gayrimüslim tebaa bu meslek ve bu fikrin aleyhindedirler ve bu halin vatan için mucibi felâket olacağını ve konferansa fena tesir edeceğini mümessiller yekzebau olarak beyan etmekte» dirler, Muhit ve zaman suitevil ve sui tefehhüme gayet müsait olduğundan en ufak bir hareket ve halden dahi tevakki lâzımdır,
2—Hükümetle teşkilâtı milliye arasında nikatı esasiyecc itilâf hâsıl olmuş ve asla tebayün ve ihtilâf kalmamıştır. Binaenaleyh hükû* metin mevki ve kuvvetine halel getirecek e dua müdahaleden içtinap selâmeti memleket nokta i nazarından elzemdir. Şu halde kavanini m ev-ende ahkâmına iltiba'ı meslek ittihaz etmiş olan hükümete karşı filânın azli, filânın tayini* filânın cezalandırılması gibi mutalebattan sarfınazar olunması icap eder.
3 — İntikam politikasr takıp etmtyeceklcri vukubulan taahhütleri iktizasından bulunduğundan vaktile teşkilâta muhalefet etmesinden dolayı tevkif edilmiş kimseler varsa bunlarm ıtlakı ve bunlar meyanında efali memnua mürtekibi o E anlar hakkında müddeiumumilikçe icra olunacak takibatı kanuniyeye muhalefet olunmaması iktiza eder.
4 — Tehcir dolayısile irtikâbı eürmedenlerin kanunen mücazab adlen ve siyaseten elzemdir.
5 — Harbe iştirakimizin musİp olup olmadığı hakkındaki içtiha-data hükümet taarruz etmez. Fakat iştirakin musip olduğuna dair olan
13
193
içtihada T m şimdilik ketmi selâmeti memleket icabında ndır) Çünkü isabet i içtihadını ilân edenler Düveli Mütclifeye düşman ve Almana dost addolunarak mucibi tevahhuş oluyor.
6 — İntihabı meb'Liflinin serbest cereyanı, aleyhimizde vuku bula* cak itiraza t ve müdahalâtıu men'i ve tebea beyninde vukuu melhuz ihti» lâf alnı selbi için lâzım ve selâmeti vatan için elzemdir. Çünkü müdahale vukuu baisi kıylükal olmakta beraber meselâ meşhur ittihatçıların meb'us intihabı İtilâf Devletlerinin itiraz hatla müdahalelerini mucip olabileceği cihetle intiha batın reyi ahaliye terki muktnzidir. İsabet le andadır. Zaten meclisi meb'usanda muhalif fırkalara da lüzum vardır.
1*— Galeyan 1ı nümayişler ve makalelerden sarfınazar olunması,
8 — İhlali asayişi mucip halata meydan verilmemesi ve evelee köprüde adam vurulmak gibi vukua gelen harekâtın kendi tensiplerile yapılmamış olduğunun ilan edilmesi.
9 — Hükümetin ne leh Ye ne aleyhinde bir t,ey yazılmaması,
21 Teşrinievel 1919
Bahriye Nazın Salih Hulusi
Vesika, 260.
İçtima edecek heyeti meb'usan mey anında şahsiyetleri İttihatçılığın im :uiaile alâkadar ve tehcir ve taktîl ntesailıle ve menafii hakikiye! millet ve memlekete münafi sair mesavi ile lekedar olan kimselerin bulunması caiz olmadığından bu cihete mâni olmak için mümkün olan esbaba tevessül edilebilir. Bu tarzı tevessül hukuku şahsiye ve ahkâmı kan un iyeye tecavüz mahiyetinde olmam ah d ir. İstihdaf olunacak maksat nezih ve bitaraf zevatın intihap] arını tercih ve be il ha han ve eeanî-bin bir gûna itiraz ve müdahalelerine meydan vermemek için memleketimizde mevcut bilcümle f e rakı siy aeiy eden ve anasın Kiri iti yani yeden intiba bat a iştiraki temin ile içtima edecek meclisin sıfatı tcmsiliye-sinin her noktai nazardan bütün memlekete şümulünü ispat etmektir. Bu bapta zamanı teşebbüs teahhur etmiş olduğundan bundan sora alınabilecek tedabir ile tamamen temini maksadın mümkün olamıyacagt varidi hatır olmakla beraber azamî neticenin istihsaline bezli gayret oluna çaktır.
22 Teşrioİevel 1919
Bahrîye Nazın Salih Hulusi
194
Vesika* 161.
195
Müstaceldir
Amasya Mutasarrıflığına
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine takdim olunacaktır:
1 — Şeylı Recep ve rüfckasimn lelgrafname meselesi oraya mübalâğalı surette aksettirilmiş olduğu için izam edildiğini dünkü muhabereden İstidlal ettim. Keyfiyeti tavzih a o arzediyorum.
2 — Bu adamlar Salih Pasa Hazretlerinin mukaddema Sivasta men-fiyyen bulunmasından istifade ederek, Amasya ya kadar gelmişken buraya da davet edilmeleri münasip olacağı serrigtesile bazı sadedilânı bil iğfal bir telgraf name ihzar ve imza ettirmişlerdir. Mesele vaktile haber alınmış olduğu gibi mu ah haren kendileri de makamı vilâyete gelerek böyle bir telgraf yazacakların] söylemişlerdir. Durup dururken hilâsehep Sabb Paga Hazretlerinin daveti elbette bir maksadı mahsusa matuf olacağından memlekette dedikoduyu mucip olacak bu gibi tesebbüsattan sarfınazar edilmesi elbette hayırlı olacağı mütemadiyen bir saat esbap ve delâilile izah edildi* Kendileri de söyleşilen sözlere kanaat etmiş gibi görünerek gittiler.
3—Evelki gece va*atî saat on iki raddelerinde Şeyh Recep ile Ahmet Kemal ve Zar alız ade Celâl namın d ak i iki refiki telgrafhanede makine odasına girerek Salih Paşaya yazılan mezkûr telgrafnamemn keçi d esin j talep etmişlerdir. Müşarilcyhin henüz Amasya ya gelmediğinden dolayı vüruduııda sekilmek üzere telgraf nameyi bırakmaları teklif olunmuş ise de ısrar ve tehditte bulunmuşlar ve nihayet telgraf m çek i İm iveceğini anlamaları üzerine kendilerine münasebeti olan bir muhabere memurunu iğfal ederek zatı şahaneye ve İstanbul muhabere sermem uruna hitaben orada tertip ettikleri malûm telgrafları yazdırmışlardır.
4 — Geeeyartsı telgrafhanede geçen bu hâdiseden ne telgraf m e* Tim Han ve ne de diğer bir kimse tarafından hiçbir makama malûmat v e ri İm emiştir,
5 -— Ancak ertesi sabah telgraf başmüdürü tarafından evvelâ telefon badehu tezkere i resmiye ile keyfiyetten vilâyetin haberdar edilmesi üzerine hemen bu üç şahıs derdest ettirilerek polis idaresince tahkikatı iptidaiyesi bilim adliye memurları da geceyarısına kadar dairede alt-konularak evrak t kendilerine tevdi ve kanunen icap eden tevkif müzekkereleri taslir ettirilmiş ve merkumlar da tevkifhaneye îlka olunmuştur.
6 — Bu hadise yüzünden memlekette frükûn ve İnzibatın muhtel alması esasen melhuz olmamakla beraber ihtiyaten takayyüdat icra ve devriye teksir olunmuştur. Memleket bildikleri hali tabiidedir.
7 — Tafsilâtı maruz adarı müsteban buyurulacağı veçhile alâkadar bazı memurların Iâkaydisi yüzünden tahaddüs eden şu vakamın haddi zatinde ehemmiyeti yok ise de devam ve ehemmiyet ile tevessü eylemesi ihtimali varit iken önüne geçilmiş vc gösterilen icraatı seri a ve şedide-den dolayı buna mümasil ahvalin badema ademi zuhuru derkâr bulunmuş olduğu ihtiram atı mahsusa ma terdi fen maruzdur.
20 Tesrinievel 1919
Sivas Valisi
Reşit
Vesika, 162.
Sif« mahlûla Ümit, 20/10/1919
Pek acele
Adet 116T
Sıvasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Riyasetine:
Adapazarı kazasının Akyazı cihetlerinde Ta 1 ustan Bey ve lstanhul-dau para ve talimatla gelerek süvari olacaklara otuz ve piyade yazılacaklara on beş lira vadeden Bekir namında bir şahıs ve Geyve altıncı daire tahsildarı Sapanca m n Akçay karyesinde» Beslûn nam a damların bağlarımı topladıkları ath, yaya eşhas ile Adapazarı kasabasını basıp yağma edecekleri mahallince haber alınarak kay makam t kaza ve İzm itten; gönderilen bir binbaşı ve Çerkez ve Abaza dan yirmi, yirmi beş kadar atlı ile iki yüz bin mikyasındaki harita dit Lûtfiye köyü civarındaki Çarka karyesinde buluştukları ve esbabı hareketleri sual olundukta zatı padişahinin hayatla ve makamı muallâyi hilafetlerinde olup olmadığını öğrenmek için Ada pazarına makine başına gelmek istedikleri ve Mustafa Kemal Paşayı padişah makamına kabul edem İveceklerini beyan eylediklerini kaymakamı kaza makine bağında mutasarrıfı livaya bildirmiş ve merkumların maksadının bir taklibi hükümet olup talimattan İstanbul da mühimce zevatla temaslan olduğu ve hatta merkumların güya padişahm da bu hareketlerinden haberdar olduğunu be-
196
yan eyledikleri ig'ar kılınmıştır» Keyfiyet derhal kolorduya bildirilerek kuvvet talep edilmekle beraber kaymakamı kazanm Ada pazarın a gönderilmiş olduğu mukaddema arzediimiş «lan müfrezeyi arabalarla Hendek tarafına tahrik ettirdiği ve kendisinin de dağılmağa başlayan merkumları Hendeğe doğru takip eylediği ve merkum Bekir in toplanan eşhasa İngilizler bu iş için bir hafta müddet tayin eylediler, beş gün geçti iki günümüz kaldı işi tacil edelim diye beyanatta bulunduğunu kaymakamı mumaileyh ilâveten bildirmiştir. İşin tevessüüne meydan kalmamak ve silah patlamadan merkumanı yekdiğerinden ayırıp Bekir denilen mel'unu yakalamak üzere mutasarrıfı liva ile birlikte Jandarma Binbaşılığından Mütekait Hafız ve kezalik Binbaşılıktan Mütekait ve çiftlik esbabından ve İzmit Heyeti Merkeziyeti Beİsi Banisi Çerkez Kâzım ve Sapanca dan Saf er Beyleri mahalli mezkûra göndermeğe karar verdik. Mumaileyhimin teşebbüsünden bir netice elde edileceği ümit ve maahaza kuvvet iraesile inkıyat ettirmek te pek lâzım olup müfrezenin hareketi neticesi ayrıca arz olunacaktır. Bu mesele hakkında Dersaadette Müdafaai Hukuk Cemiyetinin mümessili veya pek namuslu, vicdanlı, bildiğimiz muhafız ve fırkamın mensup olduğu Yirmi beşinci Kolordunun Kumandanı ve ahiren esaretten gelen Sabık Yemen Kuvasi Kumandanı Mirliva Çerkez Ali Sait Paşadan bu meselenin nerelere ve kimlere kok saldığını istizah etmek münasip gibi mütalea olunmaktadır. Ali Fuat Paşa Hazretleri tarafından da Düzce taraflarına bir miktar kuvvet şevki pek mühimdir. Arzı keyfiyet olunur Efendim.
Birinci Fırka Kumandam Mustafa Asım
Vesika* 163.
Adet Amasya, 23/10/1919
Tel
Gayet müstaceldir
Adapazarı Kaymakamlığına
Tanıştan* Bekir ve Beslân Beyler namında birtakım kesanın bazı harekâtı mefsedetkâranede bulundukları istihbar kılınmıştır. Bunlara karşı tedabiri şedide ve senanın tatbikindi kat'iyyen tereddüt gösterilmiyor rek izalei tnazarratlarile neticesinin iş'an mercudur»
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
197
Vesika* 164.
19S
Gajet nıÛfti*c*lcH) Amasya, 23/10/1919
Harbiye Nazırı Cemal Paşa HazrcÜerine
Adapazarı kazasının Akyazı cihetlerinde İtilâf ve Hürriyet mensup-tanrıdan çeteci Bekir Bey ve rüfekası İstanbul dan külliyetli para ve talimatla gelerek süvari olacaklara otuz ve piyade yazılacaklara on beş lira vadederek birtakım eşhası başına toplamağa kıyam eylemiştin Ve kendisine tesadüf edenlere zatı padİşahının hayatta ve makamı hilâfette olup olmadığım öğrenmek için Ad apaza rina makine bjgına gelmek istediklerini bildirdikleri ve m aksalları mu bit taklibi hükümet olduğu ve ellerindeki talimattan İstan bulda mühimce zevatla temasları bulunduğu ve hatta merkum la mı güya zatı şahanenin de bu hareketlerinden haberdar olduğunu beyan eyledikleri ve merkum Bekilin toplanan bazı eşhasa İngilizler bu iş için bir hafta müddet tayin eylediler, beş gün geçti iki günümüz kaide işi tacil edelim diye beyanatta bulunduğunun işitil di istihbar kıhnnuştır. Hükümeti seni ye ce bu gibi cPal ve harekatı mefsedetkâraneye karşı vaktü zamanında tedabiri müessire alınmayıp mesele teşkilâtı milliyeye temas eylediği takdirde en şedit ted ahire tevessülde kendimizi mazur göreceğimizi arzederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 165.
Adei 13 Adapazarı* 23/10/1919
Pek aceledir. Tehiri cais değildir
Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
30/10/1919 tarih ve 1/367 numaralı şifreye zeyildir:
Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliye Riyaseti Celi leşine; tzmitte mevcut ve otuz beş neferden mürekkep kuvve! askeriye ve Adapazarı oda ümerayı çerakizenin inzimamı muavenetile iltihak eden atlılar ve mevcut jandarmalar ile eşhası merkum e üzerine şevke dilen kay* makamı kaza ve ümeradan biri bilûtfihi tealâ tüfek p ati almaksızın mühim miktarda toplanmış ve toplanmakta bulunmuş olan eşhası şerireyi dağıtıp Tahsildar Beslân ve biraderi İhsan Çavuş derdestle Adaya getirtilmiş ve zabitlikten nıatrut Balıkesirli ve Dersaadetten para ve tali-
mat ile geldiği anlamlan Bekir nam nıeTun firar eylemiş ise de takibine müfreze çıkarılmış ve Dersaadete savuşma be ihtimaline mebni basa mühimce istasiyonlara da memurini mahsusa izam edilmiştir. Tafsilâtı lâzimeyi badehu arzederim. Netice l&tanbuldan mühimce ve fakat henüz buraca hüviyetleri meçhul eşhasın sevk ve tahrikile pek müsait bulanan bu havalide bîr kıyam ve şuriş çıkarmağa gönderilmiş olan Bekir nam yezidin teşebbüsatı meFunanesi bu suretle ve inayeti hakla inkişaf edememiştir- Mutasarrıf Beyle yarın limite avdet ediyoruz. Yalnız bu livanın asayişini temin için seyyar kuvvete ihtiyaç olduğunu Mazhar ve Süreyya Beyefendiler yakinen bilir ve tasdik buyururlar. Kuvvetimi evelce de arzelmiştim. Dersaadetteki süvariden hiç olmazsa üç bölüğün tesrii şevkine delâletlerini ehemmiyetle arz ve rica ederim.
Birinci Fırka Kumandam Kaymakam
Mustafa Asım
Vesika* 166.
Telgraf Adapazarı, 27/10/1919
Amasyada yahut Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 23/10/1919,
Emri âlilerini bugün aldım. Hakikaten bir hafta evel tstanbuldan sureti mahsusada gelen Bekir Bey namında ki şahsın iğvaatı neticesi olarak İzmitİn Derbent nahiyesinden İtibaren Düzccye kadar Çerkez köylerinden müsellâh insanlar davet edilerek bir içtima akit ve harekâtı mefsedetkâraneye teşebbüs ettikleri haber alınarak derhal livadan cel-bedilen askerî ve jandarma müfrezesile bizzat takiplerine çıkılmış, lütfü hakla vata m n hakikî evlâtları olan diğer ümerayı cerakizenin nma-venetile bu, neticesi fena olacağı anlaşılan içtima kamilen dağıtılmış, harekat akün kalmıştır. Müsebbiplerinden Beslân ve bir refiki derdestle merkeze getirilip tevkîf ve pençei kanuna teslim edilmiştir, Bu gibilere kanunun şiddetle tatbikinde zerre kadar müsamaha edilmiyeceği şüphesizdir. Mesele livadan tarafı âlilerine arzedİleceği zehabına binaen arzı malûmat edilememişti. Maahaza tevalisi ihtimaline binaen her türlü ihtimale karşı hükümetin kavi bulunması pek lâzımdır. İcap eden tedabî-rin ittihaz buyu mim asını istirham eder ve tekerrür etmemesi için lâzım-gelen mesaiden hiçbir vakit geri durulmıyacağını arz eyleri m,
+ ı - ¦ +
Kaymakam
Tahir
199
Vesika* 167.
Tel Srv**, 31/10/1919
¦
ı Adap azan Kaymakamı Tabir Beyefendiye
C: 27/10/1919.
Ecnebi paran ve vatan hainlerinin teşvikatile icrayı meİBedele kıyam edenlere karşı aatveti hükümetin ibrazı hususundaki himematr alî-yeleri sezavan tebcildir. Tevkif olunanlar kimlerdir» Ne ti cet iaticv abattan ne anlatılmıştım O taraflara teşkilâtı milliyenin teftihi maksadı (e Dersaadetlen gönderilen Erkânıharp Yüzbaşı Cemal Beyle temas edilmiş midir. Van rica olunur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika* 168.
Adapazan. 9/11/1919
Sıvasta Heyeti Temsilıye namına Mustafa Kemal
Pasa Hazretlerine
C: 1/11/1919.
¦
1 — Tahkikat ikmal edilmiş. Tevkif edilenler Akcay karyeli Be** Lân ve İhsan Çavuştur. Müşevvik ve müret tipler mey anında olduğu tahakkuk ederek divanı harbe sevkedi İmiklerdir Bunlardan başka İzini t-teki ingiliz tbrahim demekle maruf olan şahsırı nâzımı olduğu da tabak» kuk ederek bu şahıs ile Ta hışlan Beyin yeğeni Kâmil ve Kayalardan Ta* hır hakkında muvakkat tevkif müzekkeresi sadır olmuştur, ibrahim in derdestini livaya yazdım. Diğerlerini de takip ediyoruz, İnşallah yakında anları da tevkif edip pençe i kanuna teslim edeceği».
Z — Cemal Bey ile görüştük beraberce Karasuya Rüştü Beyin nezdine de gittik, taaddiyat neticesini şifre ile Dersaadete yazmıştır,
S—Emri âlilerini be ray i devir ne vah iden avdetimde bugün aldım. Cevabının tehiri arzı bundan tevellüt etmigtir* Affı âlilerini istirham eder teveccühü âlilerine arzı şükran eylerim.
Tahir
Vesika, 169.
Vesika, 170.
27 Teşrinievel 1919
Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Bandırma Çerkezleri]iden Bekir Sıtkı namında bir şeririn maiyetinde iki zabit kırk müsellâh refiki olduğu halde Adapazarı civanadaki Abaza köylerine gelerek halkı hareketi milliye ve büküm eti hazıra aleyhine teşvik ve bu uğurda birçok para sarf olunduğu ve meselede bazı ecnebi tahrikatı da mahsus ve belki muhakkak bulunduğu ve tahrikatı mezkûr ey e Çerkez, Abaza ve Laziardan pek çok kimselerin i İti ha* ka devam eylediği haber alınmıştır. Düzce kazasmda bulunan Çerkez, Abaza ve Laz kurasının otedenberi bu gibi harekâtı cinayetkâraneye cüVel edegeldikleri bittecrübe sabittir. Bu gibi ahvali elimenin hudusünü men ve mütecasirlerini tedip için yegâne vasıta jandarma kuvvetinden ibaret ise de kuvvei mefkurenin mevcudu hazin ve jandarma efradının al d ekser eşirra ve eşkıyadan mürekkep bulunması ve jandarma za-bitanınm hükümeti mülkiyeyi hiçe saymak yolunda ihtiyar eyledikleri mesleki serkeşane her türlü tedabir imkânım selbetmekte ve sekiz ay-danberi birçok vesilelerle nezareti celi leye vukubulan ig'an meyusa-nem cay i kabul bulamamaktadır* Vatanımızın ifnasına çalışan birçok
201
Sfr* Amasya, 26/10/1919
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
İstanbul dan para ve talimat ile Adapazarı havalisine gelip hempa* larile birlikte şuriş ikama çalıştığını anetmig olduğum çeteci Bek irin mahallince ittihaz olunan ledabir neticesinde teşebbüsünün akım kaldığı ve kendisinin, firar eylediği malûmu devletleri olmuştur» Bekirin tekrar Istanbula avdet ederek yeniden teşebbüsatı mePunanede bulunması ağlebi ihtimal olduğundan hakkında takibatı mahsusada bulunulması münasip mütalea kılınmakla arzı keyfiyet olunur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemul
yerli, ecnebi anasırın mevcudiyeti derkâr ve işin mebdeinde tenkil ve izalesine ehemmiyet verilmezse atkyen bir felâketi azime zuhura gelmesi tabiî bulunduğundan keyfiyeti nazargâha devletlerine arzeylerim.
Bolu Mutasarrıfı
Ali Haydar
Vesika, 170.
Şifre Sivas, 31/10/1919
Müstacel
Bolu Mutasarrıfı Haydar Beyefendiye C: 27/10/1919 şifre.
Bekir Sıtkı ve maiyetinin takip ve tenkilleri ve bu gjbi ecnebi te-şebbüsatmm sureti kat*iyede defi mazarratı esbabının istİkmali hususunda zatı devletlerile bittemas müştereken takarrür ettirilecek bir plân dahilinde icrayı hareket ve filen muavenet olunması lüzumu kemali ehemmiyet ve müstaceliyetle İzmit Mutasarrıflığına ve îzmitte aramsaz Birinci Fırka Kumandanlığına bildirilmiştir. Neticeî icraattan peyderpey malûmat ita buyurulması rica olunur,
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 170*
Sif« Sivas, 31/10/1919
Müstacel
İzmit Mutasarrıflığına Îzmitte Birinci Fırka Kumandanlığına
Bandırma Çerkezlerinden Bekir Sıtkı namında birinin maiyetinde iki zabit ve kırk müsellâh refiki olduğu halde Adapazarı civarındaki Abaza köylerine gelerek ahaliyi hareketi milliye ve hükümeti hazıra aleyhinde teşvik ve bu uğurda birçok para sarf edilmekte olduğu ve meselede ecnebi parmağı bulunduğu tahakkuk eylediği ve Düzce kazasında bulunan Çerkez, Abaza ve Laz kurasının bu teşvikata mütemayil oldukları Bolu Mutasarrıfı Haydar Bey tarafından ve mevcut jandarma-
202
ıwn kem m İy et vc keyfiyet itibarile maksadı temine kâfi olmadığı bildirilmektedir Miri mumaileyh ile derhal temas edilerek eşirrayi merku-meniıı bir an evel defi mazarratı ve vatan ve millet haini ecnebilerin bu gibi teşebbüsatına sureti kat'iyede mümanaat olunması esbabının isti kmali hususunda müştereken icrayı hareket ve muaveneti fili yede bulunulması ve nelicei icraattan malûmat ita buyu mim ası ehemmiyet ve müstaceliyetle rica olunur,
Anadolu ve Kümeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 171*
Pangaltı, 20/10/1919
K. O. 3 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine mahpustur.
1 — Hürriyet ve İtilâf ile Nigehbancılar ve ingiliz Muhipler Cemi* yetinin teşkil ettikleri blok ve Ali Kemal ve Sait Molla gibi bazı eşhas, anasın gayri m üslimeyi mütemadiyen Kuvayi Milliye aleyhine tahrik ediyorlar. Rum ve Ermeni patrikleri bu hulusta mümessillere müracaat etmişlerdir. Ada pazarında maslup Kâztmm kardeşi Hikmet buradan aldığı talimat üzerine bacına topladığı beş on müsellâh şahısla Kuvayi Milliye aleyhine harekete başlamıştır, Yine bu civarda DegirmrndtTt-de para ile adam toplamağa başlamışlar ve Geyve Hükümetini basmağa karar vermişlerdir. Karacabey de de ayni veçhile ufak tefek hareket* ler i görülmüştür» Bursada Gümülcineli Lima İlin tertip ettiği çeteler bütün vilâyetin asay iğini ihlale ve Kuvayi Milliye aleyhine harekete başlamış lardır. Biz halihazırda cebren iş görmekten ziyade şerre alet olanları elde etmeğe gayret imliyoruz. Bu kere Ada pazarına giden memura talimatı lâzime verdik. Hatta Adap az an ve t amit civannda dolaşan bazı çetelerin tehcir do la vesile dağlarda bulunduğunu anlayarak kendilerine teminat vereceğiz. Ancak bu meselenin hükümet tarafından takip edilmemesi elzemdir. Aynî veçhile Adapazanndaki Hikmet ve saireyi de elde etmeğe çalışıyoruz. Bursanm ve Ankarantn nazarı dikkatini celbet-tik. Tarafı atilerinden de tevessül buyumlmasını ve İzmit ve Adapazarı ada teşkilâtın tevsiine giden memura emredildiğinde mehâli mefkureye de An kuradan nizamnamelerden gönderilmesi mercudur. Giden
¦
203
memurumuz Erkânıharp Yüzbaşı Cemal Efendidir. Muslihane bir surette buralarda takviyet bulamaz, eşhası muzırra maksada imale edilemez ise derhal İcrayı satvet mecburî olacaktır.
2—Kuvayi Milliye aleyhinde tertip olunan çetelerin faaliyete bas/ laması buradaki muhalif hlokun aleni hareketi, Nigebbancılarm bir günde hapisten çıkarılması, polis müdiriyetinin Kuvayi Milliye taraftarlarına geçmemesi maka ma ti mühimmede henüz aleyhtarlar bulunması, Türkiye a ja namdaki ihmal ve teseyyüp bizim partinin mağlûbiyetile neticelenecek fikrini veriyor. Hükümet pek ağır gidiyor» Henüz Kemal yerine iade edilmediği gibi Kastamonu valsi olup harekâtı millîyeden dolayı tevkif olunan İbrahim Bey bile yerine iade edilmedi, Arkadaşıma Erkânıharp E d İp pek âla polis mü diri yeti vazifesini yapabilir. Elhasıl hükümet bu bati hareketine devam ederse azasından bazılarının tebdili ve belki cümlesinin sukutu zaruri olacak tır, zannediyoruz. Zatı Âli* ] erinin ve Rauf Beyin Amerika gazetelerinde okunan {ehntrvvs a n e ç) İngiliz mahaf ilinde suitesir etmiş ve (frzezdrsdlhy) şüphelerini arttı rmıştır.
Adam Blok un Jcat'ı ve samimî ifadesine nazaran İngilizler Türkiyenin işgali için hiçbir karar vermemiş yalnız malî ve idarî kontrol muhakkak imiş. İngilizler zabitlerine Türklerle temas eylememeği emretmişlerdir. Sebebi güya kandırılmak korkusu imiş Efendim.
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı Miralay
Şevket
Vesika, 172.
I
Sİitb Sivas, 1/11/1919
Bursada 56* Fırka Kumandanı Bekir Sami Beyefendiye
Bursa havalisinde Gümülcİneli ismail Beyin tertip ettiği çetelerin hali faaliyette olduğu Dersaadetten bildiriliyor» Bunlar tamamen tenkil olundu mu. Vilâyet dahilinde harekâtı milliye aleyhinde hiçbir toh-mu fesat bırakılmayacağı müsellem olan fatauet ve himmeti âlilerinden muntazardır.
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
204
Vesika, 173*
20S
Amasya, 24/10/1919
Müitıceîdir
Ankarada Yirminci Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye
Harbiye Nazırının vali hakkındaki son ısrarlarına da tarafımızdan atideki cevap verilmiştir. Her halde zatı âlileri gibi muhterem ve kıymettar bir arkadaşımızın teessürü mi mucip olmak istemeyiz* Vc bunun için mümkün olan her türlü teşcbhüsat dahi tabiidir. Hükümeti hazı-rayı en çok mügkül vaziyette bırakan ve her hükümeti bırakabilecek olun ve zaten bizim de vahdeti milliyfinize miirufi bulunan rar/, ahalinin hiçbir programa tâbi değilmiş gibi ayrı, ayn hükümete karşı muta-lebatta bulunmasıdır. Çünkü hükümet bir heyette anlaşmanın kolayım bulabilir. Fakat her vilâyetle ayn, ayn anlaşmak müstahildîr. Bu takdirde istifa etmekten başka çare bulamaz. Hükümeti hazıra ufak bir tazyik karşısında çekilmeğe mütemayildir. Gelecek hükümetin kimlerden teşekkül edeceği ve ne battı hareket takip edeceği meşkûktür. Binaenaleyh maksada emniyetle vâsıl oluncaya kadar icap ederse biraz da fedakârlık yapmak zaruridir»
Her halde Ankara vaziyetinin Cemal Paşadan alınacak son cevaba ve arz ettiğim nikatı nazara göre hüsnü idare buyuruhnası müsellem olan dirayet ve vatanperverliğinizden muntazardır Efendim*
Mustafa Kemal
Vesika, 174.
Zata mahsustur Anfcaradan, 2R/10/19İ9
K. 0.3L
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Miralay Şevket Beyden namı Alilerine gelen telgraf berveçhiatidir.
Adapazarı havalisindeki vak'a hakkında şimdiye kadar istihsal kılman malûmat berveçhizir arzulu nur;
Bu vak'a ile alâkadar Kuvayi Milliye aleyhinde Adapazarı ve civarında mebdei isyan ile bundan ne suretle istifade olunacağı hak km d a
«zatı salın cır, Ferit Paşa, Âdil Bey ve Sait Molla ile Ali Kemalden mürekkep grup un tasavvuratını havi mektup kurye ile Sıvasa yola çıkıyor.» ayrıca yola çıkarıldığını atfedeceğiz, Ada tahkikatı devam ediyor.
1—-Bundan iki mah mukaddem Amasyadan Adapazarma gelen Çerkez Hikmet namında bir zat İzmit ve civarında ve Adapazarı havalisinde öted enberi kendisine ve ailesine muhalif Sait Bey ve sair enin orada Kuvayi milliye teşkilâtını kabul ve tatbik ettiklerini ve umum bu havali halkının Kuvayi Milliyeye iltihak ettiklerine dair telgraf çektiklerini haber alır, bu parti ayni zamanda Kuvayi Milliye teşkilâtına istinat ile muhalif tarafa biraz nümayiş yaparlar. Hikmet Bey partisi kendisinin Amasyadan geldiğini ve Mustafa Kemal Paşayı tanıdığını, ancak kendisinin böyle bir teşkilâta mezun olduğunu ileri sürerek muhalefet eder. Hikmet Sıvasla muhabere etmek ister. Muhalif taraf ettirmez* Esasen Hikmet Mahmut Şevket Paşa vakıasından dolayı idama mahkûm olduğundan ve karşımdakilerin de İttihat ve Terakki zamanında sahibi mevki ve servet olduklarım bildiğinden bir hissi rekabet ve havf ile Kuvayi Milliye taraftarlarına muhalif bir hareket takibine başlar ve muhalif teşkilât yapar. Bunu hisseden Sait Molla derhal İngilizlere haber verir ve Hikmeti elde ederler. Hıristiyanlar aleyhinde bir isyana teşvik ederler bu hususa müteallik evrak elde edildi. Derhal Fransa ve Amerika mümessillerine verildi. Mümessiller bunu kemali ehemmiyetle alıp Fransızlar derhal torpito ile Parise gönderdiler. Harbiye Nazırı Cemal Paşaya da verildi. Hükümetin azasma emniyet olmadığından yalnız sadrazama hususî olarak söylendi. Hikmet te dün îstanbulda idi. Kendisi ile görüşüldü. Hakikat göyle olarak tespit edildi:
a) Hikmet Kuvayi Milliyeyi kendisi teşkil edemediğinden müteessir.
b) Muhaliflerinin yaptığı bir teşkilâta dahil olmağı küçüklük addediyor.
c) Muhalifleri bu teşkilâttan kuvvet alarak şahsî birtakım menafi temin ediyorlarmış ve tahakküme başlamışlar.
d) Hikmetin muhalifleri veya Kuvayi Milliyeyi temsil edenler itti* hatçı imiş.
Karar;
Eğer Sivas Adapazarma ve Izmite bir telgraf yazarak derse ki Kuvayi Milliye teşkilâtından bazı eşhasın menafi! şahsiyelerini temine ve ¦ahare tahakküme başladıklarını haber aldık. Bu gayrimeşru hareketi takbih ve reddederiz. Hikmet te badema muhalefet etmiyeeek para al-
206
dığmı ve alet olduğunu (..»**) reddetti. Bu tngiliz (a d d 1 1) tertibi şüyu bulduğu için mevkii file artık konamayacağım zannediyonı/-Bahrise.fi t Mevkii Müstalıkem Kumandam: Şevket
K. O. 20 K. Mirliva Ali Fuat
Vesika, 175.
TAMİM
Td Srva* 31/10/1019
İzmit, Adapazarı, Bursa, Konya, Balıkesir, Heyeti Merkezi yelerine
Kuvayi Milliyeye mensubiyetlerini iddia eden bazı eşhasın meua-fii zati yelerin i temin maksadüe hareket vc tahakküm etmek t eşenini' salında bulundukları işitildi. Gayrimeşru ve gayr ikamın î harekâtın teş* kilâtr m illiye de yeri yoktur, Bu gibiler hakkında hükümetin kanunu tatbik eyltyeceği muhakkaktır.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Vesika, 176,
Süre Sivas, 2/11/1919
Gayet mÜAUtteldir
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
Dersaadctlen aldığımız malûmatı mevsuk a ya nazaran Kiraz Hamdı Pa&a ile zatı şuhanemıı bil istişare M üşür Zeki Paşa riyasetinde bir kabine hazırladıkları ve Sadrazam Paşaya intifa etmesini teklif edeceği bili iri Emiştir, Buna asla ihtimal vermemekle beraber millet düşmanı eşhasın mevkii iktidara gelmesi yüzünden bütün memaliki Osmaniye* nin İstanbul ile sureti kafiyede kat'ı alâka eylemesi mecburiyetini mucip olacaktır. Sadrazam Paşa Hazretlerinin hiçbir sebep ve behane İle mevkilerini t erk etmem eleri lüzumu katisinin sureti münasibede arz buyuru İm ası istirham olunur*
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
207
Vesika* 177.
208
¦
&ifre Sivas, 2/11/1^19
Aceledir
Zata mahsıiEtnr
Ankarada K, O* 20 Kumand anlı gına
Erzurumda K. O. 15 Kumandanı Kâzım Kara Bekir Paşa Hz» Diyarbekîr K( O, 13 Kumandanı Cevdet Beyefendiye (Tezkere) K. O, 3 Kumandanı Salâhaddin Beyefendiye
Konyada K. O. 12 Kumandanı Fahrettin Beyefendiye
Amasyada Fırka 5 Kafkas Kumandanı Cemil Cahit Beyefendiye
Torulda Kaymakam Halit Beyefendiye
Fırka 61 Kumandam Kâzım Beyefendiye
Bursa da Fırka 56 Kumandanı Bekir Sami Beyefendiye
Edim e de Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beye
Mardinde Beşinci Fırka Kumandanı Kaymakam Kenan Beye
1 — Pek mevsuk bir membaa atfen Dersaadetten bildirildiğine nazaran iki üç gündenberi Mütekait Ferikandan Kiraz Haindi Paşa mabeyni hümayuna giderek saatlerce huzuru şahanede kaldığı ve ber-veçhiati kararın ittihaz kılındığı;
(t) Teşkilâtı milliyeyi imha maksadile eski Dördüncü Ordu Müdürü Zeki Paşa riyasetinde bir kabine teşkili, Kiraz Hamdi Paşa harbiye nazırı, Prens Sabahattin hariciye, Tevfik Hamdi dahiliye nazın, Eşref ve Mahir Sait ve sair zevatın diğer nezaretlere tayini.
b) Zati şahanenin sadrı hazıra bugünlerde istifa etmesini teklif etmek niyetinde olduğu.
2 — Heyeti Temslliye tarafından Harbîye Nazırr Cemal Paşa vasi-tasile sadrazama hiçbir sebep ve hehane ile istifa etmemesi tefhim kılınmıştır.
3 — Der saadette Ayandan Miisür Fuat Paşa siyasî işlere müdahale etmemesi hakkında zatı şahaneye maruzatta bulunacaktır.
4 — Temasta bulunulan Müdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti merke-ziyelerine lüzumu reçhiJe ve sureti münasİbede malûmat ita buyurul-ması muvafık olur.
Heyeti Temsil iye namına Mustafa Kemal
Vesika, 178.
14
Sürt Sıva*, 13/10/1919
Zata Dtatisuttur
Dersaadette Çanakkale Mevkii Müstahkem Kuma odum
Miralay Şevket Beye
Bir buçuk aya kadar mebVsan intibahı hitam bulup inşallah meclis kuşat olunacaktır. Kuvvei teşriiyenin gerek ecnebi ve gerekse dahilî düşmanlara karşı tahtı emniyet ve muhafazada olarak ifayı hizmet eylemesi bugünün şayanı teemmül ve pek mühim bir meselesidir, Dersaadette bu ü okta i nazardan dahilî vaziyeti nasıl görüyordunuz? Mütelifin tarafından bîr tecavüz ihtimali mevcut olabilir mi? Her iki ihtimale kargı hafi ve celi ne gibi tertibatı tahaffuz i ye ve tedafüiye ittihazı düşünülmektedir? Zabıta, jandarma millî ve hafi teşkilat ve askeri vaziyetimiz bugün ne haldedir ve ne yapılmak tasavvur buyuru İm aktadır, tş'anm rica ederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 179.
Adet Pangaltı, 20/10/1919
108
Sivas Üçüncü Kolordu K. d 13/10/1919 şifreye:
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine şifre suretidir.
1 — Meb'usanın toplanmasında hiçbir mahzur ve tehlike yoktur. Efkarı umumiye ve hatta dahili düşmanlar da meb'uslarm toplanmasında Düveli Müteîifeye gizlice umum meclise karşı herhangi bir hareketlerinin cihanı medeniyete karşı suİtesir edeceğine nazaran yapmaları imkan dahilînde değildir. Ancak kuvvei teşrüyenin hali hazır salahiyetinin tevsii sıraamda zatı şahanenin meclisi feshetmeğe kalkışması ve muhaliflerin tehlikeli vaziyet almaları ve Düveli Mütelifenin de bundan bilistifade Zatı Devletleri gibi zevatı maruf ey e ve başhea Kuvayi Milliye! alilerine taarruz etmeğe içtisarlan muhtemeldir. Buna karşı da muahede! sulh iyeyi bile imza etmek üzere Meclîsi Meb*usanın toplanmasına karar vermesinin ve Kanunu Esası tadîlâtının bunlara yaptırılması* nın ve Kuvayi Milliyeye mensup zevatı mühim menin akti sulbe kadar
İkinci ve dördüncü maddede arzedilen tarzda hareket eylemesinin muvafık olacağı düşünülmekte d ir
2— Kuvvei teşrii yenin her türlü ihtimale karşı dahilî ve haricî düşmanlara karşı muhafazasına ancak akü sulh e hatta Meclisi Mebusa nın vazifesini bitirmesine kadar Kuvayi Milliyenin her kuvvetin fevkinde olarak kemali mehabet ve hamiyetle vazifesine devamı kâfidir! muta İeasın dayız.
A — Ltanhuida ür. şu).....ıiz vardır. Bunların aüa^iı kebîrdir, Asker
ve jandarma, sivillerin, memurinin kısmı küllisi, ki taamı hemen kaffesi elde edilmiş fikri millî tezyit ve millî ahrarımızı Kongrece vahdeti milliye gibi tekmil millî gruplar vc namuslu zevatı meşhur e ve münevvere maksada imale edilmişti. Şimdiye kadar müîüm mesai İd e kendilerine hissettirmeden muta İtaları alınmış velhasıl ekseriya millî husus a t ta buradaki heyeti hafiyenin taşradaki millî cemiyetlerin alenî vasıta i icraiye ve faaleleri haline getirilmiş ve hali hamiyette de ayni ınml ile vazifelerine devam ettirilmekte bulunulmuştur* Hükümeti sabıka zamanında teşkilâtı bîr dereceye kadar ilerletilen ve b ilâ tefrik bütün islamlar dahil edilen___ikmal edilmesine ve teşkilatımızın tevsiine ayrıca çalınmakta ve Kuvayi M İlliye ilerledikçe alenî teşkilât yapılmak* ta ve düşünülmektedir. Fakat evcice arzedilen mütaleattan dolayı ber-veçhibalâ kuvayi idare edecek heyetin hafî kalması ve Ana doluda sonuna kadar vazifesinde devam edecek olan Kuvayi Mili iyeye istinat ve ayrıca hafi teşkilât yapılmağa kalkışı İmasının muvafık olacağı fikrindeyiz* Muhalifleri de peyderpey işbu daireye ccİheylemek te ahassı ama-1 imizdir.
4 —Velhasıl her ihtimale karşı Zatı Devletleri, Ali Fuat, Rauf, Refet Paşa ve Beyler gibi Kuvayi Milliyeyi alenen idare edenlerin ak ti aulhc kadar Istanbula ayak basmaları ve gazetelerde görülen men1 us olmak ve hatta silki askeriye girmek arzularını derhal tekzip ettirerek her kuvvetin fevkinde olarak Kuvayi Milliyenin büyük vazifei vatani* yeaini idarede devam buyurmalarının elzem olduğu kanaatinde bulunduğumuzu arzeyleriz. Çanakkale Mevkii Müstahkem K.
Şevket
Vesika* 180.
230 Pangaltı, 30/10/1919
Sıvasta L O. 3L
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine mahsustur.
1 —Ahmet İzzet Faga* Sadrazam. Harbiye \azin4 Erkânıhıtrhhh- Re-
210
isi, Nafıa IVazırı ve programlara bihakkın sadık ve hadim olan fakat maatteessüf bazı kardejlerimizin suizannına duçar olan ve sadakatilc be* raber mühim de bîr kuvveti bulunan Güz Tabîbî Esat Passı ite ayrıca Rauf Ahmet Bey ve sair zevatla gerek talepleri ve gerek münasebet iti* bari!e görüştüm. Bütün efkârın ittihat ettiği noktalar berveçhiatidir:
a) Meclisi M eh'usanın sureti mutlakada latan bulda İçtimai zarureti mücbirei siy asiye ve mukadderatı memleket icabıdır. Ben de buca inandım. Yalnız Pasa, Rauf, Bekir Sami Beyler İstan bula gelmemelidir^ Çünkü sakıt hükümet te evcice Paşanın Istanbula celbi halinde kendi* sine katfyyen ilişilmem esini vait etmesini lngilizden talep etmiş, iken soz vermediler. Son v ak ay ı be garezlerini teyit etti. Sadrazam Pas, a meclisin İstan bul d a huzuru vicdan ile ve kavaidi meşrutiyete muvafık ittihazı karar etmelerini eeanibe karşı soz alarak vadetti. Fakat üç zatın temini mümkün olamayacağmdan meh'us olurlarsa mezun olarak hariçte kalmaları veyahut meb'us olmayarak daha âli mahbubu kulüp kalmaları, vazifelerine devam eylemeleri.
b) Zaten hükümet aktedilecek muahedede temsili nisblyi ekalliyetlerin hukuku namına kabule mecburdur. Şu halde meclisi millinin ekalliyetlerin de yeniden iştiraki için dağıtılıp tekrar toplan m s sı malı a filce katiyetle ümit edildiğinden {a y t n) (hra.t) kalınması reyinize vabestedir.
t-J Düküme ti devirmek yeniden eski soydan getirmek için ingiliz yardakçıları çok çalışıyor. Hükümet hakikaten hüsnüniyet sahibi ve müstağnidir binaenaleyh istifası halinde muhaliflerin mevkii iktidara geçmesi muhakkaktır. Şu halde umu men
2 — İntihabatta en güzide insanları çıkarmak,lekeli veya maruf İttihatçılar ihmal olunmak, mümkün mertebe sosyalist, birkaç temiz Hürriyet ve İtil afçı ilâ,., çıkarmak ve intihabatta bunların gürültülerini haklı gösterecek tazyik ve müdahaleler göstermemek,
3—Hükümeti müşkülâta düşürmemek,
4 — Bize zaran dokunacakları her suretle teinin ederek elde etmek istiyorum. Her taraf ta bunu bana tavsiye ediyor. Meselâ Refi Cevat ve sosyalistler gibi, hürmet İmza: Vasıf
Çanakkale Mevkii Müstahkem K. Miralay Şevket
211
Vesika, 181.
Şifre Sivas, 1/11/1919
Dersaadet: Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandam Miralay Şevket Beyefendiye
C: 20/10/İ919 tarih 108/312 numaraya.
1 — Meb*usanm Dersaadette içtimai tamamen tehlikeli ve mahzurludur. Çünkü mukadderatı millet ve memleket hakkında söz sÖyliyecek meb*usların emniyeti mutlaka olan bir mahalde içtimaları şarttır. Halbuki ahalisine alelade bir miting yapmağa bile müsaade olunmayan, camilerinde tazallümü hale mecbur olan bir şehirde bahusus ingilizlerin her türlü tesiri altında olan Istanbulda hür bir Meclisi Meb'usan in'ikadı adimülimkân görülmektedir. Avmpahlar milletimizi meşrutiyeti müdrik, reşit bir millet olarak tanınmış olsalardı o zaman Meclisi Milliye karşı bir tecavüz ve taarruz belki memul bulunmazdı. Halbuki İtilaf Devletleri milletimizi insan yerine saymamakta, mütarekedenberi envai hakşikenliklerile, Türke karşı verilen aht ve sözün tutulmamağını bir namussuzluk addeylemediklerini filen ispat eylemektedirler. Vakıa hariçte içtima m birtakım propagandalara yol açacağı bedihidir. Fakat bunu yapacaklar başta Venizelos olmak üaere heyeti meVusanın emin bir mahalde ittihazı mukarrer a tından endişenak olan İtilâf çil a? olacaktır. Buna mukabil hariçte içtima ile millet, makam hilâfet ve tahtı saltanatı tahtı tehlikede addeylediğini ve oradaki işgali vakii asla kabul eyleme d iğini ve tanımadığını bütün efkârı umumiyeİ cihana ve âlemi İslama filen göstermiş ve protesto eylemiş olacaktır. Bn bapta vaki olan müracaat üzerine Harbiye Nazırı Cemal Paşa Hazretlerine müdellelen ve mufassalan vaki olan cevabî iş'aratımız hututu mühimmesinin hulâ-sasî berveçhiatidır.
a) Düşman donanma topları tesirinde, ûtuvayi işgal iyesi ayakları altında, polis ve jandarmasının müşterek müdahale ve tahakkümü içinde, matbuatı düşmanların kontrolü altmda» kabine erkânına vamnraya kadar giren çıkanlar düşman murakabe ve teftiş ve mümanaatı karşısında bulunan payitahtı saltanatı seniye tam manasile bugün mahsurdur. Hakimiyeti Osmaniye burada manen ve filen gayr icarıdır. Buna Rum, Ermenilerin vaziyeti isyaniyelerini ilâve edersek Istanbulda Millet Meclîsinin emin olamayacağını, iş göremiyeeeğini anlamakta tereddüt edilmez.
212
b) Birkaç kişinin şahıslarına vaki olacak ecnebi taarruzu, ayni ruh ve kanaatte bulunan diğer meb'usana da vaki olabileceği muhakkaktır. Hatta tekmil meclisin ayni akıbete uğramıyacağma dair bizi temin ede* cek elimizde hiçbir gey yoktur. Hüsnüzan, tehlikenin bertaraf edilmesine kâfi gelmez,
c) Bazı nazırlann gidip gelmesi veya komiser bırakması mümkündür. Esasen mukadderatı meşkûk olan İstanbul, mukadderatı malûm vo emin bir mahalden kurtarılahilir. Venizelos un Selânikte kuvvei icra-iyeyi bile teşkil eylemesi Atinayt tahlis etmiş ve hiçbir vakit payitahtın nakli manasını tazammun ey İçmemiştir.
d) Zatı padigahinin m ak ar n hilâfetleri İstanbul olmak itibarile sırf milleti temsil eden heyetin taşrada toplanmış bulunması iftırak manasını tazammun edemez. Zatı hümayun kuşat için arzu ederlerse bir vekil de tayin buyurabilirler.
e) Firakı sairei siyasiyemizden bir kısmının harici istememeleri Kuvayi Milliye tesirinde kalmak endişesinden ibarettir. Halbuki asıl milletin mümessilleri olarak kısmi azimi meh'usan da ecnebi tesirinde kalmamak için taşrayı istemektedirler. Ekseriyeti kahire nerede ise nisap oradadır. Fazla zan ve tereddüde düşecek bu kabil mcb'uslann menafii mülk ve millet namına istifa eylemeleri memul ve muntazardır.
2— Meclisi Meb'usan var iken aynca bir kuvveİ milliyenin hali faaliyette olması menafii memlekete muzır olur. Meclisin Dersaadet-te içtima ettiği faraziyesine güre tahtı tesirde bulunacak ine b' usla mı menafii memlekete mugayir bir kararı tasdik eyledikleri halde, taşradaki Kuvayi Milliye bunu tabiî tanımayacak ve bu suretle milletin kendi vekillerine karşı isyan etmiş bulunması gibi garip ve mantıksız bir gekil hâsıl olacaktır. Vatanımızın t ahi ısı ancak meşru ve meşrut bir tarzda mümkündür. Bu ise milletin istiklâlini, vatanın tama m isini gaye edinmiş zevatın bilaistisna meb'us olması ve sarfı mesai eylemesi ile kabildir. Bugün vatana ve millete yapılacak en son ve büyük iyilik memleketi kurtarmağa azmetmiş eşhasın emin bir mahalde, meşru bir vaziyette meclisi milliye girmelerine sarfı mesai etmektir. Bunu bilhassa Dersa adette sizler gibi hamiyetli, münevver rüfekanuzdan bekleriz,
3 — Teşkilâtınızın tevsi ve tarsini hususundaki mesaiî cemileleri sayam fahrü şükrandır. Vaziyetin hâsıl eylediği fırsat pek büyüktür. Bundan bilistifade sarsılmaz, yıkılmaz, kuvvetli temiz bir millî teşkilalın Dersaadettc kökleşmesi hayatî bir meseledir. Harekâtı milliyeyi ida* re edenler ve bizler gibi şevki talile bunun resikânnda bulunmak mazhariyeti îlâhiyesine nail olanlar hakkındaki fikrinize bidayette cümle-
213
ten iştirak edilmekte idi. Yalnız, vakayiin doğurduğu vaziyeti ahire Heyeti Temsiliyenin bu kanaatini muhik olarak tamamen değiştirmiştir. Akti sulhe kadar Istanbula ayak bakmamak değil bizim için hatta yukarda arzeylediğtmiz veçhile bütün millet vekilleri için nazarı dikkate alrnacak bir meseledir. Fakat bir ferdi millet olarak nıeb'us olmak ve mecliste ayni ruh ve kanaatin hâkim olmasına çalışmak hakimiyeti milliye ve İstiklâli vatan için iktitafı scmerat olunacak bir zamanda azamî gayret ve fedakârlığı: sarfeylemek bugün İçin Heyetimizce farzı ayin telâkki olunmaktadır. Bunda yegâne saik endişei vatan ve istikbali millettir. Çünkü Heyeti Temsiliye yukarda arzettiğimiz veçhile meclisi millinin fevkinde bir ikuvvet tanımamakta ve bunu vatan için tehlikeli addcylemektedtr. Binaenaleyh hal böyle iken yine âcizleri ile Rauf Beyefendi ve Refet Beyin ve daha kimler varsa bu zevatm seyirci mevkiinde kalması behemehal arzu buyuruluyor ve hassaten selâmeti mîllet bu noktada görülüyorsa icabı teemmül olunmak üzere esbabı mucibesile işmarını hassaten rica ederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika* 182.
gfö* Sivas, 4/11/1919
Oersaadet Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı Miralay Şevket Beyefendiye
C: 30/10/1919 tarih 230 numaralı şifre:
1 — Vasif Beyefendiye: a) Görüşüldüğü iş'ar buyurulan zevattan Rauf Ahmet ve Ferit Beylerin îstanbuluıı ancak îstaııbuldan kurtulacağı fikrinde bulunduklarını zannederiz. Ahmet İzzet Paşa Hazretleri de esasen harekâtı milliyenin de İstanbul da katliama sebep olabileceği zannmda idi. Sözlerinin mesmu olması evelemirde bu itikatlarının tebeddül edip etmediğim bilmekle kaimdir. Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine gelince, miişarileyhîn de mütereddit olduğu meçhulünüz değildir. Abuk Paşa da ayni evsaf ve haleti ruhiyededir. Göz Tabibi Esat Paşa hakkında ise kat*î bir fikrim yoktur* Yalnız kendisini yakından tanıyan bîr kısım rnfekamız bu zatı son derece mahdudülfikir, pek fazla harisi şan ve şöhret gösteriyorlar. Velhasıl azim ve fikirlerinde istikrar ve isabet mevcut olmayan ve Istanbulda düşman tazyiki altında düşünen rical ve zevat müşar ve mumaileyhimin nasayihi şayanı tetkiktir, Tekraren arzedelim ki. Meclisi Meb'usanın her noktai nazardan şayanı emniyet
214
bîr mahalde toplanma sı, şartı eve! ve esasidir. İstanbul da emniyet olmadığını ve olamıyaeağını gerek Harbiye Nazın Cemal Paça Hazret* lerine ve gerekse Ahmet îzzet Paşa Hazretlerine mufassalan ve hatta Şevket Bey biraderimize de lelhisen izah ettik zannederiz. Vakıa birçok mehazir gayrikabili inkârdır. Fakat zarureti katiye karşısında bunlarm ne dereceye kadar nazarı dikkat ve hesaba alınmasa lâaJtmgeleceğini efkârı selime ve muhakeme! mantrkıyenize havale ederiz. Asd şayanı istiğrap nokta malymülesanıi üç kişiyi teminde İzharı aczeden hükümetin diğer nıeb'uslart nasıl vikaye edebileceği meselesidir. Bizde yavaş» yavaş hâsıl olmağa başlayan fikir ve kanaat maalesef ecnebiler değil be]* ki onlardan ziyade hükümet ricali hazırası ile, zevatı saireden bazılarının marülarz üç kişiyi mahzurlu a d dey İçmekte olmalarıdır. Hakkımızda salifen gayrikanunî, gayrimeşru ittihaz kılınmtg mukarrer a t ve eva-mirin eFan tashihi cihetine gidilmemiş olması da bu fikir ve kanaatimizi takviye eylemefctedir, Maahaza meclisin mahalli içtimai hakkındaki mütaleat Heyeti Temsiliyenin efkarı olup bu bapta heyeti merkeziye vasıtasile efkân umumiye! millet istimzaç edilmekte bulunduğundan muhassalai efkâra ve bundan tevellüt edecek karara göre hareket tabiidir. Siz de pek iyi biliyorsunuz ki bütün gayret ve mesaimiz hükümeti ha zj rayı, mevkiinde tutmak, onu haricen ve dahil en kuvvetli kılmak* tır. Aksi hatırımızdan geçmedi.
b) Temsili nisbinin kabulü zarureti karşısında meclisin dağıtılmasını şimdiden düşünen bir muhitte ve avamil tahtı tesirinde Meclisi Meb'usamn içtim ada beyanı mazeret edeceği de tabiî görülmek iktiza eder zannındayız. Temsili nisbiyi bizim esasatımıztn dördüncü maddesi kabul etmediğinden bizim prensiplerimizi müdafaa edecek mebusların evleviyetle dağıtılacağı meydandadır.
c) Hükümetin hüsnüniyetinden süpbe etmek İstemeyiz. Ve dileriz ki icraatı ile bizim bu arzumuzu ta rain ve takviye eylesin. Fakat müstağni bulunduğu kaydından bir şey anlayamadık, gaye müttehiden ve müttefikan bu vatana hakiki hizmet etmek midir, yoksa müşkül za* ma ularda bizi yalnız bırakmak mıdır? Bunun şimdiden tavazzuh eylemesi lâzımdır. Muhaliflerin mevkii iktidara geçmesinden korkmak fa-ide vermez. Binaenaleyh bundan dolayı tebdili meslek ve meşrep edi-lemea.
2 — İntihabat hakkında tuttuğumuz mesleki bitarafı birlikte çalıştığınız için sizce malûmdur. Arzı hürmet ederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
215
Vesika* 183
Ştfrc mBhloliJ Harbiye, 6/11/1919
MüetAtfll 193/31
Sıvasta K, 0, 3 K.
Heyeti Temsiliyeyc: Meclisi Mi 11 iuin hariçte içtimai mchazirini arzetıniatım. Tabiî o mehazir meyanmda imkânı içtima da nuzarı dikka* tinize arzedilmişti. Malûmu âlileri olan mehazın siyasiye var. Saniyen mehaz iri idariye var. Salisen de imkânı içtima yoktur. Çünkü meb'us-larm büyük bir kısmı bu fikre taraftar olsa da ehemmiyetli bir kısmı da muhalif olacak ve kanuna ve mebaziri siyasiye ve idariyeye istinaden Istanbulda içtimai musirran istiyecektir.
Hükümet ve ayan da umumen bilaistisna bu fikirdedir, O halde hariçte kim ve ne şekilde içtima edebilir. Malûmu âlileridir ki meclisin serbestisini temin endişesi de benîm en çok yüreğimi sızlatıyor. Fakat zaruret hisse hâkim oluyor. Pek İstirham ederim, bu bapta muvafık cevabınızı kabineye acilen İş'ar buyurunuz. Japon Hıza Bey ile pek ya» kında İyi haberler ile size mülâki olacağım. Rauf Bey isterse Haşini Beyi de alayım, Sulh ve Selâmeti tamamen kazandık demektir. Millî Türk keza bizim Millî Abran yxkryoruz. Mîllî Kongre yola gelecek cümleye derin hürmet. Vasıf
6/11/1919 tarih ve 73 nuro-ralıdır.
Harbiye Nazırı
Cemal
Vesika, 184*
Pangaltr 19/11/1919 Sıvasta K. 0. 3 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
M e b* usan m Istanbulda ict imamda meVusların d erme yan edeceği efkâr dolaymle hiçbir tehlike mutasavver değildir, Meb'usandan en müfritini sulh meselesi mevzuubahs oldukta hükümeti Ermenistan teşkilinden, Arabistan a istiklâl vermekten, Iraktan feragat etmekten.
216
Ana doluda mcnattkı nüfuz tefrikinden tali zır edecek diyelim, İngiltere, Fransa, İta 1 yayı gücendirmek lâzım gelen bu m uta İcat İstanbul gazetelerinin dahi hükûmı^t in salâhiyettar, mes'uJ ağızlan tarafından yüzlerce defa söylenmiş ve söylenmekte bulunmuştur, Bilâmuhaberat tasavvura t vadisinde kaldığıma düşmanlarınızın kimseyi düşünmediklerini nily* lemekten meneimiyccekleri münakaşaya bile değmez. Fakat yine bilfarz Arabistanm mutlaka bizden ayrılması konferansça takarrür edene hükümetimize vaki olacak böyle bir teklifi hükümet ya kabul veya muhalefetin kuvvei teyidiyesini hazırlayarak reddedecektir. Padişah, Avrupa muhalefet tarafını iltizam etmeyip uyuşmak cihetini ihtiyar eder ve meclis buna karşı giderse meclis ister burada ister Anadoluda olsun Padigah anı fesheyler, fikrine muvafık bir kabineyi resikâra getirir ve Kuvayi Milliye ile hemfikir olan meclis padişaha karşı ilâm husumet eylerse Anadolu kimin arkasından gider. Sulhu iltizam eyliyen halife ile (m y y syvrasd-sbalynhavrnh) olsun halen kendisini fedakârlığa mecbur tutan Kuvayi Milliyeye mi tabi olsun. Bunu iyice tartıp ana göre hareket zarurî ola çağma ve takdirde çıkacağı muhik bulunduğuna nazaran meclisi Anadoluda toplamak fikrinden feragat bir farizaı vataniyedir fikrindeyiz. Arzı hürmet eyleriz. Kara Vasıf
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Miralay Şevket
Vesika, 185*
Sif™ Srvae, 29/10/1919
Zata nıaVuflur
Gayet müstaceldir
Erzıırmnthı On Beşinci Kolordu Kumandanı Kâzım Kara Bekir Paşa Hazretlerine
Ankara d a Yirminci Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa Hasretlerine
Diyarbekirde Ön Üçüncü Kolordu Kumandanı Cevdet Beyefendiye
Konyada ûu İkinci Kolordu Kumandanı Fahri Beyefendiye
Meclisi Meb'usanıu m aha]! i içtimai, badeüçtima Heyeti Tenisi liy e ve teşkilâtı uıilliyenin alacağı şekil ve tarzı faaliyeti, Paris Sulh Konferansının hakkımızda miiapet veya menfi bir karar vermesi haline karşı tarzı hareket gibi müh İm mukarrerat hakkında 15, 13, 12, 20 ve 3 üncü
217
Kolordu Kumandanlarile müdavelei efkâr edilmesi görüşülmüştür. Sizce bir mahzur görülmediği takdirde mmtakai âtilerini teftiş bahanesi le merkezden ayrılarak teşrinisaninin yedisi ile onuncu günü a raunda Sıvasta bulunmak üzere hareketinizin iş'armı rica ederiz. (Yalnız Cevdet Beye; vaziyeti ahireden dolayı Diyarbekirden ayrılmak imkânı mevcut olmadığı takdirde Erkânıharbiyc Reisinizin gönderilmesi reyi âlilerine memıttur)* Telgrafın vâsıl olduğunun iş'an müsterhamdır.
Heyeti Temsiliye namtna Mustafa Kemal
Vesika, 186.
Şifre
K. O. 15 Kumandanı Kâzım Paşa Hazretlerine
Fuat Paşa geldi, Gözlerinizden öper, Hasretle hareketiniz haberine muntazınz. Yeni ve pek mühim bir vaziyet karşısındayız, Cü m Jete n takdimi hürmet ederiz. ,r , _ ,
Mustafa Kemal
Şİfre
Edirnede Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beyefendiye Balıkesirde Kumandan Yusuf tzzet Paşa Hazretlerine Bandırmada Fırka Kumandanı Kâzım Beyefendiye Bursa da Fırka Kumandam Bekir Sami Beyefendiye Diyarbekirde K. O. Mi Kumandanı Cevdet Beyefendiye
Halit Beyefendiye
Be ray i müzakere Ali Fuat Paşa Sıvasa geldi Kâzım Kara Bekir Paşa geliyor, Zatı âlilerini bu di yeti mesafeden ve mıutakantztn ehemmiyetinden naşi davete cesaret edemedik, görüşeceğimiz hu susa ti birer, birer zatı âlinize de arzederek kıymettar mütalcamzr istifsar edeceğiz, Cümleten arzı hürmet ederiz. Kardeşim,
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 187.
Kara Hasan Oğlumuza
Selâm eder gözlerinden öperim. Millet ve devlet için en mühim vazife inzibat olduğu cümlece malumdur. Zira nerede asayiş berkemal olursa adaleti islâmiye oradadır* Sen İn ile Savaştepeyi çevirdiğim zaman
21S
cuma namazı: kılmayan Çerkezîerden birçoklarım gördük ne hal ile gezdiğimi bil. işte Koca Süleyman mahsulü bugün kıyam eden müslümanlar fırkai Muhammediyeden başka fırkaların umumuna lanet ederek sevgili padişahımızın hilâfeti başına toplanarak ittihatçı ve farmason melunların on seneden beri bu muazzam hükümeti İslâmiyeyî çetecilik ve haydutlukla ne hallere getirdiklerini en âdil akıl sahibi anlar. Ve bunlara lanet eder. Cümlenizi eşkıya diyerek ne şiddetli hallere
koydular. Hakkınızda istimal ettikleri kuvveti unutma. Şüheda evlâtları, kadınları ot, toprak yedikleri vakit, açlıkla şehit ettikleri vakit anların, hanesinde hükümet memurları ve şube hainleri helvalar, kuzu ziyafetleri ve ahali üç yüz kuruşa bir arşın basma aldıkları vakit kendilerinin evinde Musevi Nesim ve sairenin rüşvet olarak aldıkları kumaşlar denklerini haneleri için idi oğlum, bunları Cenabı Hakka hesap
verecek olan beş vakit namazı kılanları muhakemesile hüküm vermek isterim bunun İçin o koca,,... rahmane secde etmiyen Suphi ve Kara İbrahim ve Con Mehmet!erin ve sairenin fikri fasidelerine kapılmayarak bu katil, hain güruhundan hükümette ve sair mahalde bulduklarına aman verme malları size helâldir* Müftiye müracaat et doğru fetvasını al bunlardan daha eşet müslümanlar için bir fert yâr olmamış* tır. Rica ederim müslümanlar m kıblegâhı olan Kâbei muazza madan
ve huzuru hazreti risaletpenah efendimiz hazretlerinden, mukaddesatı dâniyemizden bizi mahrum eden Çanakkale Boğazında milletin islâm evlâtlarım denize dökeni ve Kafkas dağlarında Arabistan çöllerinde Aeemistanda ve Yanya ve Romanya dağlarında helak eden ve bugün Istanbulda yüz bin islâm kadınlarını ve kızlarım vesika verip fahişe eden bu conlar farmason değildir de kimdir, Allah ve resulullah aşkına
müslüman ve dini Muhammedi kardeşlerimiz fırkai naciyei Muhamme-diden başka bir fırka bizim için kat'iyyen caiz olamaz bu mel'unlardan bu beldei islâm halifemizin başına toplanarak bunları defedelim. Adil olan şeriatimizin ahkâmına göre (kul ve hükümet sahibi olalım, İşte bunlar olmak için senin beş vakit namaz kılan silâhşor büyük Türklerin ve müslümanlarm gayretlerine mütevakkıftır. Bu hainlerin kırk giiudenbcH benim ve arkadaşların müslümanlarm mahvına tam iki kolordunun toplan ve mitralyözleri kırk dört saat şiddetli muharebe e1) tikleri İki şehit ve İki mecruhtur. Ziyade yapmayarak Cenabı Hak lütfü keremini ruh aniydi hazreti rrsalctpenahi ve bayrağın duasile kendileri münhedim ve yedi yüzü mütecaviz asker de ellerinden alınıp memleketlerine gönderilmiştir. Oralarda da bn mel'unlarm cebren topladıkları masum askereikleri toplayarak memleketlerine gönderiniz hü-
219
kûmette bu mePunlardan bırakmayın. Hele jandarma zabitlerinden kuyruğu kesik namzetler denilen kazları kemen gebertiniz bu yoldaki müslümanların ittifak ettiklerine dair hilâfete telgraf yazdır gayretli müslüman mahsulü Cenabı Hak muinimiz olsum Âmin bihürmeti sey-yidül mürselin. 30 Teşrinisani 1919
Bunun aksini zinhar işleme oğlum sora milletin huzurunda hesap vereceksin.
İzmit Mutasarrıfı Sabıkı ve Muhammedi Fırkası Kumandanı Ahmet Anzavur
Diğer mektup
Orada bazı ittihatçı ÇerkezIer vardır. Zinhar bunların size soyli-yeceği ifadei kâzibelerine kafiyyen sem*i itibar etme diğer size yazdığım uzun mektuptaki hakikati anlatıp biribirinizden aynlmıyacağmıza ve bn dinü devlete ve padişahımızın uğrunda fedai can edeceğimize birleşerek bunlara sen riyaset et veyahut ulemadan birini reis yap herhalde oradaki halkm huzur ve rahatına son derecede dikkat ediniz oğlum icraat ve muvaffakiyetinize dair telgraflarınızı Kirmasti ve Karacabey ve Bursa cihetlerinde intizar ederim,
Ahmet Anzavur
Vesika, hafU mühim* 188*
MÜDAFAAİ HUKUK CEMİYETİ TEŞKİLÂT NİZAMNAMESİNE LÂHtKTİR (1)
Yalnız alâkadarana mahsus ve mahremdir
1 — İstiklâllerini muhafaza uğrunda teşekkül ve taazznv etmiş, olan millî kuvvetler her türlü müdahale ve tecavüzden masundur. Devlet ve milletin mukadderatında iradei millîye amil ve hakimdir. Ordu makamı muallâyı hilâfetin masuniyetini dahi kâfil olan igbu iradei milliyenin tâbi ve hadimidir,
2—Ordu bir tecavüz vukuunda plânma tevfikan harekâtını idare edeceğinden ayrıca bervechiati teşkilât yapılır,
3 — Teşkilatı milliyemizle ordu arasındaki irtibatı Heyeti Temsiliye muhafaza eder. Ancak bir tehlike anında her merkez mücavirinde bulunan kıt*a kumandanlarile dahi irtibatta bulunur.
220
Millî müfrezeler
4— Millî müfrezeler Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Heyeti idare ve Heyeti Merkeziy eleri tarafından teşkil olunur. Bu hususta icap eden muaveneti ahzı asker rüesası ve mmtaka kumandanları ifa ederler. Bu teşkilâtta atideki hu susat nazarı dikkate alınır:
a) Anasın gayrimüsliminin kesreti;
b) Harekâtı İhtilâl iyede mahsus kuvvetleri;
e) Sırf soygunculuk ve İntikamcıhk ve saire gibi esbap ile ikaı cinayat ve icrayi şekavet eyleyen muslini ve gayrimüslim çetelerin azlığı ve çokluğu.
5 — Millî müfrezeler sabit ve seyyar olmak üzere iki türlüdür. Umumiyetle mücadele ve emniyet ve asayişi temin ve idame icabımla ordunun harekâtını teshil maksadile seyyar müfrezeler teşkil olunur. Bundan başka eşkıyanın taarruzundan ve anasırı gayrimüslimenin ihtilâl ve tecavüzatmdan kasaba ve köyleri muhafaza ve müdafaa için mahalle, köy ve m m t akalarda sabit müfrezeler vücuda getirilir.
6 — Seyyar müfrezeler silâh altında ifayı vazife eden efrattan maada bütün milletin eli silâh tutan gençlerinden teşkil olunur. Bir tehlike anında vukubulacak davet üzerine orduyu seferber edecek olanlar orduya İltihak eder.
Mütebaki kuvvet mahallî tehlikelere karşı olup bunlara lüzumunda makineli tüfek ve top dahi ilhak olunur, Efradın muharebe görmüş olması müreccahtır. Âmir zaptü rapta kadir ve meharetli ve müfrezeler şekavetkâr bir kuvvet olmayıp selâmeti mülkü millete vakfı hizmet ve hayat etmiş kanaatkar, hamiyetperver zevattan mürekkep olmalıdır. Müfrezelerin teşkili ve emri kumanda ve idaresi tıpkı askerî manga, takım ve bölük gibidir.
Mükâfat, mücazatı dahi tıpkı askerlikteki gibi olur.
7 — Müfrezeler yalnız kendi mıntakalarmda değil ledelicap mücavir mmtaka müfrezelerile tevhidi mesai için diğer mm takalara da geçerler.
Bu vazaif mahallî heyeti idare ve menkeziyelerin emrile olur. Ancak ahvali mühimmede müfrezeler kendiliklerinden muavenete koşmakla mükelleftirler. Yalnız bu halde mensup oldukları heyeti idare ve merkezler haberdar ederler. Mühim görülen mevakıa icabmda bir kıfai askeriye dahi kuvvelüzzahr olarak gönderilir.
8 — Vilâyet heyeti merkeziyelerile Heyeti Temsiliye lüzum gördüğü mıntak alarm müfrezelerini muhatarada bulunan herhangi bir mü-
221
cavîr mıntakaya sevk ve cemi ile ifayı vazifeye davet edebilir. Bu halde mmtakalar kendilerine mensup müfrezelerin noksanlarını ikmal ve aevkelmekle mükelleftir.
9 — Sabit müfrezeler, seyyar müfrezeleri teşkil edenlerden m a adasından teşekkül eder ve bunlar tarafından lüzum görülen köylerde, nahiyelerde; kasabalarda kasaba ve şehirlerin her mahallesinde müdafaa tertibatı yapılarak hıristiyanların katliam yapmak ve asayişi ihlâl gibi mel'unca maksatla rina ve egkıya çetelerinin taarruz ve cinayetlerine kargı tedabir abmr.
10 — Sabit ve seyyar millî müfrezelere muktazi eslihai mütenev-vianın temini tedariki mühimdir, eşkıyadan alman silâhlar, zenginler tarafından para, tedariki mümkün olan tüfek, rovelver bomba teslihata medar olabilir. Bu hususta ordunun dahi muaveneti talep olunur. Ha" yaîlarmı ve iadelerini temin dahi ayni tarzda olur,
11 — Her nevi fazla esliha mühimmat ve malzeme münasip mahallere depo edilir. Ecanip eline, düşman yedine geçmesi melhuz depolar muhataralı ımn talk al arda hafiyyen nakil veya mecburiyet anında, yağma halinde kaldırılıp emin mahallere depo edilir veyahut muhataralı m intaka lar da ahalîye tevzi edilir.
12 — Esliha daima milletin mah ve zıyaı hazinei milletin zaran demek olduğundan esliha tevziatı kıtaatı askeriyedeki usule tevfikan icra olunacağı gibi seyyar ve sabit müfrezeler tevziatta kefaletle ve muntazam numara tahtında kuyut ile müfreze âmirlerinin mes'uliyeti tahtında icra olunur.
13 — Millî müfrezeleri teşkil edecek her fert Kuranı azimüşsan üzerine el basarak tahlif olunur.
14 — Müfrezelerin sıhhiye umuru için evelce askerlikte ders görmüş olanlardan istifade olunmalıdır. İcap eden silâh ve sargı tak mı lan ordudan talep olunur,
15 — İşbu lahika bir talimatname mahiyetinde olup mahallin icap vc şeraitine tevfikan tatbik olunur.
Vesika* 189.
Şifre $IVas, 5/11/1919
Seryaver Salih Bey tarafından kuşat olunacaktır
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
Atideki hususa t, mahza zatı devletleri kabinede Heyeti Temsİlîye-
222
rrsiz Murahhası bulunmaları itibarile arz ve istifsar kılınır. Alunet Fcv* zi Fasa Riyasetinde Mahkcmei Temyiz Azasından Cafer tlbami ve Fetva Emini Hasan Efendilerden mürekkep bir heyetin Ankara, Sıvat, Erzurum vilâyetlerine izam edilmiş, olduklarına dair Heyeti Temsili yo, taraf t devletlerinden haberdar edilmemiştir. Bu heyetin maksadı izamı ve bilhassa Fetva Emini ile Kâmil Pasa Kabinesi zamanmda polis müdürü olan zevatın böyle bir heyetteki hikmeti vücutları anlaşılamamiptir. Daha bu gibi heyetler izam olunmuş veya olunacak mıdır? Tenvir bu-yurulmakliğimizi istirham ederiz.
Heyeti Temsiliye nanıma Mustâfa Kemal
Vesika, 190,
Gayet aceledir Babıali, 8/11/1919
Adet SOM
Stvasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
«Dahiliye Nazırın m şüphe celbedebitecek tarzındaki muamelelerine nazarı dikkatinizi celbe lüzum görürüz» fıkrasından maksat ne olduğu anlaşılamadı. Burasının acilen, muvazzahan iş'an.
Harbiye Nazın Cemal
Vesika, 191.
Nün»™ 325 Harbiyedeu, 9/11/1919
Sıvasta K. O. S Ku mandanlığma
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine:
1 — İntihabat]n dairei selâmette cereyanı ve Meclisi Meb1 usanın latanbulda toplanması ve teşkilâtı milliye namına umuru hükümete müdahale edilmemesi hakkında hükümetin taraf imza evel ve ah İr vaki olan tebligatı kat'îdir. Nerelerde ne yolda müdahalât vaki olduğu istifsar olunmakta ise de müdahalâtı vakıa misal iradına ihtiyaç posterin ivecek derecede aşikâr ve müteaddit telgraf namelerimizde derin cy an
223
olunan metali bin de ayni mahiyette olduğu derkârcuT.Hükûmet beyannamesinde tespit ve ilân edilen bitaraflıktan ayrılmayacağı cihetle tea) kilâlı milliyeye muhalif içtihatta bulunanların tazyik ve tecziyesi cihetine gidemez. Fakat bunlar meyanında birtaİkım kimselerin muhalifi kanun efale cür'et edecekleri sabit olursa haklarında lâzımgelen mua-melei kanuniyeyi de bilâ tereddüt tatbik eder. Maahaza teşkilâtı milliyeye mensup olanların müdahalâtnıa nihayet verilemediği halde yalnız muhaliflerle uğraşmak hükümetin tahtı tesir ve nüfuzda olduğuna delâlet edeceğinden evelemirde teşkilâtı milliyenin itilafı vaki mucibince kabineye tamamen itimat ve icraatı hükümete inkıyat eylemesi zaruridir. Zaten bu maksat tem İn olunmadıkça ve memlekette yalnız bir hükümet mevcut olduğuna kanaat husule gelmedikçe Sulh Konferansına davet olunmak hğı mı z mümk in attan değildir. Düveli Mütelife mümessillerinin beyanatı da bunu müeyyiltir. Şimdiki hal bir müddetçık daha devam edecek olursa heyeti vükelânın çekileceği muhakkaktır,
2 — Kabinenin fikrini bcrveçhibalâ arzederim Efendim.
Harbîye Nazın Cemal
Vesika, 192.
Şifre Müstacel
Scryaver Salih Bey tarifindin Actlicaktır
Harbiye Nazın Canı al Paşa Hazretlerine
C: 9/11/1919 tarih ve 325 numara.
Teşkilâtı milliyenin memleket ve millet için hayat ve memat meselesi olduğu pek muhik olarak hükümeti seniyece de tasdik ve kabul buyurulmuş ve hatta Meclisi Millinin içtimomdan sora dahi baka ve devamı arzusu ile endişei vatana matuf hissiyatı milliyetperverane ve efkân saibe vc durbînane izhar kılınmıştır.
İntihabat mücadelesi o derece serbest cereyan etmektedir ki en müterakki ve medenî memleketlerde bile bu suretle müdahalesiz bir intihap vaki olmamıştır zannmdayım, Müdafaai Hukuk Cemiyetinin ve Heyeti Tcmsiliyemizin gayrimeşru bir tesir ve müdahalesi alınmıştır ve alınacaktır. Her şahıs namzetliğini kendisi vazetmektedir.
Sivas, 12/13, 11, 1919
224
Meclisi Meb'usan hakkındaki mütaleatunızı arzetmiştîk. Bu mütalaanın kabul ve ademi kabulünde bittabi hükümet tamamen serbesttir. Heyeti merkeziyeler vasıia&İle efkarı umumiye! milletin istimzaç kılındığı ve neticesinin arzedileceği evelce bildirilmişti. Bundan sora da hükümeti seniyece kararında sebat etmek veya etmemek yine hükümete ait bir husustur.
Asayiş ve inzibatın teminine, vahdeti milliyeyi İhlâl ve teşkilâtı milliyeyi imhaya f;nlı=;ın İngilizler vft muhipleri, Nigehbancılar ve Hürriyet ve ttUâf gibi milletin mahvına teşebbüs edenlere dair kabine nezdinde
murahhasımız olan zat» devletleri vaaılasiîe vukubulmakta olan maruzatımızın müdahale mahiyetinde telâkki buyurulnıaısı her halde hulûsu niyetimizle kabili telif görülme m tektedir.
Teşkilâtı milliyeye muhalif içtihatta bulunanlar ancak memleket ve millete düşman olanlardır. Hükümeti seni yenin bunların menafii memleketi ızrar eden içtihatlarını hüsnü telâkki etmemesi pek tabiî ve lâzımdır. Şüphesizdir ki bu îçtihadat eFale geçmedikçe müdahale edilemez. Adapazarı, Karacabey, Bozkır hadiselerinin efali cürmiyeden oldukları müstağni! arzdır,
ş
Müdafaai Hukuk Cemiyetine ve teşkil atma gelince; hükümeti se-nıye ile yaptığı İtilâfa sadık ve amali hükümete her hususta müzahirdir, Hükümetin şayanı itimat göremediği efalinin onunu almağa teşebbüs etmesini inkıyatsız!ıkla ittiham pek haksızlık olur. Meselâ N iğdeden ahali tarafından tardolunmuş Mutasarrıf Cavît Beyin Aydın Mutasarrıflığına tayin edilmiş olma^mı doğru görmemek binaenaleyh bu pek sakim ve hatamak muamelenin tashihini istirham eylemek bu zatın gittiği yerde halk tarafından ademi kabulü sureti!e tahassul edecek vaziyeti el i menin hudusuna mümanaat kaygusundan başka bir şey değildir.
Beyanatı vakıalarından anladığımıza göre hükümeti seniye teşkilâtı milliyenin mevcudiyetini ihtimal ki zait görüyor. Filhakika keyfiyet bu merkezde olup teşkilâtı milliyeye ihtiyaç olmaksızın memleketi tahlis edecek kuvvete malik bulunuluyorsa ana nazaran esbahma tevessül edilmek üzere vazıh an emrü İş'arını arada her türlü sui tef of ıhımı ün izalesi için arz ve istirham eyleriz.
Heyeti Temsiliye narama Mustafa Kemal
15
225
Vesika* 193
Harbiye NeiaretC
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine mahsustur Maruzu âeizidir.
Bu âne dcadar vukubulan muhaberat, Berdedileu mütaleat atideki n i kata münhasırdır:
1 — Meclisi Meb'usan Istanbuldan başka bir mahalde tecemmu etmeli,
2 — Kuvayi Milliye ruhile mütehassis olmayan memurlar tebdil edilmeli,
3— Hürriyet ve İtilâfa mensup sabık kabine erkânından bazıları ile bazı zevatı saire mü caz at edilmeli.
a) Bu birinci mesele kabinenin müteaddit müzakerat günlerini tamamen işgal etti. Mehafili ecnebiye Paris Konferansının Rumeli ile İstanbul mmtakasınm beynelmilel bir hale ifrağı tasavvurlarını ihtar ederek tehlikeyi ihsas ettiler. Muhaliflerin tstanbulda bile meclise iştirak etmezlerken harice gitmiyecekleri gün gibi aşikâr ve bu hali nelere vesile ittihazından çekinmiyecekleri ise derkâr görüldü.
Zatı gahanenin bu meseleye rıza gösteremiyecekleri tamamen anlaşıldı.
Kuvayi işgali yen in Meclisi Meb'usan a taarruzlarının belki devletî aliye için hayırlı neticeler verebileceğini Amerikalılar ihsas ve hatta izhar ettiler. Ve bu taarruzu ihtimal dairesinde göremediler.
b) Kuvayi Milliye ruhile mütehassis oîmıyan memurların kodamanları işgal ordu!arma adeta İstinat etmiş vaziyettedirler. Derhal bunlar hakkında yapılacak muamele mümanaata maruz kalacak, hükümet fena bir vaziyete girecekti. Zaten intikam siyaseti bu vatanı senelerce ne hale koymuş idi. Şahsî içtihatlara hürmetle beraber asayige taallûk edecek derecedeki eFalin men'i delâilin vücudile beraber kabil ve nafi olacaktı ve kabine bu bapta tedricî bir silsile takibini düşünmüş ve tatbikma teşebbüs etmiş idi.
Ne çare ki birinci maddede arzettiğim gibi Kuvayi Milliye İtilâf esaslarım kabul ettiği halde Ankara valisini kabul etmemekle, Bozkır hâdi-sesindeki muvaffakiyeti kendi vatandaşlarımıza karşı m ün tekim ve kahir bir muvaffakiyet halinde ilân etmesile, Antalya Mutasarrıfı hakkında, merhum Kemal aleyhine şehadet etmek cürmünü esas tutarak tebdilin-
226
de ısrar göstermekle ve bilhassa ve en mühim 'hususiyetle Meclisi Mil' linin tstanbulda ademi inikadı fikrinde devam etmekle kabineyi günlerce bu iğlerin müzakeresine mecbur ve icraatında teenniye şevketti.
Heyeti Temsiliye hariçteki memurlar için resmî memurların şikâyetlerini usul kabul ederse hükümet hâkim veyahut iki hükümet mev* cut olduğu fikrini tadil etmiş olur. Meclisi Millinin mahalli içtiıııaına çabuk karar vermekle muzaheret vadeyi e iliği kabineyi bütün müşkülâttan kurtarmış olur» Şimdi hükümet hiçbir kuvvete müstenit değildir ve bu hali umum hissetmiştir.
c) Sabık kabine erkânının derhal tecziyesi değil delâili kanuniye bularak usulü kanuni dairesinde muameleleri muvafık olacağının zarurî bulunduğunu arzetmiştim. Çünkü ekseri müstenittir. Meselâ polis
müdürünün tebdilinde bu hal tamamile tezahür etti. Aydın valisinin tebdili halinde yerine tayin olunacak zatm kabul ettirilmesi gibi bir mesele karşısında kalınacağı anlaşıldı. Nitekim \ d anada bu hal görüldü.
Zatcn kabineyi müşkül vaziyete sokmak için ecanip ve muhalifler şedit çalış maktalarken kabinenin Kuvayi Milliye tarafından da müşkülâta uğratdmasr ba^ka bir şekilde neticeler veremezdi. Çünkü Mü t elif in mümessilleri de bunu böylece his ve kabul etmişlerdir ve hatta memleketi normal hir vaziyette görmedikçe sulh müzakcratına haşlan a mayaca ğıııı da İhsas ve hatta ihtar ettiler. Kabine polis müdürü hakkındaki bu müşkülâtı meselâ yanına bir muavin tayin etmek» İstanbul muhafız-hğınm «eklini tam bir idarci örfiye haline muvafık bir şekle sokarak
İstanbul un asayişini tamamen muhafızlık ıı lülesine vermek surctlerile İstanbul zabıtasını eline almak çarelerini de düşündü. Fakat arzettiğim gibi esaslı hir teşebbüs İçin dayandığı kuvvetin ciddiyetine hâlâ İnanamadı.
Meselâ Dahiliye Nazın bu kuvvete ihtiyaç gösterenlerin başında desem mübalâğa olmaz. Ancak bu zatta hükümet çili k hissi caliptir. Bu his okşanmak sureti İv bu zatın azmin den L fikrinden pek mühim istifadeler temin olunabileceğine ben kaniim.
d) Ana doluya gönderilen Fevzi ve Hurşit Paşalar heyetleri Bozkır hâdisesi vc hatta intihabat gürültüleri hakkın daiki şikâyetleri heban e ile tahkikata kıyam eden Mü telif inin hareketlerine mümanaat maksadından tevellüt etmiştir.
Zatı devletlcrile rüfekayi muhteremeye takdimi ibJâs ve ihtiramat eyler ve İstanbul muhit indeki mesainin maruz bulunduğu müşkülâtı
227
adide derpiş buy uru) arak ana nazaran azamî muavenet ve muzahereti devletlerini rica eylerim Efendim.
10 Teşrinisani 1919 Harbiye Nazın
Cemal
Hu lâfla; Kabine düşerse gelecek kabinenin şekil ve rengini tayin şimdiden mümkün değildir. Geçen kabine şekil ve renkle tezahür ederse vatan muhakkak surette zarar ve Makete sürüklenmiştir ve bu hali bekliyeuler çoktur.
Vatan sulbün seri aktİne cidden muhtaçtır. Temadisi hiçbir şey olmasa iktî saden felâketi muciptir. Bizim i çın sulh ise Kuvayi Milliyenin hükümetle itilâfı tam m ile husul bulabilecektir. İkinci derecede in ti babalın cereyanı ve meb'uslarm şahsı memlekette sükûnu temin edecektir. Muhalifler ve ecanip meclisin küşadına mümanaata karar vermişlerdir. Heyeti Temsiliye de bu mümanaata mahal münazaası!e devanı ederse işimiz Allah a kah yor demektir»
Cümlenize kargı hürmetlerim kemali hararetle bakidir Efendim.
10 Teşrinisani 1919 Harbiye Nazm
Cemal
Vesika* 194.
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Harbiye, 24/11/1919
I — Devletin umuru dahiliye ve siyasiyesi kat*iyyen iştirak kabul etmez. Evel ve âhir mevrut telgraf namelerinden bu bapta müda halatta bulunulmadığı İs.Tar kılınmakta ise de hükümetçe tayin olunan bazı me» jnurimn mahalli memuriyetlerine gidememesi ve Menteşe mutasarrıfı gibi kanunen tahtı muhakemeye alınması 1 âzımgelenlerin mahalli memuriyetlerinde ipkasında ısrar olunmakla beraber murahhas sıfatıle Srvasa gönderilmesi ve Antalya mutasarrıfının Nazilliye azimete İcbar kılınması Aydın vilâyetinden Hariciye, Dahiliye Nezaretlerine çekilecek şifre telgraf namelerin telgrafhanece ademi kabulüne dair Nazilli Kuvayi Milliye kumandan? tarafından emrolunması gibi hadi-sat umuru hükümete müdahaleden gayrı manayı tasam m un edemez.
Şu ahval taabhüdat ve teminatı vakıanın icap eden mahallere tebliğ olunmadığına veyahut tebligatı vakıanın mahallerince tsga edİlmi-
228
yere t istenildiği veçhile hareket olunduğuna delâlet edeceğinden hakikati madde her neden ibaret ise sürati mümkine ile İş'ar buyurulması.
2 — Kabinenin nokta i nazarı berveçhibalidır. Sui tefehhüm atı izale edecek tatminkâr cevabı âlilerine mu mazın m Efendim.
Harbîye Nazın Cemal
Vesika, 195.
Sür* Sivas. 27/11/1919
Harbiye Nazın Cemal Pa^a Hazretlerine
Kabinenin nokta i nazarmı müjfir 24/11/1919 tarihli telgraf name Heyetimizce mütalea olundu. Bugüne kadar arada cereyan et mi? olan muhaberata nazaran vaziyetin; heyeti hazıra! hükümetçe tamamen anlaşılmış, ve Heyeti Temsiliyeıiin yegâne emelinin hükümetin takviye! nüfusuna ve bu baptaki mesaii masruf em izin hükümeti sakı tadan mevrus intizamsızlıkların düzel ulme£İne matuf bulunduğuna kanaat getirilmiş olduğu ümidinde idik.
Vatan ve milletin halâs ve necatı uğrunda hükümeti seuiyeye kemali samimiyetle muzaheret ve muavenet düaturıılharekâtımız olduğundan her türlü suitefehhümatın izalesi maksadıle ita kılman berveç-biati cevabımızın heyeti celileye arzına tavassutu devletlerini istirham eyleriz:
1 — Devletin umuru dahiliye ve siyasiyesinin kat'ıyyen ijtirak kabul etmediği bir hakikat olmakla beraber emsali namesbuk vaziyeti hazıra d a, vatan ve milletin mukadderatım ancak temin edecek olan ve liLİkıımctİ saniyenin de Lüzumu mevcudiyetini ı^kclir \v \tirnhu Lcjnid-dişini tasdik eylediği teşkilâtı milliyeyi bilerek bilmiyerek zufa duçar eyliyccek ve vahdeti milliyeyi ihlâl edecek hiçbir muameleye milletin muvafakat edemiyeceği de pek meşru ve tabiidir.
2 — Evel ve âhir arzolnnduğu veçhile umuru hükümete müdahale olunmamaktadır, Mahalli memuriyetine gidemiyen yalnız Ankara valisidir ki bunun da sebep ve illeti , -. . tarih numaralı şifre ile mu» fassalaıt arzedilmisti.
Milletin, esasen kendisi ile hemefkâr olduğunu ve istinatgahın t azim ve iradei milliye teşkil eylediğini ilân eden hükümeti hazıradan her şeyden evel hükümeti sakıta tarafından harekâtı megruaî milliye
229
aleyhinde tatbik edilmiş olan gayrikanunî muamelatın tashihini bekler iken alevli tan olduğundan dolayı tamimen teşhir ve Niğdeden tart ey* iediği Mutasarrıf Cavit Beyin . *, mahalle. Kay seride işten el çektirdiği Ali Ulvi Beyin tayin edildiğini görmesi velhasıl bazı ikinci tabaka memurininin şekli sabıkını muhafaza ile Ferit Paşa zihniyetini el'an yaşatmakta olduğunu hisseylemesi Heyeti Temsiliyenin aradaki vifak ve itilâfı t amine dair tebligatı miükerreresinc rağmen milleti müteessir etmekte ve Heyeti Temsiliyemizi müşkül bir vaziyete sokmaktadır. Bu yüzden vaki olacak müdahalâtla nüfuzu hükümetin kesredilmemesi için her fırsatta istırhamatta bulunulmuş, Dahiliye Nezaretinin vaziyeti müdrik olarak bir hattı hareket tayin eylemesini sırf selâmeti millet ve vatan endişesi ile mükerreren arzeylemîştik.
Ayni sebebe müpteui olmak üzere Antalya mutasarrıfının da... tarih numara ile kaldın iması lüzumunu istirham eylemiştik.
Halbuki bu zat ta eTan makamında ipka ediliyor. Ahiren Antalya heyeti milliyesinden mevrut raporla mutasarrıfı mumaileyhin melaneti yüzünden İtalyanların nihayet emellerine nail olarak Antalya da «Bank di Roma» şubesini kuşat eyledikleri, daire i aıdesinden tohumluk ihtiyacı def edilmediğinden ahalinin meyusiyeti ve hükümeti m ah al üyenin lâkaydisi yüzünden yirmi sene müddetle, faizle, bedeli icarla ahalii müs-limenin arazisini kablelişgal Trablusgarpta olduğu gibi ellerinden almakta olduklan bildirilmektedir. Tabiî bu hal böyle devam ederse Antalya mutasarrıfını, hayat ve mematı için düşmanla pençeleşmekte bulunan Aydın Kuvayi Mîlliyesi pek haklı olarak Nazilliye eelbeder ve buna Heyeti Temsiliyece de artık itiraz i mikanı kalmaz.
3 — Demirci Mehmet Efe tarafından Srvasa gönderilmiş olup avdet eyliyen Hilmi Beyin mahkûmiyeti ve memuriyeti sabıkası bizce meçhuldür, Hükümeti sakıtanın aciz ve ihaneti yüzünden kendi ırz ve namuslarını bilfiil ve bizzat müdafaaya mecbur olan Aydın cephesi Kuvayi Milliyesinin makamı akdesİ hilâfete sadık ve vahdeti milliyeye kavîyen merbut olan fedakâr bir cüz'ü tarafnadan gönderilen murahha* sa bizce gayri malûm esbaptan dolayı bîr şey yapılamayacağı da aşikârdır. Mumaileyhin kanunen tahtı muhakemeye alınması icap ediyorsa hükümet icraat ve harekâtında bittabi muhtardır.
4-—Aydın vilâyetinin şifreJi telgraf namelerinin ademi kabulüne dair malûmat yoktur. Tahkik ediyoruz. Neticeye göre hareket edeceğiz.
Hulasaten arzedelim kî Heyetimiz imzası tah Undaki ta ah hüd atına tam a mile sadıktır. Ye bu taahhüdati aynen ifa etmektedir. Şu kadar ki taahhüdat mütekabil olmak gerektir. Halbuki hükümeti celileleri Salih
230
Paşa Hazretlerinin imzası tah tındaki ta alılın d at ve notların henüz hiçbirisini ifa eylem emiş ve varsa esbabı mania dahi bildirilmemiştir. Arısı
tazimat eyleriz. TT . ^
J Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 196*
Sivas, 17/11/1919 Çürüksolu Mahmut Paşa Hazretlerine
31 Tesrinievel 1919 tarihli Tasviri Efkâr gazetesinde «Bosfor» ga* zetesi muharrirlerinden biri? e vaki beyanatı devletlerinde ^Ermenilerin fazla mutalebatma bak vermeksizin hudutlarda bazı tashihatm îc* rasma razı oluruz» denildiğini okuduk. Şarkî An a doluda Ermenistan lehine tavizatı arziyede bulunulacağı vadini mut azaminin olan bu cümlenin suni komisyonu azasından bir recülü devlet tarafından sarfe-dilmiş bulun ma sının Şarkî Anadolu ahalisinin pek muhik olarak son derece mucibi infial ve teessüfü olduğunu beyan eyleriz. Milletin Erzurum ve Sivas Kongreleri mukarreratı ile Ermenistan a bir karış toprak bile terketmiyeceğini ve hatta hükümet bu kabîl bir mecburiyeti elîme-ye serfüru eylemek iztırannda kalsa bile kendi hukuku meşru asını bizzat müdafaaya azmeylcmig bulunduğu cihana ilân edilmiş olduğundan bu azim ve karan millinin herkesten evel ihzaratı sulhiye komisyonu azayı kirammca malûm ve muta bulunması lüzumunu arzederiz,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
Sİ Tesrinievel 1919 tarih ve 2887 numara Çürüksulu Mahmut Paşanın beyanatı
Ayan azasından Çürüksulu Mahmut Paga cBosfor* gazetesi muharrirlerinden birisine vaziyeti siyasiyemiz hakkında berveçhiatİ beyanatta bulunmuştur:
Sulh hazırlıkları:
— Şimdilik konferansın davetine intizar ediyoruz. Bu davetin yakında vukuunu ümit edelim. Memleketin o kadar halecanla beklediği bu zamana kadar aradaki vakitten istifade etmeğe çalışıyoruz. Sulh
231
komisyonu bulun mesaili tetkik etmekledir. Komisyonda en İyi mütehassıslar vardır ve mesaisini teshil için tali encümenler de teşkil etmiştir.
Tîirkiyeye bırakılacak arazi;
— Tîirkiyeye bırakılacak arazinin nelerden ibaret olacağına İhtimal veriyorsunuz?
— Bunu söylemek öyle bir faraziye olur ki, her zaman doğru çıkmaz. Yalnız Arap vilâyetlerinin imparatorluktan fekkine dair ecnebi matbuatının başlıca bize verdiği umumî ig'arata vâkıfız( Erivan payitaht olmak üzere müstakil bir Ermenistan İse artık teşkil edilmiştir. Kr meniler in fazla mutalebatma hak vermeksizin bu dutlarda bazı taşlı i hatm icrasına razı oluruz. Batum serbest liman oldukça, Ermenistan İçin denize iyi bir mahreç olur. Ayni suretle Azerbaycan ve Gürcü hükümetleri de istifade ederler. Mutediline idare edilecek bir tarzı hal, bu memleketlerden bir cemahiri müttefika meydana getirebilir,
Trakya ve İzmir meseleleri:
Trakyaya gelince, Bulgarlardan alınan arazi üzerinde bir (eta tampon) vücuda getirilmiş olması hoşumuza gider, Trakya Türk tür. Vil* son prensiplerine nazaran da bugünkü gibi Türk kalması lâzımdır.
İzmir ve Aydın vilayeti İçin haklanınız gayrikabili münakaşadır. İzm i re mal iki yet» memleketimiz için bir ihtiyacı hayatidir. Kal1 iy yen ecnebilere karcı bir hareketi hasma ne mahiyeti haiz olmayan harekâtı milliyenin Yunan işgalinin neticci tabüyesi olduğunu temin ederim.
Türk i yen in müstakbel İdaresi:
— Türk iyenin müstakbel idarei aiyasiyesi hakkında kanaatiniz nasıldır?
— Emelimiz, düveli muazzama taraf mdan istenilen teminatı ita etmekle beraber onların muşa vc ret ve muavenetlerinden istifadedir. Konferans, kendiliğinden bir manda meselesinin ciheti tatbikıyesini düşündüğü için bunun derecei imkânını tetkik ettik, Fransa veyahut İngiltere bu vazifenin İcrasına muktedir olamadıkla rm dan veya istemediklerinden konferans, geriye kalan Amerikaya müracaat etmiştir. Bize göre Amerika mandası tayin edilecek bazı şerait dahilinde kabili kabuldür. Fakat Vugington Kongresinin bu bapta bir karar itasından evel bir şey kestirmek kabil değildir. Beynelmüttefiktn bir kontrol me( selesine gelince, gerek iktisaden, gerek hxı kukan bunun keyfiyeti tatbiki müşküldür.
232
Vesika, 197*
233
Pangaltt, 20/11/1919
Srvaeta K. O. 3 K.
İzmit ve havalisine giden memurumuzun harkıyei raporu: Gebze kaymakamı muhalif olarak öte den beri tanınmıştır. Sakıt kabine zamanında Gebzeye Kuvayi Milliye gelince korkusundan kaçmış ve bilâhare gelmiş, ise de kaza kaymakam vekili ve müftü sabıkın da bir mevki sahibi olması arzusu, hakkında gilkâyet etmelerini mucip olmuştu. Bilâhare kaymakamın da sımanklığmdan dolayı envai feeayie eüVet eden Yahya Kaptanın fenalıklarını örtmeğe ve evelce Gebzeye gelen ve Nigeh-bancılığı tevatür derecesini bulan ahlâksız Mülâzım Hakkı Efendi ile te§riki mesaiye ve Üsküdar Mutasarrıflığı ile gizli muhaberata bağlayarak Kuvayi Milliyeye leke sürmeğe sai olduğu anlaşılmış olmakla becayişinin ezbercin et müfit olacağı kanaati dairesin dedir Efendim, (Kara Vasıf),
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Miralay Şevket
Vesika, 198*
Şifre Sivas, 24/11/1919
Der saadet Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı Miralay Şevket Beyefendiye
C: 20/11/1919
Gebze kaymakamı hakkındaki teklif bizce de pek muvafık görülmektedir. Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretleri v asit asile icap edenlere anlatınız ve yerine sahibi namus ve sayanı itimat bir zatın tayin ve izamını temin buyurunuz.
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 199*
Mühim ve gayet müstaceldir Ku$çalx, 24/11/1919
Sıvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Bendeniz size iki gün evel İzmitten tavsiye edilen Yahyayım. Em-
rİnîz üzere telgraf başında emirlerinizi telâkki etmeğe geldim. Nihayet yarın akşama kadar Kuşça!ı telgrafhanesindeyim.
Yahya
Vesika, 200.
24/11/1919
İzmit merkezi vasıtasile Kuşçalı telgrafh a nesinde
Yahya Efendiye
Bulunduğunuz havalide kuvvetli bir teekilât yapınız. Adapazarı Kaymakamı Tahir Bey vasıtasile bizim ile tesis ve temini irtibat ey leyiniz. Şimdilik hazır bulununuz,
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti
Reisi Mustafa Kemal
Vesika, 201.
Gsvm mûst^idir Kartal, 24/11/1919
Srvasta Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Koy İçinde bilâ kabahat katile nahiye müdürünü al ameleli mas darp, köylerde gasp meselesinden dolayı Yahya Kaptanı hükümete teslime mecburiyet el vermiştir. Dahiliye Nezareti ehemmiyetle bu meseleyi takip ediyor. Hükümetin müşkül vaziyetti* kalmaması Yahya Kaptanın teslimini iktiza ettiriyor. Emri Devletlerinize makine başında mun-tazırım. Kartal Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk
Heyeti Temsiliyesi Reisi Binbaşı
Ahmet Necati
-
Vesika, 202.
5H« Sivas, 8/12/1919
Müttûceldir
Harbiye Nazın Cemal Pasa Hazretlerine
Kartal ve Gebze havalisinde ötedenberi devam edegelmekte olan asayişsizlik son derece calibi dikkat gürül mü § ve keyfiyetin tahkik ve
234
iş*an sureli hususiycde Birinci Fırka Kumandam Rüştü Beyden rica edilmişti. Miri mumaileyhten al t n an cevabî şifrede; Maltepe endaht mektebinde muvazzaf bir memur olduğu halde Kartal Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi sıfatım takınan Binbaşı Necati Beyin Kuvayi Milliye nam ile başına topladığı Arnavut Küçük Aslan çetesile halkı soydurmakta olduğu ve Gebze Jandarma Yüzbaşısı Nail Efendinin de mumaileyhin şeriki cürmü bulunduğuna şüphe kalmadığı; Darıca Rum bekçilerinin katli, İstelyanos isminde bir zenginin dağa kaldırılması vakaylinin tamamen Aslan çetesine ait olduğu halde hükümeti seniyeye sadık ve teşkilâtı milliyenin nezih bir uzvu olan Yahya Kaptana mumaileyhim tarafından bu vakayii can i ya nen in atfü isnat edilmekte olmasının ve bu iki zabitin hükümet için tehlikeli birer unsur olduğu ve Gebze kaymakamlığımı] bu baptaki îs'aratı resmiyesinin de bu fikri müeyyit bulunduğu bildirilmektedir. Necati Efendinin bir yerden ara-sıra para almakta olması Sait Molla tavassutu ve İngilizlerin tertibi ile alâkadar olduğu hissini vermektedir, Binaenaleyh bu İkİ zabitin bir an evel mahallerinden kaldırılarak mazarrat edemiyecek mahallere tayin olunması ehemmiyetle maruzdur.
Heyeti Temsili ye namına Mustafa Kemal
Vesika* 203*
Sifo Sivas, 8/12/1919
Zala mahsuptur
Dersaadet Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı Miralay Şevket Beyefendiye
Kartal ve Gebze havalisindeki asayişsizliğin Maltepe endaht mektebinde memur iken kendisine Kartal Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi sıfatını veren Binbaşı Necati Beyle, Gebze Jandarma Yüzbaşısı Nail Efendinin himaye ve idaresi altındaki Arnavut Küçük Aslan çetesi tarafından ika edilmekte olduğu ve Binbaşı Necati Beyin İstanbul ile muhabere ettiği ve bir yerden para almakta bulunduğu mevsuk en is* tîhbar edilmiştir. Keyfiyet kemali ehemmiyetle Harbiye Nazın Cemal Paşaya bildirildi. Ve bu zahitlerin hemen mahallerinden kaldırılarak mazarrat ika e demi yecek bir mahalle tayinleri istirham olundu. Tarafınızdan da keyfiyetin mahrem olarak takip olunması ve bunların Kartal ve Gehzeden ka İdinim asını müteakip meşru ve nezih bir tarzda teş*
235
kîlâu mâli iyenin o havalide taazzuv ve teşmili için icabın sı şimdiden
tevessül buynruLmasu rica olunur. . _
Heyeti lemsılıye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 204.
Beşiktaş, 27/12/l°W
K, O. 20 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Kartal ve Gebze havalisindeki asayişsizliğin başlıca müsebbibi Cebzedeki Yahya Kaptanla refiki Kara Aslan ve Alemdağı cihetinde dolaşan Sadık çeteleridir. Bizim şimdiye kadar yaptığımız tahkikat ve gönderdiğimiz en müstakim zevatın raporları bunu müeyyittir. Esasen evelce yaptığı cüz'î hizmete mukabil şimdiki halde Gebze heyeti İdaresini tanımayan ve hükümetin nüfuzunu suiistimal ile ahaliye zulüm yapmağa kalkan Yahyanın son zamanlarda gönderilen muhtelif zevatın nasayihitıi dinlememesi ütedenberi Kuvayi Milliye aleyhinde bulunmakla şöhret kazanan Üsküdar mutasarrıfı ile pek sıkı münasebeti olan Gebze kaymakamının kucağına atılması bizi artık bu ^riri ikan mazarrat edemiy*rcek bir hale getirmesine teşebbüs ettirmişti. Son zamanlarda bunu işitmesi ve oted enberi aralan iyi olmıyan Küçük Aslan çetesin i ti teveccühte olması kendisini muhtelif vasıtalarla böyle setri kabayı ha sevketmîgtir. Yüzbaşı Nail Yahyanın aleyhindedir. Necati Beye gelince hükümeti sakıta zamanında Kartal kazasınca reis intihap olunarak Kuvayi Milliye namına merkezle kat'ı alâka etmis, ve şimdiye kadar Kartal Gebze civarında ve Üsküdar müttehiden Ömerli ve Şile civarında teşkilâtı milliyeyi esasi andırmış ve nizamnameyi takip etmiştir. Yeni-köy Rumlarının etrafa sarkıntılıkları üzerine Küçük Aslan çetesini dolaştırmağa bağlamış ve bunların da şimdiye kadar hiçbir fenalıkları duyulmamış ve batta köylüye barolmamaları için de Necati Bey vasıta-sile tarafınızdan para dahi verilmiştir. Değil bu memurları, her fırsattan bilistifade Kuvayi Milliyeyi lekelemeğe ve fedakar ve çalışkan olan Üsküdar Jandarma Tabur Kumandanı Binbaşı Remzi Beyi bir behane ile azletmeğe çalışan Üsküdar mutasarrıfı şimdiye kadar fedakârlığı ve Rum eşkıyasına karşı fedakârlığı görülen ve son defa Üsküdar köylerinde teşkilâtta bulunan endaht mektebindeki Yüzbaşı Hulusi Efendiyi de Sadık çetesinin dağa kaldırıp para aldığı bir Kumu katletti. Para aldığı behanesile lekelemeğe dolayısile teşkilâtı büsbütün bozmağa ve bu veçhile her teşebbüsü akim bırakmak manevrasına müracaat etmektedirler.
236
Hulâsa:
1 — Üsküdar livasınca teşkilât meşru ve nezih bîr tarzda yapıl* mistir. Binbaşı Necati biraz idaresiz ise de cezaya müstahak değildir.
2 — Teşkilât yapmağa çalışarak birer birer lekelenmemesi teşkilâtımızın müsmir olması için Nail, Necati, Hulusi Efendiler aleyhinde verilen raporların bilâtetkik nazarı dikkate alınması, hükümetçe yapılmağa başlanılan tebdil ve tevkif muamelesinden sarfı nazar olunmasının temin buyurulması.
3 — Gebze kaymakamının, Üsküdar mutasarrıfının bir an evel memuriyetinden kaldırılarak tezvir ata ve Rum, ecnebi entrikalarına nihayet verilmesi.
4 —Yahya Kaptan ve refiki Büyük Aslanın evelce verilen silâhları vermek ve cepheye gitmek şartîlc affı ile fenalık yapamayacak bir hale getirilmesi aksi halde tedibi ve 'keza Sadıkm tedibi lâzım ve nıu* vafrktır fikrindeyim Efendim. Maruzdur, (Vasıf)
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandam
Şevket
Vesika, 205.
Şifre Ankara, 2/1/1920
Zata mahsustur
İzmit, Birinci Fırka Kumandam Rüştü Beyefendiye
Kartal Müdafaai Hukuk Reisi Binbaşı Necati Bey hakkında Der-saadet heyeti merkeziyesinden verilen malumatta Üsküdar Iivasınca teşkilâtı milliyenin meşru ve nizamnameye muvafık yapıldığı, Binbaşı Necati Beyin biraz idaresizliği varsa da asla müstahakkı ceza olmadığı, Necati Beyle Nail? Hulusi Efendiler hakkındaki verilen rapor!ann muhtacı tetkik olduğu, Gebze kaymakamı ve Üsküdar mutasarrıfının salisen muzır oldukları, Yahya Kaptan ve Büyük Aslanın ve Sadıkm miiua-hakkı tedip oldukları zikrolunmaktadır. Bu bapta evelce vaki olan Ut İlâ mata cevaben Yahya Kaptan ve Necati Bey hakkında . . . tarihli şifrelerile ita buyurulan izahat İle marüzzikîr is/arat arasında tezat görülmektedir. Keyfiyetin bir kere daha şayanı emnü itimat zevat vası-la&ile tahkik ve tetkik ettirilerek heyeti umumiyesi hakkındaki kanaati âlilerinin muvazi a han iş*annr ehemmiyet ve müstaceliyetle rica ederiz. Heyeti Temsiliye namma
Mustafa Kemal
237
Vesika, 206.
238
Şifre. Ankara, 7/1/1920
Makine başmda
İz m İtte Birinci Fırka Kumandanlığına
Yahya Kaptanın Tavşancılda tahlı muhasaraya alındığı havadisinin derecei sıhhati ne mertebededir. Keyfiyet filhakika bu merkezde ise oradaki tstanbuldan geldiği bildirilen kıt*a kumandanına mumaileyhin bizim adamımız olduğu ve eğer bir kusur vc kabahati varsa tarafımızdan icabının yapılması tabiî bulunduğu, hiçbir suretle Yahya Kaptanın muhasara ve tevkif edilmesine razı olmadığımızın işmarım ve neticenin bize sürati iblâğını rica ederiz.
Heyeti Temsiliye nam ma
Mustafa Kemal
Vesika, 207.
Şifre halli Düzce, 7/1/1920
Mühim ve nıü$iâceldLi(. TcMri Mucibi nıcaTuliycuir
Ankara K, O. 20 Kumandanlığına
Heyetî Temsiliye Kiyasetine: Bu gece saat dokuzda iki bin kişilik bir kuvvetin Tavşancıla çıkarak Yahya Kaptanı muhasara etlikleri İzmitten Birinci Fırka Vekâletinden bildirilmektedir. Çıkan kuvvetin cinsi İzmitten istifsar edilmiş İse de cevap alınıp oraya ijfan vakte muhtaç idüg ünden icap eder sıç yapılacak muamele için doğruca İzmitJe muhabere edilmesi mercudur.
Birinci Fırka Bolu ve havalisi Kumandanı
Rüştü
Vesika, 208.
izmit, 7/8, 1, 1920
K. O. 20 K.
C; 7/1/1920 Sifrcye
Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine:
Müfreze, Umum jandarma Kumandan Muavini Hilmi Beyin Ku-
ma u d omdadır. Gerçi kuvvet iki bin olduğu bir köylüden istihbar edilmiş ise de Hereke Müfreze Kumandanlığından aldığım raporda tahminen üç yüz olduğu bildirilmiştir. Yahya Kaplan henüz ele geçmemiştir. Mevkii meçhul olduğu gibi Tavşan erlin tahtı muhasaraya alındığı ve bu gece kendi maiyetindeki Kuvayi Milliye ile müfreze arasında bir müsademe olacağı muhtemel bulunduğu ve miri mumaileyhe bor mucibi emir icap eden müracaatte bulunulacağı maruzdur.
Fırka 1 Kumandan Vekili Kaymakam Fevzi
Vesika, 209.
MüiUjceJdir İzmit, 9/1/19Z0
Ank arada K, O, 20 Kuman da njı gına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Mesmuatı â cıza neni e nazaran Tavşancılda dün Yahya Bey maiyeti 1 e jandarmalar arasında müsademe vukua gelmiş ve iki maktul ve dört mecruh, beş de hayyeu derdest edilmiş ve gerek bura hükümetinde gerek Der saadette m ulûm tertibat alınmış ve Yahya Bey ve maiyeti efradının kamilen derdestine sarfı gayret edilmekte bulunulduğu berayi malûmat arzalunm
Birinci Fırka Kumandan Vekili
Fevzi
îzmit, 10/1/1920
K. O. 20 Kumandanlığımı Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Müfreze ile edilen iki müsademeden sora Yahya Kaptanın mey yi ten inli sal edildiği arzolunur Efendim.
Fırka 1 Kumandan Vekili Fevzi
Vesika* 210.
Şifre fc Ankara, 11/1/1920
C: 9 ve 10/1/1920.
Yahya Kaptanın harekâtı milliyeye hadim olduğu evelce Fırka
239
Kumandanı Rüştü Beyin tahkik ati le t ebe yy ün etmiş, idi. Bu de/a meyyiten isti sal olunduğu i$*ar edilmektedir. Sebebi takip ve muhasarası ne olduğunun ve tarafınızdan takip müfrezesi kumandanına tebligatta bulunulup bulunulmadığının sürati icarını rica ederiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 21U
tzmİt, 14/1/1920
K. O. 20 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Yahya Kaptanın sureti katlı hakkında şimdiye kadar rapor ve haberler kamilen yekdiğerini mütenakızdır. Bizzat icra ettiğim talıkikat-tan Yahya Kaptan tarafından müfrezeye ve müfreze taraf m dan bunlara ateş edilmediği ve yalnız Yahya Kaptan m biimecburiye tesliminden sora küy haricinde aleti cariha ile katledildiği ve kafatasının olmaması bunu müeyyit olduğu anlaşılmış, ise de bu hususta tam İki tahkikat edilmekte bulunulduğundan istihsal kılınacak aeiayiç a »edilecektir Efendim. Fırka 1 Kumandan Vekili
Kaymakam Fevzi
Vesika, 212*
Şiire hdli Düzce, 17/18. 1, 1920
EL O. 20 Kumandanlığına
Heyeti Temsiliye Riyasetine: C: 14/15, 1, 1920 şifreye
Gebze ve Hereke İstanbul vilayetine merbut olmakla beraber teşkilâtı milliye itibarile de İstanbul heyeti merkeziyeti tarafından idare edilmekte meselâ oraya müracaat eden Doktor Enis Fahri imzası sahibi de Istan bulca oraya konmuş bir şahsiyet olması muhtemeldir. Yahya Kaptana elden gelen muavenet yapılmış, ve diğer telgrafta arze-dildiği veçhile Istanbula kargı himaye edilmek te istenilmiş ise de maatteessüf müsmir olmamıştır,. En son îstanbuldan Yahya Kaptana yapılan tebligatla da ora Kuvayi Milliyesinin İstanbul heyeti merkeziye-sine merbut olduğu bildirilmiş ve zannederim ki mumaileyhin bu tcbli-
240
ğe cevabı ret vermesi mucibi tedibi ol m uç t ur. Bu hususat sayam dik* kat olduğu ve maamafih ihtiyaten Eni» Fahri Beyle temas edilerek duçar olduğa müşkülâtın mahiyetinin öğrenilmesi ve muaveneti miim-kine ifası İz m itteki vekilime bil dinîmi} idüğü maruzdur.
Birinci Fırka Bolu ve havalisi Kumandanı
Rüştü
Vesika, 212.
Ankara, 18/1/1920
Dersaadette Mevkii Müstahkem Kumandanı Şevket Beyefendiye
Gebze ve Kartal heyeti idareleri evelce hükümeti merkeziye ile katı münasebet edildiği zamanlar doğrudan doğruya Heyeti Temsil iyeye raptedilmiş!i. Son günlerde zuhur eden hadisat sebebile nazan dikkati celbeden havalinin istanbul vilâyeti hududu dahilinde bulunması dolayısile Dcrsaadct heyeti merkeziyesince idare edilmeğe başlandığı istihbar kılınmıştır. Mahallerine tebligatı 3izime icrası İçin bu baptaki mukarreraün ve bazı müşkülata maruz kaldığından bahis ile müraeaatte bulunan Doktor Enis Fahri Bey namında bir zatın Dcrsaadct heyeti merkezi yesin ce bu civara memur edilip edilmediğinin ifan rica olunur.
Heyeti Temsiliye namma
Mustafa Kemal
Vesika, 213.
17 Kânunuevel 1919
TAMİM
Meclisi Meb1 usanın Istanbulda inikadından evel istiklâli millî ve tamamiyeti mülkiyemizin temini esasatı gibi mühim mesaili ehemmiyetle tezekkür ve bu bapta icap eden esbaba tevessül Heyeti Temsiliye için en mühim vazifedir. Heyeti Temsiliye bu hu sus- atın müzakeresini millet namına sahibi salâhiyet olan mob'usini kiram ile takviye olunduktan sora icra etmeği menafii milliye ve vataniye iktizasından a ilde der. Buna binaen her liva mebTuslan mahallî heyeti merkeziye veya heyeti idarelerile müştereken meb'us arkadaslanndan birini teşkilât nizamnamemizin dokuzuncu maddesine tevfikan Heyeti Temsiliyeye aza olarak
16
241
İntihap ve «mini imha edecektir, İşbu asa bir iki günlük kısa bir müzakere ve münakaşadan sora Dersaadete Meclisi Milliye hareket edeceklerdir. Zevatı mumaileyhimin Heyeti Tenisi Üyenin bulunacağı mahalde zamanı içtimai isim ve adresleri malûm olduktan sora bil muhabere kararlaştırılacaktır. Heyeti Temsiliye kariben Istanbula yakın bir mahalle nakledilecektir.
Azayi mezkur enin sürati intiha bile isim ve adreslerinin hemen ie/ar Duyurulması mercudur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına Mustafa Kemal
Vesika, 214*
3iTrs Ankara, 29/12/1919
(»ayeL ıtı üstüce Ldir
17/12/1919 larih ve bilâ numara şifreye zeyildir;
1 — Bir suretinin Müdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti merkeziyelerine itası rica olunur.
Ankara - Eskişehir hattının işlemekte bulunması cihetile suhulet n oklu i nazarından müzakere mahalli ol tırak Ankara intihap edilmiştir. Binaenaleyh Heyeti Temsiliye azası olarak intihap kılınmış olan meb\uîni mubteremeniu Kânunusaninin beşinden itibaren Arık araya muvasalatlarına intizar olunur. Hareketleri hakkında Heyeti Temsiliye-ye itayı malûmat hu vurulması rica olunur.
% — Heyeti Temsiliye her livadan aza sıfatile gelecek meb*uslarla icra edeceği müzakereye diğer meb'usini kiramdan mümkün olduğu kadar fazla miktarda diğer zevatın da m uza kerata iştiraki son derecede arzu edilmektedir. Bu hususta icap edenlere tebligatı lâzimede bulunulması rica olunur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika* 215.
Sif™ Ankara. 30/12/1919
MastEMİdrr
Dersaadct Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket Beyefendiye
Ay dm Meb'ueu Hüseyin Kâzını Beyin taşra meb'uslanna telgraf-
242
nameler keşide ederek en «eri vasıta Ue Dersaadete vurutl arını talep eylediği vaki olan ınüracaatten aulaşıldr. M iri mumaileyh in Bekir 5a* mi Bey nezdinde bulunan Heyeti Temsiliye tebligatından haberdar edilmesini ve meb'usini kiramı a meclisin kusa din dan evel vukuhulacak muza kıratta hazır bulunmak arzu buyuruyorlaraa lütfen ve serian An-karaya teşrifleri lüzumunun kendilerine ifhamı istirham olunur.
Heyeti Temsili ye namına Mustafa Kemal
Vesika, 216.
Harbiye Nezareti Der saadet, 31 Kânunuevel, 1919
Nezaret gubesl Kalemi ntannu
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Maruzdur.
Teşkilâtı milliyenin vatanı kurtarmağa hadim bir tarzda idamûi mevcudiyetine şahsen ne dereceye kadar sai bulunduğum zannederim m ulûmdur* Bu meselede benim de Heyeti Trmuiliye kadar alakadar olduğumu ve yapılan iğlerde bu gayenin temini tamamii masuniyetini hiçbir zaman pişi nazardan ayırmamağa vicdanen ve vazifelen mecbur bulunduğumu zikre lüzum görmem. Buraca yapılan her isin yanlış olduğu ve doğru kararlaım ancak Heyeti Temsili yeden sadır olabileceği gibi bir manayı tazammun eden cevap nameleri şahsıma kar$ı nev'ama ademi itimadı tazammun ediyor. Böyle bir vaziyet bu vazifeyi deruhde eylediğim gündenberî arada tahassul eden ihtilâfların halli için bin müşkülât ile masruf olan mesaimi akamete mahkûm etmektedir,
Nurettin Paşanın On îk inci Kolorduya tayini için İs t an bu la gelen bilumum İzmir ve Aydınlılar mü tevali yen müraeaatlerde bulundular. Aydın cephesinde pek karmakarışık bir halde bulunan Kuvayi Mil* liyenin tanzim ve tcusiki ve atiyim maruz kalabileceğimiz ihtimalata göre esaslı ve ciddî istihzar at icrası elzemdir. Bunun için de bu işin ha* şmda Nurettin Paşa gibi bir zatın bulunmasını Erkânıharbi ye ve ben muvafık gördük.
Ahmet Fevzi Paşa hakkında da şimdiye kadar muhtelif zaman* lar d a fikrimi söylemiştim. Ordunun mühim kumanda makamlarında son harekâtı milliye ile ayan olarak meşgul olmuş zevatın bizzat ve resmen bulunmaları harice ve bilhassa ecanibe karşı orduda siyasetin hükümran olduğu mamarasım verir ve bu da her halde suitesiri mucip
243
oluyor. Nezaret bilfiil bu tesiratın filî tesiri karşismdadir. Halbuki harekâtı milliye ile bilfiil alâkadar zevat gayriresmî olarak daha nafi ve daha mahzurdan salim bir şekilde ifayı vazife edebilirler.
Gerek Nurettin Paşa ve gerekse Ahmet Fevzi Paşa menafii milliyeyi müdrik ve anı halelden vikayeye azim kimselerdir ve teşkilâtı milliye ile tevhidi mesai eyliyeceklerdir.
Hal böyle iken ve bahusus Fevzi Paganın tayini iradei seniyeye iktiran etmiş iken böyle nezih zevatın ademi kabul ini d e ısrar edilmesi beni cidden müşkül vaziyete sokuyor. Hiç olmazsa Meclisi Meb*usanın küşadına kadar olsun kabinenin devamı için göstermekte kusur etmediğim mesaiye kel âl vermektedir. İzzetinefis meselesi halini alan bu vaziyet ıslah edilmediği ve bu zevatın tayinine muvafakat buyurulmadı-ğı takdirde meclisin küşadını dahi beklemeden hemen istifaya mecbur olacağımı arz ve bu halde artık Meclisi Meb'usanm inikadı bir hayali muhal olacağına ve bundan da vicdanımın mes'ul olamıyacağına nazarı dikkati devletlerini celbeder ve bu vesile ile de arzı hürmet eylerim Efendim.
Harbiye Nazın Cemal
Vesika* 217.
Tahrîrat Ankara, 4 Kânunusani 1920
Gayet mahremdir
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
Seryaver S al ılı Bey vedaatile irsal buyuru lan 31/12/1919 tarihli iki kıt'a emirnamci devletleri vaadi desti tazim oldu, Salih Beyin de huzur ile tezekkür edildi. Mevaddı esasiyeye dair nikatı nazarımız ber-veçhîaü arzolunur.
1—Heyetimizce Düveli Mütelifenin vatanımızı munatıkı nüfuza taksim etmeleri keyfiyeti o derece kuvvetli bir ihtimal halinde görülmemektedir. Temaslarımızdan ve vaziyeti umumiyeden anladığımıza göre bunlardan herbirlsi umum vatanda azamî men afi İn İ temin etmek gayesini takip ediyor ve bunun için şayanı itimat bir müracaat ve istinat noktası anyor. İngiliz siyasetinin tamamen aleyhimizde olduğu muhakkaktır. Fakat bunların açıktan açığa muarız görünmeleri esbabını kabinenin vaz'ı bitaraf isi ile ecanibe izhar eylemekte olduğu istinatsın lıkta aramalıdır.
244
2—Kariben neşri mukarrer olan beyanname hususuna gelince bu ancak hükümetin her noktai nazardan Kuvayi Milliyeye müstenit olduğu kanaatini verecek bir tariki hareket kabulü ve bunu âleme ihsas ve izhar eylemesi suretile mevkiini siyaseti hariciyede kuvvetli kıldıktan sora ve sulh murahhaslarının azimetinden evel ve fakat Meclisi Millî içtima etmiş ve mecliste esasatı milliyeyi kabul eylemiş ekseriyetin yani «Müdafaai Hukuk Cemiyeti Grupununfr muvafakat ve iştiraki tammile yapması muvafık ve müessir olabilecektir. Çünkü Meclisi Millide ekseriyet fikrîne istinat etmedikçe bu beyanname düsmanlaninize a haizi kıymet ve itibar addedil m iye çektir. Mütaleatı âcizanemize nazaran bu hususta ige evvelâ kabul olunacak ıslahattan değil belki milletin istiklâl ve mülkün tamam isin den başlamak* ancak bunun teminine muallâk ve meşrut olmak üzere umuru idarenin hututu esasiyesi takrir edilmek muvafık olacaktır. Millete istinat ettiğini iddia eden hükümeti hazıra için de bu beyannameye esas olacak Sivas Umumî Kongresi beyanname ve nizamnam esindeki hututu mülıimmedir ki bunlar da müstakbel hudutlar, devlet ve milletin istiklâb% ekalliyetlerin hukuku, muzaheretin milletçe tarzı telâkkisi gibi lıususattır. Bunun şimdiden ihzarı peİ lâzım ve Meclisi Millinin küşadıuda da ekseriyet grup İle bilmüzakere ilâm zarurî telakki olunmaktadır,
3 — Dahiliye Nazırının istif asile kabinede bir buhran husulüne sebep görülememektedir. Bundan olsa olsa heyeti umum i yenin tu akamı riyaseti sadrazam yerine Dahiliye Nazırının sahamda görmekte olmaları manası çıkanlabilir. Malûmu samileridir ki bir kabinede buhran ancak sadrazamın istif asile hasıl olur iki böyle bir halin arzu edilmemesinden dolayı da Ali Rıza Paşanın istifa etmemesi evelce bilmünasibe İstirham olunmuştu. Fakat İzahatı devletlerinden oyle anlıyoruz ki, kabine Dahiliye Nazırı Şerif Paşaya tâbi kalmakta ve müş,arileyh te sakıt Damat Ferit Paşaya merbut bulunmaktadır. Polis müdürünün eF-an makammda oturması* memurini dahiliyenin, tam tayini bu irtibatın en bariz alâmetleridir. Halbuki gerek zatı devletleri ve gerekse Ahmet İzzet Paşa Hazretleri bu kabine resikara geçtiği zaman eski kabineden müdevver zevat hakkındaki endişemize cevaben teminatı kat'iye ve kefaleti vicdaniyede bulunmuşlardı. İstitrat olarak şunu da arzedelim ki polis müdürü yerinde kaldıkça şahsınız da tahtı tehlikededir.
4 — Meclisin kusa dile dahiliye ve hariciye nazırlannm tebdilinin muhakkak olduğu hakkındaki işareti devletlerini iyice anlayamadık. Keyfiyetin tahakkuku için bu iki nazına meclis huzuruna çıkmadan evel istifa edeceklerini şimdiden vadeylcmiş olmaları veyahut Sadra-
245
zam Pagaum zatı şahane ile bu bapta ani aşmış bulunması Lûnndrr. Meclisin kabineye itimat reyi yermesi haline göre de bunların tebdili meclisin padişahla anlatmasına mütevakkıftır.
5 — Düşman lama meclisi küsat ettirmemek isti yccekl eri ve her türlü vesileye müracaat edecekleri tabiidir. Yalnız meclisin ihtimama irade etmiş olan zatı şahanenin, bu içtimai gayrimesru telâkki etmesi, İradesini nakzcylemesi ihtimali varidi hatır mıdır? Filhakika padişahın Meclisi Millinin gayrime§ru olduğuna dair bir kanaati varsa o halde meclis, İstanbul da dağıtmak ve milleti meb'usansız bırakmak içm mi top lam yor. Binaenaleyh zatı şahanenin bu baptaki noktai nazarlarının Heyetimizce kat*î olarak çimdi den bilinmesi lâzımdır ki mebusları hariçte, emin bir mahalde toplamak için teşebbüsat ta bulunalım. Aksi halde meclis istanbul d a içtima yüzünden bervechtbala ahvale duçar olursa bunun mesuliyeti Dcrsuadette içtimai hususunda ısrar edenlere raci olacaktır.
6 — Meb'uslarm Ankaraya gelmeleri memleketin halâsı uğrunda ayni kanaatte olan esimsin mecliste müttefikan çalışmalarını temin gayesine matuftur. Mecliste ıkuvvelli milliyetperver bir grup un teşekkülü mecburiyeti vardır. Bu zaruret tc meclisin Dersaadette içtimai yüzünden hasıl olmuştur. Esasen bunun için umumî bir içtima yapılacak değildir. Gelenlerle müdaveleı efkâr sureti tercih olunmuş ve bu suretle zamanın ziyama meydan verilmemesi takarrür etmiştir. Bu ekseriyet grupıınun Kuvayi Milliye ile yakından anlaşması ve ancak bu suretle mecliste milleti temsil eylemesi en mühim bir noktadır, Aksi halde Meclisi M çb1 us un nazarı ecanipte milleti temsil edemez. Arada maazallah ihtilâfı efkâr husulü ise vatanın pek büyük zararını mucip olur. Binaenaleyh düşmanların tez v i rai memleketin hayat ve mc matına müteallik bu £İbi nussailde ha İzi tesir ve kıymet olamaz.
7 — Nurettin ve Ahmet Fevzi Paşalar hakkındaki mütaleai devletlerine gelince, cvelki cevapnamemizde her doğru şeyin Heyeti Temsİ-liyeden sudur ettiğini iddia eylemiş değiliz. Tatbiki takrir buyuruları prensip hakkındaki mütaleatı âciza nemizi anal etmiş olduğunuzdan bu baptaki mülâhazatımızı arzetınişti'k. Mütaleatımızda isabet olduûuna ait kanaatimizi tekrar ederiz.
Heyeti TemsiÜyemiz kabinenin mevkii iktidara geldiği tarihte sakıt Damat Ferit Paçanın mirası seyyiatı olan Ay dm cephesi ve m intaka» sının oralardaki Kuvayi Milliyenin bal ve atisini son derece alâka İle nazan dikkate almış, hükümetin siyaseti hariciyesine münasip ve o m intaka n m vaziyet ve ihtiyacatı dahiliyesine muvafık ati için ümit-
246
bahş bîr vaziyetin teminini düşünmüş idi. Tasavvnratınt karara raptetmeden evel nezareti celileleri ve erkânıharbiyei umumiy esinin ni-katı nazarını bilmeği bir vazife addeyliyerek ,,* tarih ., ¦ numaralı maruzatı ile Aîi Fuat Paganm millî kumandan olmalını istizan ve Konyaya Cemal Beyin ifsadatile husul bulan vaziyeti ıslah ve mevcut fenalıkları itfa edebilecek ve cephe umurunu tanzim eyliyecek bir kumandan tayinini istirhamla bu mey anda Refet Beyin dc tavzifi münasip olacağını arzetmişti- ¦ ¦ * tarih .. . numarah emirnameî cevabilerinde «Fuat Paşayı Ankarada Kolordusu bağında görmek isterim. Refet Bey ismini
zayi etmek şartile Aydın cephesi Kuvayi Milliye Kumandanlığına tayini muvafıktır* buyurulmuştu. Miralay Fahrettin Beyin behemehal On ikinci Kolordu Kumandanlığına tayinini temin İçin delâletimiz talep kılınmıştı ve ilâveten Fahrettin Beyin nikatı nazarımıza göre Ay dm cephesinin temini ihtiyacı için her türlü te d ahiri icra etmeğe tarafı devletlerinden talimat ahseylemiş bulunduğu da tik rolün m uş idi. Binaenaleyh if aratı devletleri Aydın cephesinin esbabı müdafaasını tanzim için heyetimizce tertip kılınan plânın esasını* kaidesini teşkil eylemig~
ti. Buna istinaden cephe ile alâkadar olan resmî ve milli kumandanlar ve esbabı ihtisas ile muhabere ve kısmen de muhtelif cephelerden davet olunan zevat ile müzakere edilerek, Ay dm cephesi hakkında bi* plân tertip olundu. Bu plâna nazaran Kefet Bey Aydın ve Salihli cephelerinin ve bu cephelerle alâkadar olan geri menatığın, Konya da dahil olduğu halde, millî kumandanlığım der uhde etmiş ve Fahrettin Bey de Kon yada Kolordusu başında olarak ayni noktai nazara tevfikan nafi ve müsmir muavenet ve faaliyet izhar etmekte bulunmuştur. Ali Fuat Paşa da emri devletlerine tevfikan kolordusu haçında bulunmak ü»e-re Ankaraya gelmişti. Tertibatı maruza neticesi olmak üzere bugünkü vaziyet şayanı memnuniyet bir şekle girmiştir. Binaenaleyh başka bir kumandana lüzum olmadığı gibi Nurettin Paşanın tayini halinde de namus ve hay atlar mı ortaya koymuş iki kıymetli arkadaşımızın kesri kalbine Heyeti Temsîlİyeye tamamen münkat^ makamı ak dest hilâfete merbut Demirci Efe ve maiyetinin memleket için muzır bir şekle girmesine sebebiyet verilmiş olacaktır,
ı
Ahmet Fevzi Paşa meselesine gennee. Yirminci Kolordu mim»-kası dahilinde mevcut Kuvayi M iJ Üyen in bir vaziyeti hususiyesi vardır ki umum teşkilâtı milliye üzerine müessir bulunmaktadır. Bu vaziyetin hiçbir sebep ve suretle tebeddülüne hal ve vaziyet müsait değildir. Maruz vaziyetin muhafaza ve idamesini temin için bütün bu mmiakada Alî Fuat Paganın devlet nazarında, umum nazarında, vaziyetinin her türlü
247
tenkitten, mahzurdan muarra bulunduğu kanaatinin mahfuzİyctİ $artı esasidir. Binaenaleyh miişarileyhin Yirminci Kolordu bağından heme şekil ve suretle olursa olsun infisalj harekâtı milliye esnam nda ileri atılmış ihrazı fedakârı etmiş bulunması sebebine atfolunacaktır ki, malı F uz i yeti müemmen olması zaruri bulunan nikatı nazara göre asla kabili tecviz değildir. Esasen hükümetçe varit siyasî mehazıri bertaraf kılmak için yapılacak her şey yapılmıştır. Binaenaleyh Ali Fuat Paşanın hu m m takada ve bütün ordu nazarında Yirminci Kolordu kumandanı olarak bilinmesi ve kolordunun da filen bugün olduğu gibi kifayet ve iktidarı vc amal ve makasıdı hakiki ile tamamen mutabık olduğu müsellem bulunan 24 üncü Fırka Kumandanı Kaymakam Mahmut Beyin uhdei vekâletinde kalması hal ve vaziyetin i rahatı zarurî-yesin dendir. Ahmet Fevzi Pasa hakkında menfi bir mütaleada bulunmak arzu etmeyiz. Fakat şunu da ilâveye mecburuz ki, müşarileyh tasavvur buyurduğunuz nikatı nazardan teşriki mesai kabiliyetini haiz değildir. Müyarileyhiu daha bidayette vazİfei mahsusa ile geştügüzar eylediği zamanlarda vaki mantıksız ifadatını .... tarihli şifre ile arzeyle-mistik. Bunun memul olamıyacağına dair cevabı samileri alındıktan sora idi ki müşarileyhin bizzat Rauf ve Bekir Sami Beyefendilere yaz-drğı cevabî şifrede ordu bugünkü anarşi halinde kaldıkça memleket için felâket muhaûckak bulunduğu tarzındaki ifadesi île teşkilâtı milliyenin ve bunun zahiri olan ordu münasebetinin kendi içtihadına göre attars,i telâkki edildiği anlaşılmaktadır. Halbuki malûmu devletleridir ki ordu, teşkilâtı milliye kadrosu haricînde değil, belki onun ruh ve esas mı teşkil eylemektedir.
Son alman raporlarda müşarileyh Fevzi Paşanm Gönende ilk iş olarak Anzavur meselesinden dolayı bin müşkülâtla ele geçirıiebilen canilerin tuh Üyesini talep eylediği bildirilmektedir. Binaenaleyh vatan ve milletin halâsı mevzuubahs olduğu şu hengamede ayni maksat uğrunda fedakârane çalışan zatı samilerinin vuziyet vc kabiliyeti mahalliyeyi yakından bilen heyeti âcizanemizle müdavelei efkâr eylemeden tayin buyurmuş oldukları iki zatın ademi kabulüne ait serd kılınan zarurî ve muhik mütaleatı bîr izzetinefis meselesi yapmak isteyeceklerini, vatana olan sadakat, millete olan merbutiyetleri itibarile gayri kabili telif gördüğümüzü ve mahza vatau ve milletin menafii noktaı nazarına matuf maruzatı vakıamızın hüsnütelâkki buyurulacağından emin olduğumuzu samimiyetle arzeyleriz.
İstifaları halinde Meclisi Meb'usan inikadının bir hayali muhal olacağı kaydına nazaran sadrazam da dahil olduğu halde kabinenin
248
meşrutiyeti idarenin aleyhtarı bulunduğu anlaşıl m aktadır* Pek mühim o» lan bu noktanın tam a mile teşrih ve izahı Heyetimizce zatı devletlerinden rica olunur. „ . ™ .,.
ti ey eti 1 emsi J iye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 218.
(Zarfm üstü)
Harbîye Nezareti
Devletin Mustafa Kem a] Paşa Hazretlerine
Mektup
Erkânıharbi yel Umumiye Dairesi Şube
24/12/1919 Larİhile muta müşterek takririn vusulünü tasdik eder. Ve bu bapta atideki tafsilâtın İngiltere. Fransa, İtalya Hükûmatl mü-fahhamesi fevkalade komiserlerinin enzart adline vaz'ına kemali hürmetle müsaadeler rica ederim;
Malûmu asi İaneleridir ki, İzm irin müptedayi işgali mahallinde Amiral Caltrop un nota sil e başlamış ve bu notada işgalin Düveli Mütelifc kıtaatı tarafından vukubulacağı ve bunun da bizzat İzmir şehrile tahkimat hattına m aksu r kalacağı bildirilmiş ve kısa bir fasıladan sora da emri işgal sadece Yunan kıtaatına havale ve emanet edilmişti. Yunan kıtaatı tarafından yapılan işgal ve av akı bı um bizi davet eylediği me-dît tazallüm ve şikâyetlerimiz binnetice muhtelit bir komisyonun İz. mir havalisinde icrayı tahkikat eylemesini icap ettirdi. Ancak gu icabın teslim ve husulüne değin takdir edemiyccrğim f-sbap ile hasıl olmuş fa-sılai teahhur içinde pek canhıraş bir şekil ve seyralan Yunan yırtıcılığı karşısında esasen dağlara derelere çıplak ve sefil bir halde dağılarak sığınmış olan halkı artık hıfzı hayat ve sıyancti namus kaydına düşür-muştu. Hükümet ve ordu daima tahkik komisyonunun adlü nısfetine nasbi itimat etmekle beraber bir taraftan da hiç olmazsa bu boğuşmanın akıttığı Jkanlan muvakkaten olsun dindirmek için Harbiye Nezaretimiz 23/8/1919 tarih ve 5037 numaralı tezkere ile Jeneral Mîlen cenaplarına (A) işaretli merbut teklifte bulunmuştu.
249
Kuvayi Milliye ile Yunan kıtaatı arasına Osmanlı kıtaatı varından ibaret olan işbu teklife reddi cevap edilmesi üzerine yine Harbiye Ne-zaretince suretleri merbut 20 ve 21/S/1919 tarih ve 496$, 5142 numarab B, C teklifleri yapılmış ve mıntakai işgalin Yunan kıtaatmdan gayn itilâf kıtaatı tarafından işgalini mütemenni işbu iki teklif te tamamen cevapsız bırakılmıştı.
Hüsnüniyete makmn her gün a teşebbüslerinin neticesizliğile akan kan karşısında gerek hükümetin ve gereflt ordunun uzun müddet seyirci kaldığı bir sırada İdi ki Jeneral Miîen cenapları Harbiye Nezaretine tahdidi hududu gösterir 3 Teşrinisani 1919 tarih ve 23/4114 numaralı sureti merbut tezkereyi göndermiş ve halbuki böyle bir tebliğin ahkamım tatbika Harbiye Nazırı resen salâhiyettar bulunmadığı için usulen hükümete sepkcden müracaati üzerine hükümetçe de Zatı Asilânelerinıze sureti merbut * ¦ + tarih ve ... numaralı nota ile arzıhal olunmuştu. Her-
?ekadar işbu vukuatı Harbiye Nazırımız bir münakasai atiyeden içtina-ben suretleri merbut F, C 5 vc 15/11/1919 tarih ve 6338, 6501 numaralı tezkerelerile Jeneral Milen cenaplarına hemen ve tamamen ilân eylemiş ise de; fakat işbu tezkereler üzerine müşarileyh Jeneral cenaplarından gerek cevaben ve gerek resen yine suretleri merbut H, t işaretli ve fakat yekdiğerini mütenakıs tezakir viirut etmiştir. Binaenaleyh gerek suretleri merbut evrakı muhaberenin lütfen mütaleası ve gerek arzedil-miş balâdaki tafsilâtın nısfet ve mürüvvetleri pek müsellemimiz bulunan Zatı Ani taneleri niza Harbiye Nezaretimize karşı en küçük auitefeh-hiimden tenzih edeceğine âcizlerinee pek büyük bir kanaat vardır. Bu-
uunla beraber mücerret Harbiye Nezaretinin hükümetçe meclisi âli mukarrer atını tatbikte resen âmiri takrir ve icra bulunamaması kaidei düveli yesin in tevlit eylediği gu gayrikabili içtinap suitefehhümden dolayı ayrıca ve fevkalhat arzı teessürat eylemekte asla teahhur etmek istemem. Muvakkat hattı hududun Yunanlılar taraf m dan tam anı ii işgaline mümanaat eden kuvvete gelince işbu kuvvetin gördüğü zulmü taaddi karşısında himayesiz kalmış ve kanma susamış ahali kütlesinden ibaret bulunduğu Zatı Asüânelerinizce pek zahirdir. Hükümetin ve ordunun işbu
mazlum halka kars.it himaye göstermemeli gibi mukavemet ibraz edemi-yeceğindeki aczinin de lütfen takdirini pek temenniler ederim ve işte i§bu aczin sevk ve leslriledir ki gerek hükümet ve gerek Harbiye Nezareti şimdiye kadar akmış ve akmakta bulunmuş olan işbu fuzulî kanın önünü almak için daima makamatı asilaneleranize istimdatlar yağdırmıg ve meselenin bir an eve! çarei hal ve adlini niyazlar eylemiştir. Bilhassa ve bilvesile işbu niyazları yine tekrar eder ve gerek hükümet ve gerek
250
Harbiye Nezareti güya meclisi âli mukarrer atım tatbik etmiyor gibi bir töhmetten artık tahlise mürüvvet en delâlet buyurulması niyazlarıma da İhtiramatı faika mı ilâve eylerim.
Vesika, 219.
Harbîye Nezareti Nezaret şubesi Kalemi mahsus
Arzı mahsustur.
Fevzi ve Nurettin Paşalar hakkmda diğer arıza ile vaki olan izahatıma ilâveten vaziyeti nmumiyei hariciye ve dahiliye hakkında ber-veçhiati arzı malûmata lüzum gördüm:
1 — Düveli Mütelife hakkımızda henüz kati bir karar vermediler. Fakat en çok korkulan cihet memleketimizi mıntakai nüfuzlara taksim eylemeleri hususudur. İngilizler açıktan açığa hiae muanz vaziyettedirler. Fransızlar zahiri bir yaltaklık gösteriyorlarsa da Adana meselesi ortaya sürülünce derhal tebdili tavrediyorlar. Hatta bir Fransız mu-hipler cemiyeti teşkili için Celâlettin Arif Beye müracaat ettiler. Adananın tahliyesi şartile böyle bir teşebbüse muvafakat olunacağı cevabını aldılar. Ve bu mesele bu suretle muallâkta kaldı. Amerikalılar da bizim kendi memleketimiz için ne gibi metalibimiz olduğunu soruyorlar.
Elhasıl Düveli Mütelifeden herbiri bizim ortaya atılmamızı bekliyor. Herhangi birisine göstereceğimiz bir temayüle kargı diğeri bütün kuvvetıle vaz'ı muhalefet almrya müheyya bir haldedir.
İstihza rai i Sulhiye Komisyonu vesaika müsteniden birçok istihza-Tat yapıyor. Bizim her şubei idariye için arzu ettiğimiz ve kabul edebileceğimiz ıslahatı tespit ediyorlar. Vahdeti Osmaniye ve Vilson prensipleri esası dahilinde kabul edebileceğimiz ıslahatı müş'ir kari-ben bir beyanname neşredeceğiz.
2 — Vaziyeti dahiliyeye gelince kabinede Dahiliye Nazırı bir iki defa istifaya teşebbüs etti. Fakat Meclisi Millî açılıncaya kadar bir buhrana sebebiyet vermemek için bütün kuvvetin sarf ile önüne .geçildi. Bu heyeti hükümetin Meclisi TVIeb'usan açılınca tasfiye olunacağı kanaati kabine heyetince tamamen malûm bir keyfiyettir. Hele Dahiliye ve Hariciye Nazırlannm değişeceği muhakkaktır. Fakat Hürriyet ve itilâf
partisi ve İngilizler Meclisi M eb'us anı açtırmamak için bütün kuvvetle-rile çalışıyorlar. Hatta îngüîz Muhipler Cemiyetinin zatı şahaneye mü-
251
racaatle bu meclis i D meşru olmadığım beyan ve feshini istirham eyh) yeceklerî haber almdı.
Hükümetin bütün mesaisi kânunusaninin onuna doğru açılacak olan Meclisi Meb'usan toplanınca ya kadar bu gibi tesir ata mukavemet ve meclisin kuşa d od ı temin etmektir. Binaenaleyh bu on gün için hükümetin en kuvvetli bir şekilde mevcudiyeti elzemdir.
3 — Meb'usanm intihabında hiçbir suretle müdahale vaki olmadığı kanaati maagşükran heryerdc hasıl olmuştur, Aneak taşra *neb\n) la rintti İstanbula gelmezden evel Ankarada hususi bir içtima aktede-cckleri haberi intihaba tın her türlü müdahaleden azade kaldığı hakkındaki hüsnü kanaati tamamen zirü zeber edecek bir şekildedir. Her taraftan bu keyfiyet ileri sürülmekte ve tezvirat için alet ittihaz edilmektedir* Meb'uslann böyle toplu bir manzara göstermemelerinin teminini ve kendilerine vaki olacak izahatın nazarı dikkati celbetrniyecek surette temini itasını hassaten rica eylerim.
Zatı devletlerine ve rüfekayi muhteremeye ayrı, ayrı İhdayj selâm ve takdimi ihtiram eylerim Efendim.
31 Kânunuevel 1919
Harbiye Nazırı Cemal
Vesika, 220.
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Anka rayı ilk teşriflerinde memleket eşraf ve mütehayyizanma irat buyurdukları nutkun suretidir
Heyeti TtfUfrİliyc »m*nibda
Muhterem Efendiler!
Heyeti fı ciza nemizi An karaya muvasalatımız günü umum ahalinin erkek, kadın, çocuk tekmil halkın samimî ve vatanperverine tezahüratı fevk ala desile taltif buyurdunuz. Bugün müçtemian şerefi ziyaretinizle de bahtiyar kıldınız. Bu münasebetle de heyeti âcizanemızın derin hürmet ve teşekkürlerini takdim etmekle kespi mubah at eylerim.
Muhterem vatandaşlarımızı böyle m üç temi bir halde selâmlamak bizim için kıymetli bir fırsattır. Müsaade buyurursanız, bu fırsattan istifade ederek kısa bîr hasbıhalde bulunmak isterini.
252
Efendiler!
Cümlenizin malûmudur ki . ¦ ¦ harbin son devresinde Amerika Reisicumhuru Vilson, on dört maddeden ibaret bir programla ortaya çıktı. Bu program milletlerin kendi mukadderatına hakimiyetini temin ediyordu. Programın on ikinci maddesi ise münhasıran Türkiyeyts devletim ize ve milletimize aittir. Vilson bu madde İle Türkiyenin, milletimizin hakimiyeti ta m meye malük olması lüzumunu dcrmeyan ettikten sora buna bir İki kayıl la ilâve etmiştir, O kuyut şunlardır: Aramızda yaşayan anasın gayrim üşümenin emniyetlerini vc serbestü inkişaflarını temin etmek, ... Hır de Boğazların küşade bul un durul m ast d ir. Umum itilâf Devletleri Vilson un prensiplerini kendi menfaatleri için muvafık gördükleri gibi bizim devletimiz de bu on ikinci maddeyi kabulde hiçbir beis görmedi. Ve kabul etti. Hakikaten kabul edilebilecek bir prensiptir. Çünkü Mister Vihon un istediği anasırı gayrim üşümenin emniyeti can ve mallan ve her türlü hukuk ve esbabı inkişafları için icap eden her şeye zaten ötedenberi devletimiz ve milletimiz tarafından riayet edilmiş. İdî. Filhakika anasın gayri m üs] i menin Osmanlı Devleti ve milleti aguşunda mazhar oldukları imtiyazat üç asn mütecaviz bir zamandanberi ziyadesile mevcuttur. Binaenaleyh hu kayıt bizim için yeni bir şey değildir.
Boğazların serbestisi meselesine gelince;
Bu güzergâhta payitahtımız, kalp gah i devletimiz vardır. Bunun emniyetini badclistihsal umum ticarete amade olarak kuşat edilmesi de lâzım eden görülür. İste devletimiz ancak bu esasat dairesinde muharebeden çıkmaik ve mütareke yapmak kararını verdi. Bunun neticesi olarak İtilâf Dcvletlcrile 30 Teşrinievel 1918 de mütareke aktetti. (Müta-rekenameyi göstererek) malûmunuz olan mütarekename budur. Tabiî cümleniz bunun muhteviyatını bilirsiniz. Muhteviyatı ile tatbikatı arasında nekadar azîm farklar olduğunu bir daha umumun nazan dikkatine vazetmek isterim. Mütareken a menin bazı mühim maddelerini hatırlatacağım.
Meselâ beşinci maddeye nazaran hudutların muhafazalı ve asayişi dahihyenin idamesi için lüzum görülecek kuvayi askeriyeden maadası terhis olunacakİşbu kuvvetlerin miktar ve vaziyetleri tarafeynin mü-zakeresile takarrür ettirilecek idi.
Pek mühim olan yedinci madde «İtilâf Devletlerinin herhangi sev-kulceyş noktasını işgal hakkım haiz olmalarını, Müttefiklerin emniyetlerini tehdit edecek vaziyet zuhurunda» şartı sarihile tayin etmiştir.
253
Onuncu madde yalnız «Toros tünellerinin Müttefikler tarafından İşgali* ne ilâ... münhasırdır.
On İkinci madde «hükümet muhaberatı müstesna olmak üzere telsizle! graf ve kablolunu murakabesini ilâ...!» tecviz ediyor.
On beşinci maddede, «memaliki Osmaniye dahilindeki hutnin ha-didîyenin» yalnız ve ancak murakabesi mevzuubahslir* On altıncı maddede «Kilikyadaki ordularımızdan mahallinin inzibata için iktiza eden kuvvetin orada terki ve mütebakisinin beşinci maddeye tevfikan terhi-A$ pek saril] oljraLk mezkûrdur. Ve durul.ırı bagka hiçbir kayıt ve (art yoktur.
Yirmi dördüncü madde -cvilâyatı şiltenin herhangi bir kısın mm ig* gah hakkım itilâf Devletlerine muhafaza ettiren sebep, bu vilâyetlerde iğtişag zuhuru hali olacağı» sarihtir.
İ^te Efendiler; mütareken anı enin cn çok nazarı dikkati calip noktalan bunlardır.
Bu maddelerin mazmunlarile tatbikatı arasında tetabuk var mıdır?. Meselâ mutarekenamenin ilk aktolunduğu zamanlarda ingilizler Musul u işgal elti, Mütarekenamenin ak tin de bizim ordumuz Musulda, ingilizler cenupta İdİ, Mütarekeden sora oradaki kumandanla ığratkârane temas ederek askerlerini Musula soktular. İstanbulcı berrî ve bahrî kuv-vetlerile işgal ettiler Bu hususta mü ta rekena m e de müsaade var mıdır?
Adana havalisini, Ur fayı, Aymtap vc M arası evvelâ İngilizler ve badehu Fransızlar işgal ettiler. Buna dair de mütarekede bir madde yoktur. Ki hık yad a bizim kuvayi askeriyemizden beşinci madde mucibince mahalli inzibatını temin edecek kadarı bırakıldıktan sora faz* lası terhis edilerek ti, O halde bu tatbik edilmiş olan şekil nedir?
italyanlar An ta 1 yayı is.gal ettiler, muharip bulunmadığımız Yunan* hlar da İzmir ve havalisini işgal ettiler, hulâsa mütareken a ıncy i baştan haşa hunkıİKiH clLilrr.hu tecavüzııla, İmi hukukenime muanK-lâİLİ kat^ Is-tanbuldaki hükümeti merkeziyelcr maatteessüf âciz bir vaziyet aldı. Hatta yapılan haksızlıkları protesto bile etmemişlerdir.
Evet Istan hu huı, AntalyanıuT Kil i ky anın haksız İşgallerini protesto dahi etmemişlerdir» Bunu yapmadıktan başka tstanbulda meselâ ben üz iulh aktt-l itivA i £ i mi / ] »ir milletten ûım kırmamıza kumaıuknı taybı ettiler. Kömür tedarik indr-ki müşkülâtı iktiham edememek a eri yüzünden İsla n bulun Iram vay la mu, su kumpanyasını, bütün şimendifer hal (arımızı henüz hali mütarekede bulunduğumuz itilâf Devletlerinin tahtı idaresine verdiler. Halbuki biliyorsunuz, mü ta rekena mede yalnız şimendiferler için kontrol mevzuubahs tir. Yoksa idaresini sulh yapamadığımız
254
Düveli Mütelifeye tevdi etmek akıl ve vicdanın kabul edemiyecegi husu-sattandır. Hatta Efendiler! büyük bir teessürle söylemeğe mecburum ki. Babı alinin muhafazasını bile Ferit Paşa son zamanlarda ecnebilere terketmiştir. Memleketin dahilî asayişini, hudutlarım temin ve muhafaza için lüzumu kadar asker silâh altında terkedilecekti. tik zamanlarda seksen bini mütecaviz bir kuvvet kâfi görüldü. Bilâhare İtilâf Devletleri kırk üç bine tenzil ettiler, bir müddet sora da birçok vasıtalarla bu miktarm da dununa indirildi. Bütün eslihamızın sürgü kollarım çıkararak sandıklarla gönderdiler. Milletimizi, memleketimizi tamamen müdafaasız bırakmak maksadım takip ettiler.
Görülüyor ki Efendileri İtilâf Devletleri iki noktalarda hama bulamıyorlar. Birincisi; Vüsort prensiplerini Versay Konferansında kabul ve ilân ettiler. Buna nazaran on ikinci maddeyi ve bunun hükmünce bizim hukukumuzu kabul ettiler. Halbuki filî hareketler ile Vüson prensiplerini, Türk iyenin bayat ve mukadderatım zâmin ve kâfİl olan on ikinci maddeyi nazan dikkatten dur tuttular. İkincisi: Şeref ve namusları üzerine imza etmiş, olduklan mütarekenamenin hiçbir noktasına riayet etmedikten başka on ikinci maddenin ahkâmına muhalif olmak üzere devletimizi manda altına almak ve hatta büsbütün inkısama uğratmak kararlarına kadar ileri gittiler.
Bittabi Efendiler bu hal sayam dikkattir, İtilâf Devletlerinde büyük bir zihniyet tebeddülü görülüyor. Mütarekenamenin akünde hür ve müstakil yaşamağa lâyık bir Osmanlı milleti kabul ettikleri halde aradan bir Eki ay geçtikten sora bu kanaatlerden tecerrüt ediyorlar. Başka renk ve manada kararlar veriyorlar. Bunun sebebi şu suretle izah olunabilir: Ecnebiler kendi menafii iktisadiye ve siyasiyelerioi tatmin edebilmek için aleyhimizde icat ettikleri iki mütaleayı yürütmeğe başladılar, bu muta 1 çalardan birincisi güya milletimizin anasın gayrimüs-limeyi müsavat ve adalet düsturuna tevfikan idareye gayrimuktedir olduğu.
İkincisi de güya milletimiz heyeti umızmiyesile kabiliyetten mahrum bulunduğundan bahçe halinde bulunan yerlere girmiş ve oralarını h ara bez ara çevirmiş- Birincisi ile millete zalimlik atıf ve isnat ediyorlar. İkincisi ile kabiliyetsizlik... Eğer bu iki mütalca cidden varit olsa idi, milletimizin müstakil yaşamağa hakkı iddia olunamazdı. Hakikaten zulüm medeniyetle kabili telif değildir, lstidatsızlrk ta şayanı af bir şey olamaz. Çünkü milletler işgal ettikleri arazinin sahibi hakikisi olmakla beraber beşeriyetin vekilleri olarak ta o arazide bulunurlar. 0 arazinin menabii servetinden hem kendileri istifade eder ve dolayı-
255
sile bütün beşeriyeti istifade ettirmekle mükelleftirler. Bu düstura göre bundan âciz olan milletler hakkı beka ve istiklâle Iâyılk olamamak lâzımgclir.
Halbuki bu mütaleat bizim hakkımızda kat'iyyen gayri varittir. Her iktst de mabzı iftiradır. Milletimizin kabiliyetsiz olmadığı tari-ben ve m antik an sabittir. Bunun delilini yine ecanibiu kendi muamelelerinde bulabiliriz. Avrupa devletleri mütarekeden evel ve mütareke anmdu juüiarekcname ile skendi hududu millisi dahilindi: yaşamağa lâyık Türkiye kabul etmişlerdir» aradan bir sene geçmeden nasıl oluyor da bir millet zalim ve kabiliyetsiz oluyor. Ve bundan dolayı hakkı hayattan malınım edilmek isteniliyor. Avrupa devletleri milletimizi evelce bilmiyorlar mıydı.? ViUon prensiplerini kabul ve mütareke nameyi imza etlikleri zaman altı asırlık bir milletin mahiyeti, kabiliyeti hakkındaki malûmatları noksandı da bir iki ay zarfında mı ikmal ettiler?. Hakkımızda tatbik edecekleri kararlan bilmiyorlardı da sora mı hatırlarına geldi?.
Halbuki düşününüz Efendiler! Milletimiz ufak bir aşiretten; ana* vatanda müstakil bir devlet tesis ettikten başka garp âlemine,, düşman içine girdi ve omda azîm müşkülat İçinde bir imparatorluk vücuda getirdi. Ve bunu, bu imparatorluğu altı yüz senedenberi kemali şevket ve azametle idame eyledi. Buna muvaffak olan bir millet elbette âli hasa-isi siyasiye ve id ar iyeye maliktir. Böyle bir vaziyet yahni kılıç kuvvetile vücuda gelemezdi Cihanın malûmudur ki Devleti Osmaniye pek vâsi olan ülkesinde bir hududundan diğer hududuna orduıunu sürati fevkalâde ile ve tamamen mücehhez olarak naklederdi. Ve bu orduyu aylarca ve belki de senelerce hüsnü iaşe ve idare ederdi, Böyle bir hareket yalnız ordu teşkilâtının değil, bütün şua batı idariyenüı fevkalâde mükemmeliyetine ve kendilerinin kabiliyeti olduğuna delâlet eder.
Mittetimizîn zalim olması meselesine gelince, bu da sırf iftiradan, malın kizipten İbarettir.
Efendiler, hiçbir millet, milletimizden ziyade ecnebi unsurların itikada t ve adatma riayet etmemiştir. Hatta ti sn ilebilir ki cdyanı saire erbabının dinine ve milletine riayetkar olan yegâne millet bizim milletimizdir.
Fatih Istanbulda bulduğu dinî ve milli teşkilâtı olduğu gibi bıraktı, Rum patrik i, Bulgar eksarhı ve Ermeni kategigosu gibi hıristiyan rüesayı diniye haizi imtiyaz oldu. Kendilerine her türlü serbesti bahşedildi.
İstanbul un fethin d enberi, gayrimüslimlerin mazlıar bulundukları
2S6
bu imtiyazatı vasi a milletimizin dinen ve siya&cten dünyanın en mü-saadekâr ve civanmert bir milleti olduğunu ispat eder en bariz delildir.
Milletimize bu isnadalta bulunan muarızlar İnsaf etsinler de dünyanın en büyük ve medenî milleti olduğunu iddia edenlerden, dini is* lamı sureti resmi yede tanımayan, islamları pazar gününü yevmi tatil ve mübarek suretinde tanımağa icbar eden ve islamların yevmi mahsusu olan cuma gününü resmen tanımayan milletler olduğunu unutmasınlar.
Memleketimizde yasayan anasırı gayri m üşümen in basma ne gelmiş ise, kendilerinin ecnebi entrikalarına kapılarak ve imtiyazlarım suiistimal ederek sureti vahsiyanede takip ettikleri ifürak siyaseti neticesidir.
Her halde Türkiyede zuhura gelmiş sayanı arzu olmayan bazı ahval birçok esbap ve mazerete istinat etmektedir. Bunu da kat'î olarak arzedebilirim ki bu ahval, Avrupa devletlerinde mazeretsiz irtikâp edilmiş bunca itisafattan pek dun bir mertebededir.
Kus yan m Polon ya ya karşı bir buçuk asır müddet takip ettiği hun-rizane siyaset, Kafkasyada Çerkczlere, ve pogrom namjle Musevilere tatbik ettiği mezalim bu meyanda sayılacak misallerdendir.
Tekrar ediyorum, aleyhimizde serdedilen mütaleat yanlıştır Bu hakikat tarihen ve m antikan sabittir. Bu hususu yalnız garba değil, hatta vatandaşlarımıza da ehemmiyetli bir surette ihtar etmek lüzumunu hissediyorum. Çünkü nadirattan olmakla beraber teessüfle işitiyoruz ki. milletin tarihini okumamış veya hissi milliden mahrum kalmış olması lâzrmgelen bazı şahıslar, ecnebilerin aleyhimizde serdettikleri it-hamalı reddetmedikten başka vatanlarını, milletlerini kabahatli göstermekten çekinmiyorlar. Hâlâ bugün, sultanî mektebinin salonlarını aleyhimizde konferans verdirmek için ecnebilere küşade bulunduranlar var, bu gibilere lanet...
Efendiler! Düşmanlarımız hakkımızda İcat ettikleri iftiralarını bİr aralık Paris Konferansına da kabul ettirir gibi oldular, İhtimal bunun neticesi olarak daha muharebe esnasında birihİrile yaptıkları hafi ahitnamelerin ve teati ettikleri sözlerin tatbikatına başlanmış idi. İzmir, Antalya, Adana, Ayıntap, Urfa ve M araşın işgalleri hep bir mütekabil ta-ahhüdat neticesi olsa gerek. .. Halbuki haktan, adaletten bahacden lülâf Devletlerinin bu gibi muamelelerde bulunmamaları lâzım gelirdi, medeniyet ve insaniyetten bahsedenlerden buna intizar edilmezdi.
Fakat Efendiler!.. Her haîde âlemde bir hak vatrdır. Ve hak kuvvetin fevkindedîr. Şu kadar ki milletin hukukunu müdrik ohıp müda-
17
257
faa ve muhafaza*t emrinde her türlü fedakârlığa müheyya olduğuna dair âleme bir kan a üt vermek lâzımg«lİr, İşte düşmanlarımızın bu hareketi, milletimizi bu idrakten ve bu hissi fedakâHden mahrum zannettiklerinden neş'et eylemiştir.
Fakat doğrusunu söylemek lâzımgelirse mütarekedenberi biribi-rini velyeden hükümetlerimizin memleketin maruz kaldığı haksızlıklara karşı kusurlu ve akılsızca hareketleri aleyhimizdeki yanlış fikirleri teyide medar olmuştur* Meselâ Tevfik Faşa vatanımızın bir kısmını Ermen İsta ua ilâvede bir beis görmem t-kte. idi. Ferit Pa^a be yan atı resmiyetinde vilâyatı gark iye d e vâsi bir Ermenistan, muhtariyetinden bahsettiği gibi Pariste de cenup hududumuzun Toros olabileceğini söylemişti. TaroAutt cenubunda arapca tekellüm edildiğini zannediyor. Ve Torostan ta Antakyaya kadar olan muttakanın Türklerle meskûn ve bm senedenberi Türk kanile yuğruhnuş olduğunu bilmiyordu. Igte bn gibi hükümetlerin tavru hareketlenilir ki, milletimizi mazisini unutmuş, milliyetin ve hususî medeniyetlerin bahşettiği hukuktan, bihaber, kandız, miskin bîr millet olarak tanınmasına yol açılmıştı.
Milletimizin kendini bu suretle telâkkiye meydan vermesinde pek büyük bir kabahati vardı. Milletimizin o kabahati efendiler, hükümeti merkez-iyenin icraatile Avrupanm namusuna fartı itimat göstermiş olmasıdır. İste bu kabahatten naşi kendi kıymetini, mahiyetini, fezailini unutturmak derecesine düşmüştür.
İzmir hailesinden sora idi ki^ nü İletimiz hakikaten mütehassis ve mütenebbıh oldu. Ve derin bir uçuruma sürüklendiğini idrak etti. Ye onu müteakip hukukunu bizzat müdafaaya karar verdi, tabiî bunu yapabilmek için bir şekil almak, taazzuv etmek lâzım gelirdi. Zaten her taraftan teşkilât ve taazzuv at daha evel başlamış idiT Fakat evvelâ Et* zum m ve badehu Sivas Kongrelerinde vahdeti umumiyemîz vücuda geldi, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin bütün cihana karşı olan beyanna-m esi ve n izam namesi muhteviyatı haizi ehemmiyettir. Esasen muhteviyatı cümlen izce malûmdur Fakat müsaade ederseniz her ikisinden bazı noktalan burada tekrar hatırlatmak isterim: Nizamnamenin teşkilâta ait sahi fesin de görülüyor ki maksat «Osmanlı vatanının ta m a miy etini ve makamı muaİlâyı hilâfet ve saltanatın vc istiklâli millinin masuniyetini temin zımnında Kuvayi Milliycyİ hâkim kılmaktır.»
Efendileri Bir millet mevcudiyeti ve hukuku için bütün kuvvetile., bütün kuvayi fikriye ve maddi yeşile alâkadar olmazsa, bir millet kendi kuvvetine istinaden mevcudiyet ve istiklâlini temin etmezse şu mm, bunun baziçegi olmaktan kurtulamaz. Hayatı milliyemiz, tarihimiz ve
25S
son devirde tarar idaremiz buna pek güzel delildir. Bu sebeple teşkilatımızda Kuvayi Milli yenin amil ve iradei milliyenin hâkim olması esası kabul edilmiştir. Bugün, bütün cihanın milletleri yalnız bir hakimi* yet tanırlar, hakimiyeti milliye.. Teşkilâtın diğer teferruatına baka* eak olursak işe köyden ve mahalleden, ve mahalle halkından yani fertten başlıyoruz. Fertler mütefekkir olmadıkça, hukukunu müdrik bulunmadıkça, kütleler istenilen istikamete, herkes taraf m dan iyi veya fena istikametlere sevkoluna biliri er. Kendim tahlis edebilmek için her ferdin mukadder alile bizzat alâkadar olması lâzımdır. Aşağıdan yukarıya, temelden çatıya doğru yükselen böyle bir müessese elbette rasin ulur. Şüphe yok, her işin başlangıcında aşağıdan yukarıya duğru olmaktan ziyade yukardan aşağı olması zarureti vardır.
Birincisinin tecellisinde bütün beşeriyet İçin gayeye vusul müyesser olmuş olurdu* Böyle olmanın imkânı ameli ve maddisi henüz bulunamadığından bazı müteşebbisler, m ille il e re verilmesi lâzımgelen istikametin i tasında delâlette bulunuyorlar» Bu suretle yukardan aşağıya taazzuv etürilebilir. Biz memleketimiz dahilindeki seyahatlerimizde bittabi birinci tarzda başlamış olan teşkilâtı milliyemizin mebdei hakikiye, ferde kadar indiğini ve oradan tekrar yukarıya doğru hakikî ta-azzuvatm başladığını kemali şükranla gördük. Bununla beraber derecei tekemmüle vâsıl olduğunu iddia edemeyiz, Bunun için sureti mahsurda aşağıdan yukarıya tekrar bir taazzuvun husulü gayesine sureti mahsusa-da sarfı mesai etmemiz bir vazife i milliye ve vataniye telâkki edilmelidir.
Beyannamemizin de bazı noktalarından tekrar bahsetmek isterim. Osmanlı imparatorluğunun muharebeden evelki hududu malûmunuzdur. Harbi Umuminin neticesi birtakım fedakârlık ihtiyarına devletimizi mecbur kılıyor, buna nazaran devlet için millî yeni hdr hudut kabul ettİk, Bu hudut beyannamemizin birinci maddesinde musarrahtır. Teferruat itibarile bilmeyenler olabilir. Ve bittabi mazurdurlar.
Bu hudut tahassul ederken işin içinde bulunduğumdan bunu du arz edeceğim:
Mütareke aktolundüğn gün ordularımız filen bu hatta halkını bulunuyordu. Bu hudut İskenderun körfezi cenubundan Antakyadan Ha» lep île Katma istasiyonu arasında Ce ruh his köprüsü cenubunda Fırat nehrine mülâki olur. Oradan Dirzora iner; badehu şarka temdit edilerek Musul* Gergükf Süleyman! ve yi ihtiva eder. Bu hudut ordumuz tarafından silâhla müdafaa olunduğu gibi ayni zamanda Türk ve Kürt anasırile meskûn aksamı vatanımızı tahdit eder. Bunun cenup aksamında arapça mütckellim dindaşlarımız vardır. Bu hudut dahilinde kalan
259
aksanı t meni al ikimiz camiai Osmauiyedcu !â yen fek bir kül olarak kabul edilmiştir. Beyannamenin dördüncü maddesine bakalım L Bu madde ile biz, bizimle beraber yaşayan anasın gayrimiislimeyi ayni hukuk ve ayni salâhiyette kabul ediyoruz. Hepimiz bn devletin müslüman ve anasın gayrimüslime dahil olarak ayni suretle tebaasıyız. Ve bu itibarla cümlemizin hukuku birdir. İçimizde yaş, ay an gayrimüslim vatandaşlarımıza bizim hakimiyeti siyasiye ve muvazeuei içtimaîyemîzi ihlâl edecek fazla birtakım im t i yaza t veremeyiz. Bu madde, dahili siyasetimizdeki kanaati um um iyemizi izah etmek tefi İr Yedinci madde; siyaseti hariciye hakkındaki noktaî nazarımızı bildirir. Her halde devlet ve milletimiz dahilen ve haricen bütün m an asile müstakil kalacaktır. Bize başka
bir tarzı idare tatbik edilemez Bu bapta birçok muhtelif esbabın bağında en büyük ve mühim sebep sudur, Dinen dahi müstakil olmak mecburiyetindeyiz. Yalnız vâsi olan memleketimizi seri bir surette imar edebilmek için ve milletimizin az zamanda ilim ve marifetini İcabaü asliyeye göre yükseltmek için müf tekir olduğumuz hu susat i takdir ederiz. Ancak bu hususta bize muavenet edebilecek devletin nasıl olabileceği yedinci maddede musarrabtır. Böyle bir devletin muavenetini hüsnü telâkki ederiz.
bir Efendiler! Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tespit edilen esa-sat ve nikatı nazar başlıca bunlardan ibarettir» Bu esasat sayesinde bütün milletimiz müttehit bir hale gelmiştir. Bu maksadı mukaddesin temini ile İştigal edildiği bir sırada pek âlâ hatırlannızdadir ki Ferit Fa- ' şa buna mâni olmajŞa kalkıştı. Bu tcscbhüsatı memleket dahilinde sni-tefsire uğraşlr. İttihatçılıktır dedi. Bu İsnat efkârı dahiliye ve hariciyede muvaffak olamadı. Bunu gördükten sora yeni bir silâh aradı, Bolşeviklik dedi. Resmî telgraflannda Bolşeviklerin Karadenizden takını takım Sanı su n, Trabzon ve dahile doğru yürüdüğünü* memleketi alt, üst ettiğini resmen i§aa eyledi, Bunlar da müessir olamadı. Ferit Paja ve kabinesi daha ileriye -gittiler. Bazı yerlerde ahalii ielfuııiyeyi iğ* fal ederek üzerimize sevketmek, millet kin,, vatan için caba,anları imha etmek kastinde bulundular. Tabiî bunlarda da muvaffak olnmudılar. Fakat nihayet millet Ferit Paşaya ademi İtimat göstermeğe mecbur oldu. Kabine ıskat edildi. Vahdeti milliye kespi resanet etti.
Teşkilâtı milliyenin husule gelirmiş, olduğu dahili ve harici vaziyet İle eski vaziyet arasında fevkalâde farklar mevcuttur. Dahilen emniyet ve a say İn nokta! nazarından gayri kabil i mukayese tebeddülat vardır. Haricen ecnebilerin hakkımızda verdikleri ve verebilecekleri indi a ve idam kararın m pek yanlış olduğu arttk bütün İtilâf Devletlerince tak-
260
dır olunmuş vc teşkilâtı milliyenin kıymet ve ehemmiyeti gayri kabili inkâr görülmüştür* İtilâf Devletlerin den ihtimal hazıaı henüz menafii hususiyetini temin etmek için milletten başka bir yerde noktai istinat anyor. Millet vahdet ve azminde sebat ettikçe bu gibilerin de hakikati kabul edeceklerinde şüphe yoktur. Şimdi lâzım olan milletimizin se-batkârane bir surette azminde devam etmesi ve tstanbulda kari ben toplanacak meb'usl arımızın vazifei teşri t yelerini bihakkın ifa edebilmesidir. Her halde mîllet hükümetin ni^ehbanr olmak lâzrmgelîr. Çünkü hükümetlerin icraatı menfi olup ta millet İtiraz etmez ve ıskat etmezse bütün kusur ve kabahatlere iştirak etmiş demektir. Ferit Paşa Parlse gittiği zaman aldıgt cevabî nota tamamen arzeUİğİm mealdedir. Filhakika şunun bunun baziçesi olabilen milletler hukukunu gayri müdriktirler demektir. Ve böyle bir millet murakabe altında bulundurulmağa müstahak olur.
Millet Ferit Paşayı ıskat ettikten sora yerine gelen Ali Rıza Pasa amali milliye dairesinde milletle müştereken çalışmayı kabul etti. Ferit Paşanın su kn ille Ali Rıza Paşan m geçmesi meselesinde milletin alâkası bittabi birinciyi ınkauadır. Bundan başka bir şey yapamazdı. Reisi vükelâyı bittabi zatı şahane intihap eder. Ve müşarileyh te arkadaş* larmr.-. . Bu yeni kabineye eski kabineden bazı zevat dahil olmugtu.
Bu sebeple Heyeti Temsil iyem iz mütereddit kaldı. Birtakım şartlar derin ey an etmek mecburiyeti görüldü Nihayet itilâf edildi. Hükümetle yapılan itilâfnamede üç noktaya istinat ediliyordu. Kuvayi Milliyenin meşruiyetinin tasdiki. Meclisi Millinin iç ti inama kadar mukadderatı mîllet hakkında kat*î ve san taabhüdatta bulunulmaması* sulh koufe-rasında milletin mukadderatını müdafaa edecek murahhasların eskisi
gibi menafii millet vc memleketi gayri müdrik olanlardan intihap edilmem esi. ¦ Hükümet bu üç noktayı kabul etti, Ve teferruat üzerinde daha ziyade anlaşabilmek İçin Bahriye Nazırı Salih Paşayı gönderdi, Bahriye Nazın Amasya da Heyeti Temsiliye ile mülakat etti Müşarileyh île vukubulan müzakerede ben de bulundum. (Göstererek) bu beyanname ve nizamnamemizin her satırı beraber Okundu. Tamamen mutabakatı efkâr hâsıl oldu. Hu müzakerat esna sunda diğer bir mesele i mü* hi m menîn mevzu uhıdı* edilmesine lüzum görüldü. Meclisi Millinin mahalli içtimai!. îstanbulun bugün içinde bulunduğu elîm şerait içinde Meclisi Meb'usamn, millet vekillerinin vazifelerini kemali serbesti ile ifa edip edemiyeceği cay i teemmül görüldü. Bunun için meclisin hariçte toplanması düşünüldü. Salih Paşanın Istanbula avdetinden sora hükümeti merkeziye bu fikre iştirak etmedi. Bittabi bütün mehazirine rağmen
261
İstanbul da içtimai lâzım çeldi. Maamafih Heyeti Temsili y ece mehazire karşı icap eden tedabir İttihaz edilmiştir*
Efendiler! Tegkilâtr milli yem i »in bugün takip ettiği gaye vatanm inkısamdan ve milletin esaretten tabiisine matuftur. İnşallah zamanı karipte teşkilâtı milliye bu gayenin istihsalile deruhde ettiği vazifei vatani yesini ifa edecektir.
Fakat vazifesini ikmal etmiş sayılacak mıdır? Bence bundan sora da pek mühim vazifei vataniye ve milliyemiz vardır. Ezcümle ahvali dahiliyemizi ıslah ile mileli mütemeddine meyanmda faal bir uzuv olabileceğimizi filen ispat etmek lâzımdır. Bu gayede muvaffak olmak îçm siyasî mesaiden ziyade içtimaî mesaiye ihtiyaç vardır. Teşkilâtı mil-liyemizin böyle bir gaye için na&U bir sekil almak lâzımgeleceğini şüphesiz milletimizin amali umumiyesi tayin ve tesbit edecektir. Şimdilik Heyeti Temsiliye, meb'uslann kemali emniyetle ifa yi vazife eyledikleri tahakkuk edeceği güne kadar kemafissabık vazifesine devam edecektir.
Efendiler! Ümit ederim ki, müsait bir sulh aklinden sora vaziyetimiz hüsnü idare edilirse cvelki hudut dahilindeki vaziyetimizden daha iyi olur. Bu noktada bir fikir izah etmek istiyorum: Cemiyetimiz noktai nazarından çizdiğimiz hudut haricinde kalan dindaşlarımızla, bu muhterem kardeşlerimizle ayni hudut dahilinde asırlardanberİ vatandaşlık ettik bu kardeşlerimiz her tarafta.. Suriyede, Irakta, Yemende şarkta kendi dahillerinde muhafaza! mevcudiyet ve temini istiklâl için sarfı mesai ediyorlar. Bütün bu islâm parçalarının mazharı istiklâl olmaları âlemi islâm için ne büyük bahtiyarlık olur. Bunun husulünde âlemi İslâmın vaziyetinin nekadar rasin olacağını şimdiden tasavvur etmekle pek büyülk saadet hissediyorum. Mazharı intibah olduğuna şüphe kalmayan âlemi Ulamın muvaffakiyetini o kadar kavi görüyorum ki bu imanla izahı hissiyat eylediğimden dolayı duyduğum vicdanî zevk pek büyüktür. Fazla rahatsız etmek istemem, beni dinlemek lût-funda bulunduğunuzdan dolayı hassaten teşekküratımı arzederim.
Vesika* 221.
Kadıköy, 23/24, 1, 1920
K. O. 20 K.
Müstaceldir
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine.
C; 22/1/1920. Dün arzettiğim uzunca şifrede tafsilâtı lâzime verdim. Benim için nezarette kalmak, kabinenin her türlü mehaziri §ah-
262
¦
siye ve siy asiye (mkcvmtaeysdl) ikabul etmesi le olurdu. Kabinenin istifası ise -meclisi umumî için de bir panik halinde tecelli edecekti. Şimdi MecÜBİ Millinin hu hale karşı tarzı hareketine intizar etmek zaruridir zannederim. Heyeti Temsiliye ile temasımızı Seryaver Salih Bey idame edecektir Efendim. (Cemal)
Harbiye Seryaveri Salih
Vesika, 222.
22/1/1920
Erzurum* Sivas, Diyarbekir, Bandırma, Balıkesir, Kon yada
Kolordu Kumandanlıklarına Edirne Mevkii Müstahkem Kumandanına Kefet Beye, Kenan Beye, Bursada Fırka 56 Kumandam
Bekİr Sami Beye
tngîiİaler hükümete verdikleri bir notada Harbiye Nazırı Cemal Pa;a ile Cevat Paşanın vazifeden çekilmesini talep etmişlerdir. Istanbnla verdiğimiz cevapta çekilmek için acele etmemelerini ve în filizlerin notasını aynen bize yazmalarım bildirdik* İngilizlerin bu talebi ya MecJisi Milliye tahakküm ederek memleketi eskisi gibi kendilerine muti vesait ile idare etmek mümkün olup olmadığım keşif mahiyetindedir yahut memleket idaresini ellerine almak için milletin muhtemel olan mukavemetini kırmağı da göze aldırmanın yani kat'î bir hareketin mukaddeme si d ir. Her iki halde do İngilizlerin talebine mutavaat etmek anların işini teshilden başka netice vermez. Harbiye Nazırına çekilmemesini ve ingilizlerin cebren kaldırmalarını dahi göze aldırmasını teklif etmek mütaleasındayi^. Daha karan kat'î verecek kadar malûmat alınamadı. Hemen noktai nazarınızı bildirmenizi rica ederim.
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 223*
Şifre 22 Kânunusani 1920
¦
Gayet müstaceldir Zatu mahsustur
Onuncu Kafkas Fırkası Kumandanlığına
Hemen Rauf Beyi bularak vaziyeti beraber ve emniyet dahilinde takip etmenizi rica ederiz- İngilizlerin talebini is*af etmek kat'iyyen
263
gayri caizdir. Buraca o nokta i nazardan tedabiri senaya tevessül edildi. İstanbul daki td^raf muhaberatım tahu teinine almanız lazımdır.
Mustafa Kemal
m
Vesika, 224.
Stfre Ankara. 23 Kanununum 1920
Zata BiahsEi» ve gayet müstaceldir
Onuncu Kafkas Fırkası Kumandanlığına Rauf Beye verilecektir;
Sadrazam Pag a Hazretlerinden bugün ilki telgraf aldık. Birincisinde badehnüzakere bildirilecektir. İkincisinde Vasıf Bey celholunarak nata irae olunmuştur. O da size izahat verecek mealindedir. Hâdiseden yalnız bir devletin teşebbüsü hususisi gîbî ansızın haberdar olunca mu* va*aUtm irıkrKn il.Eİıiıjliıu' LllrT] flürı ılnjjmdan Jo^ruva BahiLili ilr U-jju-«a gelmiştik. Bizim -müracaatimizin bir müdahale seklinde telâkki edilmesine karşı daha dün izahatı kâfiye verdik. Fakat Meclisi Mrh'us.sımı çalınmasına bir manî bulunmadığı anlaşılmakta olduğundan makamı sadarete tekrar cevap vermek suretile muhabereyi idame etmiyerek nikatı nazarımızı yalnız meb'usan gmpuna iblâğ ediyoruz. Harbiye Na-zrrmrn infisali bir emrivaki olmakla beraber vakıanın ehemmiyeti bakidir. Birinci nokta; üç devlet mümessilleri bir nota ile hükümetimizi istedikleri gibi terkip etmek yolunu tutmuş, oluyorlar. Yann meclisin itimat edeceği diğer bir hükümete de ayni suretle muamele etmelerine misal hazırlanmıştır, ikinci nokta; Harbiye Nazın Kuvayİ Milliyeye yardım hususunda birtakım taahhüdat de ruh d e etmiş idi. Bu taahhü-dat elyevm ne çekle girmiş, olduğu malûm değildir. Bu ikinci noktanın müsaraaten halli lâzımdır. Bununla beraber birinci noktanın tamiri daha ziyade mühim bir meseledir. Bu ıh it d ine hu şeklinde diğer mağlûp devletlere vaki olmamıştır. Binaenaleyh hükümet hâdiseyi diğer mağlup devletlere yapıldığı şekle irca edinceye kadar uğraşmak vazifesinde İdi ki bu vazifeyi ifa etmemiştir. Paris Konferansım haberdar ederek bütün dünyanın malûmatı tahtında bir teşebbüs karsısın ila bulunmak lisan İdi. Devletlerin bir nota vererek ve bir mukavemete uğram a yarak belki de gizlice bir teşebbüse girişmeleri ve hükûınetin do milleti ve matbuatı haberdar etmiyerek ve bütün bir kabine meselesi yapmaya* rak hareket etmesi istiklâli milleti muhil olduğu kanaatindeyiz. Emriva-
264
ki tebeddül etmese dahi hâdiseyi kapatmıyarak bir daha tekerrürüne mâni olacak derecede dağdağa yapmak elzemdir. Meclisi Meb'usan-da kabineyi çağırıp istiklâli milleti muhafaza edemediğinden dolayı alenen ıskat kâfi olup olmadığını düşünmenizi ve bildirmenizi rica ederiz. Hâdiseyi gerek buradaki arkadaşlar gerek hariçteki kolordu kumandanları asabiyet ve ehemmiyet ile telâkki etmekte olduklarını bildirmektedirler. Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
Vesika* 225.
Şifre r 23/1/1920
Onuncu Kafkas Fırkası Kumandanı Kemalettin Sami Beye Rauf Beye:
Harbiye Nazırı ve Erkânıharbiye Reisinin çekilmesi üzerine cereyan eden muhaberatı görmüssünüzdür. Cemal Paşa verdiği malûmatta yalnız İngilizlerin talebini zikretmiş iken sadrazam hazretleri mükerrer ve üç devlet tarafından müşterek ültimatom verildiğini bildirmişlerdir. Bu halde dahi kabinenin talebe serfüru ederek arkadaşlarını feda etmesi haysiyeti milliyeye tecavüz mahiyetinde bulunduğu aşikârdır. Gerçi İtilâf cilamı meselâ Macaristanda hükümet ıskatına, daha evel Almanyada azayİ hükümet tebdiline müteallik teşebbüsleri olmuştur. Bizim aleyhimize olan teşebbüsün de bu vadiye dökülmesi icap eder idi. Yani hükümet mukavemet ederek sulh konferansını bütün cihana karşı harekâtı milüyeden dolayı Türk hükümetinin ıskatına karar verdiğini ilâna mecbur etmeli idi. Mümessillerin veya devletlerinin münferiden veya müçtemian fakat gizli olarak aleyhimizde yapmıyacakları yoktur. Bizim mesleğimiz ise bize yapacakları en ufak bir ilişmenin bütün dünyada en büyük dağdağaları davet edeceğine anlan ikna etmektir. Kabinenin bu vazıh cihetleri asla düşünmiyerek eslâfı gibi istiklâli milliden sükûnetle fedakârlık etmesi salâbeti şahsiye itibarile zâfım idrak ve ihata itibarile asla şayanı istinat olmadığını bir daha vazıhan ispat etmiştir. Bu kadar muğlâk mesaili seci yeten ve fikren bu mertebe zayıf zevat ile idare etmeğe çalışmak artık gayrimümkündür. Binaenaleyh kabinenin kamilen ve Meclîsi Millide son hâdise bir mesele yapılarak ademi itimat ile ıskatı lâzımdır. Yeni hükümeti milletin itimadı ammesine istinat ederek izzet Paşa deruhde edebilirler. Müdafaai Hukuk Cemiyetinin sulh esasatı müşarileyhin efkârile tetabuk edebileceği İs-
265
met Beyle muhaveratımızdan müsteban olmaktadır. Bittabi Müdafaai Hınktık Heyeti için Harbiye, Dahiliye ve Hariciye Nazırları pek mühimdirler. Harbiyede Cemal Paganın ipkası artık mevzuubahs olamaz. Diğer bir zatın her halde tamamen emnİyetbahs. ve şimdiye kadar olduğundan daha açık ve metin olması lâzımdır. Daha rütbelilerden bir münasibi bulunamazsa ismet Beyin nezaretini de memnuniyetle telâkki ederiz, İzzet Paşa Hazretlerinin hükümeti yolunda ciddiyetle* kemali katiyetle çalışılmasını rica ederiz. Bütün kolordu kumandanlan vaziyeti heyecan ile takip ediyorlar ve Harbiye Nazırının çekilmesini istiklâli milleti muhil ve şiddetle mukabeleyi müstelzim bir mahiyette telâkki etmişlerdir. Cevabınıza mımtazırız.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 226.
Stfra Ankara 22 Kânunusani 1920
Gayrı acele ve zaU ıaahwu*tur
Konya da On İkinci Kolordu Kumandanlığına Sivasta Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
İngilizler Dersaadette tecavüz atı arttır ar alk nazır veya menhuslardan bazılarını ve bilhassa Rauf Beyi tevkif ederlerse bilmukabele Ana-doluda bulunan İngiliz zabıtanı tevkif edilecektir. Buna nazaran jca-bında mıntakanrzdaki İngiliz i ab i tanını tevkif edebilmek için şimdiden ittihazı tedabir edilmesini rica eylerim.
Mustafa Kemal
Vesika, 226*
Sifn Ankara, 22 Kânunusani 1920
Gayet ecele ve alı mehnaelur
15 İnci Kolordu Kumandanlığına
İngilizlerin Dersaadette tecavüzü arttırarak nazır veya mebuslardan bazı zevatı ve bilhassa Rauf Beyi tevkif ederlerse bilmukabele Anadoluda bulunan İngiliz zabıtanı tevkif edilecektir. Binaenaleyh Er-zurumda bulunan R&vlin*nn u kaçırmamak İçin şimdiden İttihazı tedabir edilmesini rica ederim. , c . rr ,
Mustafa Kemal
266
¦
Vesika* 227.
A*d*dir Harbiye, 24/l/lû20
Ankara K. O. 20 K,
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Mecliste grup; Karar veçhile olacaktır. Resmen müzakerata ancak dört bes. güne kadar başlanacaktır, O zaman meseîeİ hazıra sebebile ka* bine çekilecektir. O müddet zarfında vaziyetin emniyeti için kabinenin ipkası lâzımdır. Henüz vâkıf olduğumuz muhaberatınız muvafık olmakla beraber buradan son vaziyet arzedilmedikçe kat*r rabıta ile harekâta iptida r edilmemesi lüzumu zatı devletlerince de takdir buyum-lacağı kanaatindeyiz. Bugün sizden ademi müdahaleye dair cevap alırsak, siyaset faide vereceğini eöyjiyen sadrazam ile görüşeceğiz. Bir lisanı kati ile kendisine nWuÜyetin derecesini ve tehlikeyi izah edeceğiz* Bu suretle sizin is/armızı tasvip etmekle beraber birkaç gün için kendisini oyalamağa çalışacağız. Ancak meclis resmen kuşat edilmiş ve Heyeti Temsiliye namına telgrafla umurun kendilerine tevdi edilmiş olduğu meb'uaana bildirilmiş olmasına nazaran atiyen evamirinizin âcizlerinize tebliğini ve tarafınızdan nikatı nazarınızın her makam nez-dinde hak kile müdafaa edileceğine itimat buy urulm asını rica ve arzı tazimat eyleriz. ^ Vasıf, Rauf, Bekir Sami).
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket
Vesika, 228.
Şifre 25/1/1920
Rauf Beye
Harbiye Nazırı meselesinde hükümete müracaat yine Harbiye Nazın ta raf nidan nakıs verilen malûmat üzerine meb'uslarm dahi ne vaziyete girecekleri malûm olmadan vukubulmug idi. Meb'uslar için emniyet bulunduğu anlaşılır anlaşılmaz Babıaliye müracaatteu sarf m azar olunmuş ve keyfiyet size de bildirilmiştir. Bütün noktai nazarlarımızın tatbik ve icrasına sizin delâletiniz tabiidir.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
267
Kolordulara Malûm olan adreslere
Harbiye Nazırının ve Erkânıharbi vri Umumiye Reisinin çekilmesi meselesini meb'usan takibe bağlamış olduklarından Heyetimiz tarafından artık teşebbüsat yapılmamaktadır. Malûmat aldıkça h i id ireceğiz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 229.
Beşiktaş. 24/Vİ920
Ankarada İL O. 20 K. Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine:
Buradaki italya mümessili siyasisi çok namuslu ve doğru süzlü bir Türk muhibbi dır. Bu zat gayet samimî ve müteessir bîr suretle atideki sözleri söyledi: «Hükümete müşterek bir nota verdik bu nota Asyayi Buğra Müttefikin Orduları Başkumandanı Jeneral Milen in ültimatomu üzerinedir. E£er Harbiye Nazın ile Cevat Paşa istifa etmemiş olsalardı İngilizler Harbiye Nezaretini işgal edeceklerdi, Fransızlar île biz garip bir vaziyet karcında kaldık, İngilizler sulh konferansı jU- hir îg göremediklerini görünce Istanbulda bir iş görmek ve bir emrivaki ihdas etmek İstiyorlar. Kuvayi Milliyenin gösterdiği sükûnet ye metanet ingilizleri çıldırtıyor. Siz hazırlık gürı-bilirsiniz belki büyük içirt de görebilirsiniz. Fakat sîz bu neticeye kindar ezilirsiniz. Bana İtimat edin. Sabrü metanetinizi muhafaza edin. Ön, on beş gün zarf nida İtalya ve Fransa hükümetleri gayet sarih bîr vaziyet alacaklardır, İngilizlere şu sırada hiçbir fırsat vermemek, bu gurezkâr millete karşı yapacağımız en büyük darbedir. Hakaret vana, ondan siz değil tahkir edenler utansın. Yaşamak azmini ruhlarında taşıyanlar hakaret altında taşarak intihan değil zamanı münasibinde hasmına vereceği darbenin şiddeti* ııi teşdit için fırsat beklerler. Bunlar son bocalamalarıdır. Onlar sizin sabır ve metanetinizi yıkmak için belki daha delilik yapacaklardır.
268
Eğer onlar d aka fazla bir scy yapmazlar ise «izler de on, on beş gün daha intizar ile bir ziyan etmezsiniz. Siz yine hazır olmağa çalışın. Fakat zinhar delilik yapmayın. Şu sıra-da İngilizlerin aksine gitmeyin.» Bu ifadatın samimiyetine şüphe etmiyoruz. Zira; ellerinde kat'î bir talimat yok. Sürat ve şiddetle talimat talep ettiler. Bekliyorlar. Selâ-niktenberi yekdiğerine büyük bir samimiyetle merbut bulunan ttalya mümessili siyasisi ile Kaymakam Edip Bey arasındaki bu mülakatın hulâsası ehemmiyetine binaen berveçhibalâ maruzdur.
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket
Vesika, 230. ; i
Beşiktaş, 28/1/1920
K. O. 20 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Bugüne kadar meb'uslarla icra eylediğimiz temaslardan çıkan netice zatı devletlerinin her ihtimale karşı hariçte Kuvayi Milliyenin resikârmda kalmaları noktasında temerküz ediyor. Meclisi Meb'usan riyaseti hususunda vaki olan propagandalarımızdan da anladığımıza göre tstanbula gelmek caiz görülnıediğiııdeıı reis olursanız gayritahü bir vazıyet hâsıl olacağı Meclisi Millinin hakikatte hariçte imi$ gibi bir tesir yapacağı Heyeti Temsiliyenin müessiri hakikî bulunduğu fikrinin tahassulü mehazirini ileri sürüyorlar, öyle anlıyoruz ki bize taraftar bulunanlar da sırf bu noktai nazardan düşünerek itayı reyden istinkâf edeceklerdir. Böyle meş*um bir neticenin vahdeti mîllî üzerine yapacağı tesir müstağni! arzdır. Bu sebeple biz pek azîm mahzur tevlit edecek olan bu ciheti ileri sürmekten sarfınazar ediyoruz. Bu baptaki iradelerini istirham eyleriz. İstihbaratı mevsukaya nazaran Sadrr Esbak Tevfîk Paşaya ingilizler Meclisi Milliyi toplamamalı idiniz demişler-miş. Aralarında Kanunu Esasi mucibince buna mecburiyet olduğunu bildirmiş. Fakat meclis itilâf Devletleri aleyhine galeyan ederse ne yaparsınız demişler. O dahi fesih ve tadil, hukuku p adi sabidendir demiştir. (Rauf)
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket
269
Vesika, 230,
Sif™ halli Deraliyc, 1/2/1920
Ankara K. O. 20 K. Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Divanı riyaset meselesi hususi mahrem bir içtimaa*a tekrar mev-zuubahs oldu, O vakit Şeref Bey zatt âlilerinin intihabı fevaidinden bahsetti. Keticei müzakeratta heyeti umumiye fikrinin zatı devletlerine son derece hürmetkar olduğu vc riyasetin bile mevkii bülendinize naza* ran küçük Ikalacağma hükmeyledikleri görüldü, intihap hususunda tesettürü âra tekrar kat'iyetle mahsus olduğundan milletin resikârmda Meclisi Milliye nigehban olarak kalmağı zaten tercih buyurdukları tarafımızdan söylenerek alkışlarla hakkı samilerinde tezahüratı samıma* neye şahit olundu. İçtimai umumide Regat Hikmet Bey reisi evel ve Hüseyin Kâzım Bey birinci ve Hoca Aplülâziz Mecdi Efendi ikinci reis vekili intihap edildi. (Rauf),
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı Miralay Şevket
Vesika, 231.
29/30, 1, 1920
Rauf Beyeî
Riyaset meselesinde meb*usların beğendilderini yapmağa hakları tabiidir, Kezatik benim riyasetimi mevzuubahsederek muvaffak olama» mak Kuvayi Milliyenin zâfmr ima edebileceğinden muvaffakiyet temin edilmedikçe hiç teşebbüs etmemek evlâdır. Serd buyurulan mehazîr evelce etrafile düşünülen şeylerdir. Reisin mutlaka Istanbulda bulunması lüzumla görülürse badelintihap benim riyasetten istifa etmek ligim kabildi. Benim riyasetimi mevzuubahs eden esbap, Kuvayi Miîbye-nin millet tarafından kabul edildiğini teyit etmek, meclis feslıolunduğu halde riyasete ait vezaif i emniyetle ifa eylemek, hayatımızla gayrİka-bili telif bir sulh teklifi karsısında kıyamı milli yapılırsa riyaset va-ziyetiîe milletin maddî ve manevi bütün kuvvetlerini müdafaaya tevcih etmek mülâhazaları, idi. Mütaleamzdan müdafaai milliyeye taallûk
270
eden bu esbabın bugün istanbul muhitinde sayanı ihmal addolunduğu anlaşılıyor. Halbuki nazırların cebren ıskatı, meb'usların tevkifi ve saire gibi ahvalden Kuvayi Milliye aleyhtarlığı, meclisin feshi ihtimali ve müdafaai milliyeye teşebbüs zamanı kar ip olduğunu zannediyoruz. Eğer noktai nazarda isabet etmemekten müdafaai ınilliyede halen ve atiyen noksan hâsıl olursa mes'uliyet hata edenlere ait olur. Şahsan benim bu hususta müstağni olduğumu temine hacet yoktur zannındayım.
Mustafa Kemal
Vesika, 232.
Beşiktaş, 27/1/1920
K, O. 20 Kumandanlığına C: 27/1/1920 iki şifreye:
Heyeti Temsiliyeye: Hâdise hakkındaki n i katı nazarınızda tamamen müşterekiz. Kahine bidayette kamilen istifayı düşünmüş fakat mecliste bir ekseriyet grupu taayyün edip te bunun itimadına müstenit bir vaziyet husulünden evel çekilmeyi memleketle anarşi olur korkusile yapmamıştır. Meclisin bugünkü vaziyeti ise değil bu kadar nazik bir meseleyi hatta bir grup için fevkalbeşer müşkülât ve mesai ile çalışıyoruz. Geldiğimiz gün den beri bir ahıi milli içtimai karşısında bulunduk. Buradaki m eh'uslar bütün milletin müştereken Maraş havalisine dair meclise gelen telgrafları bile heyeti umu mi yede okumağa müsait değildir. Çünkü henüz grup yoktur. Divanı riyaset intihabı yapılmamıştır. Olduğu gibi bizim esasata sülûke akalli kalil olsun bir kısmın muhalif çıkacaklarını hissettikleri için Meclisi Millinin heyeti umumiyesinin kabul edebileceği esasatı kaleme almışlar ve bunu imza altma alarak bir mukavele (pakt) şekline sokmuşlardır. îçtima hususunun heyeti umu-miyesinde bizim formülü teklif ederek işi yeniden encümene havale sur etile ve bizim de iştirakimizle arzumuz dahilinde bir formül yaptık. Bir taraftan da grup için uğraşıyoruz. Harbiye Nazın meselesinin meclisçe nazarı dikkate alınmasını hükümet te münasip görüyor. (.,,) 1er on şubatta açılacak (...) meb'usan inikadına kadar (...) lere bir emrivaki yaptırmamak için (¦ ..) lere mümaşatkâr davran m aklığımızı tavsiye ediyorlar. Aksi takdirde (...) hükümeti İçin emrivakiin bir şeref ve haysiyet meselesi olacağına binaen Meclisi Meb'usan la rtnm onu kabulde zaruret görebileceği tehlikesinin mevcut olduğunu söylüyorlar.
271
Harbiye Nezaretine Kavaklı Fevzi Paşanın tayini hükümetçe mukarrerdir. Taahhüdat meselesini bu zatla halledeceğiz. Toplanacak yer söyle dursun henüz başımızı sokacak bir dam altı bulamadığımızın ve îstanbulun vaziyet ve vesaitsizliğinin ve en buhranlı bir zaman içinde çalışmak mecburiyetinde bulunduğumuzun rüfakayı muhteremeoe nazarı dikkate alınmasını hassaten istirham eyler ve mesaİi müştereke-mizdc Cenabı Hakkın inayet ve tevfikatı suphaniyesini tazarru eyleriz. (Bauf)
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
1 Şevket
Vesika, 233.
Şifre ballı Gayet müstaceldir
Beşiktag, 6/2/1920
Ankara K, O. 20 Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye
1 — Mustafa Kemal Paşa Hzaretlerine: Dün Akşam Salih Paga ile görüştüm. Kabine hakkında makamı riyasette mahremane icra edilen müdavelei efkârdan kabinenin haberdar olduğunu anladım. Yalnız zatı devletlerine bildirdiğimiz esamiden de malûmatları var. İçimizden birisinin söylediği anlaşılıyor. Salih Paşanm bildirdiğine ^öre sadrazam kabinesinde hiçbir tadilât yapmadan meclis huzuruna gelecek ve bilâ-kaydü şart itimat talep eyliyecektir. Mükerrer istirhama timiz a rağmen Fevzi Paşanm Harbiye Nazırı yapılmaması bu fikri müeyyittir. Dün öğleden sora Harbiye Nazın Sabıkı Cemal Paga da sadrazamın arkadaş! anna söz vermiş olması cihetile itimat reyi almadan tasfiye yapa-mryacağını ve fakat itimat aldıktan üç gün sora istifa ederek yeni kabinesini teşkil edeceğini söylemişti. Kendisine Reşat Hikmet Beye söylemesini ihbar ve fakat bu şekilde itimat alacağını ihsas eyledik. Halbuki Salih Paşa böyle bir tasfiyeye de taraftar olmadığını yalnız evkaf ve nafıa nezaretlerinde bir tebeddül yapabileceğini Dahiliye nazırının muhakkak kabinede kalacağını söyledi. Bugün hususî içtima ile kabine hakkında müdavelei efkâr olunacağından hem bunun neticesini hem de reisin fikir ve kanaatini aynca arzedeceğız.
2— Zatı devletleri hakkında vafcİ gayrikanunî muamelâtın tashihine dair teşebbüsat neticelenmiştir. İstifanızın kabulü suretile tart muamelesinin gayrikanunî olması cihetile tashihi hakkında irade çıkmıştır. Yalnız kabine bunu Takvimi Vekayi île neşretmeği İngilizlere karşı mu-
272
gayiri siyaset görüyormuş. Sadrazam Paça şifre ile Zatı Devletlerine bu bap i a tebligatla bulunacaktır. Bunun şimdilik alenen n ecrin den sarfınazar edilmesi için sizden istirham atta bulunuyorlar.
3 — Akbaştan alınan cepanede Den ikin ordusu için İngilizler tarafından iddi har ve ihzar olunan cep a ne İmiş. Tarafımızdan müsaderesi Bolşevikleri e müttehiden hareket etmekte olduğumuz fikrini İngilizlere vermiş. Bandırma tarikiyle sevk ol una cağını haber aldıklarından Bandırmaya bir müfreze! askeriye göndermişlerdir. Hu baptaki emrinizi Salih Paşaya söyledim, ileride vaki olacak muameleye kargı bu işgalin giddetle protesto edilmesine kabine nezdinde tavassut edecektir.
4 — Yunanlılar İzmirdeki kuvvetlerini üç kolorduya iblâğ etmekte oldukları müstahberdir Efendim. (Rauf)
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket
Vesika* 234.
7 Şubat 1920
C: 6/2/1920 şifreye i Rauf Beye:
Kabine meselesinde müşahed atımız şöyledir. Düveli İtilâf iye ile m e ha fili malın ir- hükümeti haziranın tutulmasını iltizam ediyorlar. Böyle mütereddit, vehham ve efkârı milleti havf ve endişe içinde tuta» rak istihza raU mil Üyeye mütemadiyen vc mu aninden mukavemet eden bir hükümet İtilâf Devletlerinin muhtaç oldukları zamanı en iyi teinin eder. Mehafili m ulûm ey e gelince onlar mukavemeti mili iyeyi derunuu-dan yıkacak bir kabiliyeti bittecrübe bu hükümette bulmuşlardır. Meh'ıl-san İstan bulun dahilî ve harici tesir alile sulh e matuf olan gayeyi ihmal ederek ubudiyet, ikbal, haset, vehim ve ilâ., gibi ava mil ile ifti-raka düşmüşlerdir. Bizim gmpumuz bu müşkülat arasında mümkün olduğu kadar çok nıcbnstan mürekkep bîr ekseriyet temin edebilmek iğin kendi tasa wu rai ve mutek ad atından mütemadiyen fedakârlık yapmış ve uysal olmak sev d a sile hükümet ve mehafili malûm e ne % d indeki tesir atını kamilen zayi eylemiştir. Cemal Paşa Dahiliye Nazırının isti» fasını sadrazam tarafından defaatle temin etmiş iken bugün dürügt bir ret vaziyeti almağa cesaret bulmuşlardır. Binaenaleyh şi rezeyi bozma-
1*
273
mak kay-gusîle devam edilirse bizim meb'usan grnpumuzun amali gayri mili iyeye ve ihtira s atı gütıagüna vasıta olmaktan başka bir tesir ya-pamıyacağı ve mesaili milliye mevzuubahs olduğu zaman dahi mesaili mezkûre aleyhine mukarrer a t ittihazına mâni olamıyacağı tabak* kuk etmiştir, Bu hale karsı tedbir budur. Mümkün olduğu kadar çok aza toplamak hevesini tamamen reddetmek ve prensiplerimize tamamen sadık arkadaşlardan mürekkep bir heyetle iktifa eylemek lâzımdır. Bu heyet eğer ekalliyet halinde kalırsa bunu da göze aldırmahyız. Çünkü mahzuru uysallıktan azdır. Böyle hir ekalliyete istinaden hiçbir tasfiyeye razı olmayarak hükümeti bilâkaydü şart düşürmek lâzımdır. Kat4! mücadele vaziyeti şimdi alınırsa karşı tarafın eerfüru edeceği muhakkaktır. Uysallığa devam edilirse bilâhare itiraz edilse de hiçbir tesiri olmayacağı şüphesizdir. Kararınızı acilen bildiriniz. Teferruat olarak sunu da söyliyelim ki Harbiye Nezareti için Fevzi Paşa elbette Çürüksulu ya müreccahtır. Bizce Cemal Paganın infisah bir mesele değildir. En ziyade Fevzi Paşa ile çalışabiliriz kanaatindeyiz.
Hükümet Bandırmanın işgaline karşı protestodan daha fazla şeyleri şimdiye kadar yapmış bulunmalı idi. Bu meselenin şiddetle takip edilmesini rica ederiz,
Mustafa Kemal
Vesika, 235.
9 Şubat 1920
Muaddel Alt Rıza Paşa Kabinesinin beyannamesi
Küfekayı mesaimle beraber mes'uliyeti hükümeti deruhde ettiğim zaman memleketin ne halde bulunduğu cümlemizin malûmu* dur. O esnada hükümet intalıabata hemen mübaşeretle Meclîsi Melyusanın müsaraaten temini içtimai ve hükümeti merkeziye ile Anadolu arasında peyda olup inkıtaı muhaberat derecesine varan beynunetîn izalesi gibi vezaufi müh inime karşısında bulunuyordu. Bu vezaifîn ifasına sarfı ikdamat olunarak merkezle Anadolu mm mürasetât ve muhaberatı iade edildiği gibi lehülhamt velminne Meclisi Âlinizin burada içtimai dahi müyesser olmuştur. Bundan böyle iradei milliyenin Meclisi Âlinizde tecellisi hasebile artık kavaidi meşrutiyete tamamen tevfikı harekete hiçbir mâni tasavvur olunamaz.
274
Tarafı hükümetten eve Lee neşrolunan beyannamede teşrih edilen ma* kasıt ki, siyasî zümrelere karşı bîtaraflrktan ayrılmamak, kavanini mevcude ahkâmına tamamile riayetkar olarak bilâ tefriki cins ve mezhep herkesin kanunen jnahfuz olan hukukunu masun tutmak, sükûn ve asayişi halelden vikayeye ve intizamı idareyi m eh ma en iken temine sarfı ma hasa lı istitaat eylemek, vatanı azizimizin saadet ve selâmeti etrafında bütün hissiyat ve temayülâtı milliyeyi cemedebilmek inikadına muntazır olduğumuz musalahanın şeraitini tanzim cdeeek olan mecliste saltanat ve millet ve hükümet yek d il ve yeke i bet olarak temsil edilmektir» Igte Efendiler düsturu a mal ittihaz olunan şu maka-«ıda daima sadık kalınmıştır. Bunca müşkülât içinde mesai i vakıa* dan tah assın eden muvaff akıyatın derecesini takdiri âlilerine havale ederim.
İrlarci devletin muhtacı ıslah oldu&u mütlcf ikuualeyh 1:ir hakikattir. Bir asra karip bir müddettenheri zaman zaman devletçe tasavvur olunan ıslahatın tamamen tatbiki ve semeratının hakkıyle iktitafl müyesser olamamıştır, bunun dahilî ve haricî il el ve esbabı adJdcsi vardır. Bu cihetle hükümetçe tarzı tatbik ve tevessülü değiştirmek ve bu bapta kavait ve esasatı cedide vazolunm&k mecburi görülmüştür. îdarei vilâyatta vâsi mikyasta tevali mezuniyet usulü ihtiyar olunmak ve bu usul icabı oca mecal isi umum iyenin aa* 1 âh i yetini tevsi ve hidematı mahalliyeyi uhdesine ihale ve tevdi eylemek, ne vahi teşkilâtını bir an akdem mevkii icraya vaz ile idarenin en küçük kısmı olan nahiyeyi memaliki mütemeddinede mer'i usullere tevfikan bir cüzütam şekline koyarak onı göre icaba 11
hukukiye ve I dar İyesini tayin etmek* ekalliyetlerin hukukunu
teminen mecal isi umumiye ve belediyede temsili nishi kaidesine te» vessül olunmak, kavaıün ve nizamat n ek adar mükemmel olursa olsun tamamile ve hakkıyle tatbik olunmadıkça semer atı memule ve muntazaraya destres ohmamıyacağı tahakkuk etmiş bir keyfiyet olmakla umuru adliye ve maliye vc nafıa ve inztbatiyede ve hatta ida-rei mülkiyede kav aninin tamamen tatbikim teftiş ve temin eylemek üzere ecnebi erbabı vukufuna müracaat İv anlara emri teftişte salahiyeti kâfiye vermek işte kastettiğimiz ıslahatın esasları bunlardır. Bu esasatın tatbik ve icrası takarrür ettiği takdirde lâzım gelen levayihi kan un iyimin Meclisi Alinize takdimi tabiîdir.
Umuru hariciyeyi- gelince: Taraf muzdan ve Düveli M ül elife tarafından imza olunan mütareke mukaveleıtumosi ahkamı her tarafça lâzımürriaye bir vesika i beynelmilel olduğundan ahkâmı m ün*
275
derice&İnden inhiraf edilmemek hükümeti seniyece mütehattım görülmekte ve fakat eyyamı mütarekenin temadisinden mütevellit kararsızlık dahili memlekette tcreddüdatı tezyit ile sükûnu kalhin ve hali tabiînin avdetine mâni olmaktadır. İzmir in ve havalisinin Yunanlılar tarafından işgali nagihanisi misi Ihı hadı&atı elîmenın aksülâmelleri memleketi serapa tehyiç ve uruku hamiyyeti tahrik etmekte gecikmemiştir, Bu hali galeyan ve tezebzübe İli tam verecek ancak sulhu katidir. Davet olunacağımız konferans huzurumla Vilson prensipleri dairesinde hukuku sarilin ve meşruannzm muhafazasına bezli mak-dereti tamme kılınacaktır+ Ümit edebiz ki kav aidi ma d elet hakkımızda pay i m al edilmîyerek amali mili t yem iz husul bulur.
Seneler denberi mevcut olan rn uza yek ai maliye esbabı muh telif eden naşı mütarekenin bidayetinden itibaren hervakitkinden müşkül bir devreye girmiş ve maahaza sulbün a küle mesaili maliyenin sureti halli tayin ve devamlı bir hal teessüs edinceye kadar her türlü müşkülâta rağmen masarifi zaruriyei devletin devamı tesviyesi ahkâmının istihsali elzem bulunmuştur.
Binaenaleyh bir taraftan tasarrufa ve gayrimüsmir masarifin mümkün mertebe tahfifine İtina olunmakla beraber diğer taraftan vaktin tahammül ve müsaadesi derecinde tezyidi varidat çaresine de tevessül edilmek zarurîdir.
Vaziyetimizin vahameti, maruz olduğumuz müşkülâtın kesreti ve sizlerin ve bizim vezaifimizin sıkleti muhtacı tarif değildir. Ancak azim ve basiretin usru yüsre tahvil edeceğine kanaati ta inmemiz vardır. Adaletin lâyetegayyer kavaniıtine istinat ettikçe tevfikatı ilâlıiyenin bizimle beraber olacağına şüphemiz yoktur.
Vesika, 236*
Harbiye, 19/2/1920
Ankarada K. O. 20 K. Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Bugün Sadrazam, Dahiliye Nazın, Bahriye Nazın Felahı Vatan İttifakı içtim ama geldiler. Sadrazam Kuvayi Milliyenin ikinci bîr hükümet şeklinde görünmemesi, icraatı hükümete karışmaması ve Ma-raj taraflarındaki harekâtın daha ilerlere temdit ettirilin ıy erek tevkifi ile intizam ve asayişin temini lüzumunu siyaseten mucibi mubasseuat
276
olacağını söyledi. Vali ve kumandanın Ankaraya tekrar gönderileceğini ilâveten bildirdi. Kuvayi Milliyenin vaziyeti hükümetten bekle* nilen tarzı hareket ve Dahiliye Nezaretinin takip etmesi lâzım olan tarz hakkında kendilerine tafsilât verildi. Maatteessüf sadrazam vaziyeti idrak edecek hir mahiyette görülmediği gibi Dahiliye Nazırı da ru-han teşkilâtı milliye İle beraber olduğunu ve bu gayede çalışacağını fakat serbest i i icraatına müdahale olunmamasını söylemekle beraber polis müdürü ve jandarma kumandanlarının tebdiline dair hiçbir kudretleri olmadığı anlaşıldı. Dahiliye Nazırı eski d en beri dostu olan Keşfi Beyi namuskârlığından bahisle müdafaa ettikten sora Burs aya vali yaptığını da ilâveten söyledi. Faik Âli Bey de Dahiliye Müsteşarı tayin edilmiş. Hulâsa netice itibarile bu gayrimüdrik âciz heyetin amali milliyeye muvafık hareket edecekleri hiç te memul değildir. Marag ve havalisinde tahliye olunan mahallere hükümetçe vazıyet edilmeği Salih Pasa siyaseten mümkün görmüyor. İdarei kelâm eden Fransız matbuatını aleyhimize koyar diyor. Maahaza hükümet buralarm tekrar işgaline mâni olmak üzere temasta bulunuyormuş. Salih Paganın söylediğine nazaran sulh murahhaslarımızın bir an evel davet edilmesi son derece matlup olduğundan bunun istihsali için bir vahdeti tamme gösterilmesi lüzumunu ileri sürüyor. Pek uzun ve asabi bir şekilde devam eden münakaşalı umumiyeden istidlal olunduğuna nazaran ittifak Heyetince memur tayin ve tebdili hakkında hükümete hiçbir tesir yapılamıyaeağı anlaşılmaktadır. Yani zatı şahane hükümete Meclisten ziyade hâkimdir. Binaenaleyh hükümet dürüst hareket ederek harekâtı milliyeyi mürevviç memur gönderir ve aksini istilzam etmezse taşraca hir uygunsuzluk olmaz. Fakat maatteessüf istanbul vaziyeti zabıtası gayrimütobeddil kalacak ve belki de Dahiliye Nazırı kendi nezaret teşkilâtını faydalı bir hale sokmıya-caktır. Kanaati âcizanemce vaziyeti umumiyei siyasiyeyi nazarı dikkate alarak Kuvayi Milliye serbestli harekâtım muhafazada bu şeraitle muztar ve mecbur bulunmaktadır. Ve Meclisin şu günlerdeki haleti ruhiyesine göre de bu hükümeti ıskatla şeraiti lâzimeyi haiz millî bir kabinenin mevkii iktidara getirilmesi mümkün değildir. Arzı tazimat eylerim Efendim. (Rauf)
Harbiye Nazın Seryaveri Salih
277
Vesika* 237
20/2/1920
K. O, 15, İL 3 Kumandanlıklarına
K. O. 12 Hayrı ve Şemsettin Beylere
K. O. 13 Erkânıharbiye Reisi Halit Beye
Fırka 5. Kumandam Kenan Beye
Fırka 9 K. Halit Beye
Fırka 61 Kumandanı Kâzım Beye
KT 1 Kumandanı Cafer Tayyar Beye
Fırka 56 Kumandam Bekir Sami Beye
Ankara Vali Vekili Yahya Galip Beye
İstanbul dan Rauf Bey ve sair rafekanm verdiği malûmatı berveç-biati arzedİyoram;
«19/2/1920 de Sadrazam, Dahiliye Nazırı, Bahriye Nazın, Felahı Vatan Grupu içtim ama geldiler. Sadrazam Kuvayi Milliyenin aleyhin* de idarei kelam etti. Harekâtı Milliye esnasında tayin edilip Ankara-ca kabul edilmiyen kolordu kumandam ile valinin tekrar Ankaraya gönderileceğini ilâveten bildirdi. Kuvayİ Milliyenin vaziyeti, hükümetten beklenilen tarzı hareket ve Dahiliye Nezaretinin takip etmesi lâzım olan mesleki idare hakkında kendilerine tafsilât verildi. Maatteessüf Sadrazam vaziyeti idrak edecek bir mahiyette görülmediği gibi Dahiliye Nazırının da İstanbul polis müdürü İle jandarma kumandanının tebdillerine ve ecnebi hükümetlerinin aleti icraatı olan bu makam atın emin ellere tevdiine dair hiçbir kudretleri olmadığı anlaşıldı. Aciz ve meskeneti malûm olan Müsteşar Kes.fi Beyi Bursaya vali yaptığını ve harekâtı mİlliyeye muhalefetinden dolayı Diyarbekirdcn kaldırılan Faik Âli Beyi de Dahiliye Müsteşarı tayin ettiğini ilâveten söyledi. Hulâsa netice itibarile bu gayrimüdrik âciz heyetin amali milliyeye muvafık hareket edecekleri heyetçe memul değildir. M araş ve havalisinde Kuvayi Milliyenin fedakârlığı ile Fransızlara tahliye ettirilen mevakii Fransız matbuatının aleyhimize imalei kalem edeceği havfile hükümetçe vazıyet edilemiyeceğiui ifade ettiler. Fek uzun ve asabi bir şekilde devam eden münakaşalı umumiyeden istidlal olunduğuna nazaran Felahı Vatan İttifakı Heyetince namuslu memurların tayini ve namussuzların tebdili hakkında hükümete hiçbir tesir yapılamıyacağı anlaşılmaktadır. Zatı şahane hükümete Mec-
278
listen ziyade hâkimdir. Vaziyeti umumiyet siyasiyeyi nazarı dikkate alarak Kuvayi Milliye serbestli harekâtım muhafazada hu şeraitle m uz t ar ve mecbur bulunmaktadır. Meclisin gu günlerdeki haleti ruhi-yesine göre bu hükümeti ıskat ile şeraiti lüzimeyi haiz millî bir kabinenin mevkii İktidara getirilmesi de mümkün değildir.»
îğte Meclis ve hükümetin vaziyetine dair alınan malûmat balâya nakledilmiştir. Heyeti Temsiliye tahtı işgalde ve muhtelif teaıratt ecnebiye tazyikin d a bulunan Istanbulda daha millî ve fedakâr bir hükümetin resi kâra getirilmesindeki müşkülâtı takdir ettiğinden Sadrazam Paşanm malum olan beyannamesine mukabil 17/2/1920 tarihindeki tamim ile noktai nazarını bütün teşkil atma ilân etmiştin Vahdeti milliyenin ihlâli fikrile yapılacak her teşebbüs ve taarruzu makulât dahilinde akim bırakmak tahtı vü cup tadır. Amali milliyeye mutabık bir sulh İstihsal edilmedikçe Kuvayi Milliyenin terki faaliyet etmesi imkânının mevcut olamry&cağı hakkında a lâk a daranın tekrar nazarı dikkati celbe dilmekle beraber vahdet ve tesanüdü millînin takviye ve idamesi hususunda herzamandan ziyade mütebassır ve müteyakkız bulunulmasını hassaten rica ve temenni eyleriz Efendim.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 238,
Zata m^öitur Erzurum, 23/2/1920
Pek attlcJir
K. O. 20 K.
C: 12 Şubat 1920
Heyeti Tcmsiliyeye: Hükümeti merkeziyettin hal ve vaziyetini ve buna karşı Heyeti Temsiliyenin alması lâzımgclen tavrı hareket hakkındaki kanaati fıcızanemi vuzuh ve sarahatle 23 Şubat 1920 tarihinde arzetmiçtinı. Binaenaleyh İHiunhulda Meclisi Millide mütehu-sil cereyana karşı Heyeti Temsiliyenin ve Kuvayi Milliyenin makûs ve mütelıakkim bir vaziyet almasını hiç muvafık bulmuyorum. Yalnız Heyeti Temsiliye bu iğin içinden vakarlı çıkmak ve işin mesuliyetini ve takdiri keyfiyeti Meclisi Millinin uhdei namus ve hamiyetine bırakmağı nıütalea ediyorum. Şöyle ki: Eğer evelce arzuttiğim eşkâl tahtında Kuvayi Milliyenin ve Heyeti Temsiliyenin muhafazai mevcudiyet etmesi ieîıı nihayet Meclisi Millî taraftar olmazsa o takdirde kongrelerin mukarreratı veçhile Meclisi Millinin eınniyeü
279
ta nıme iie murakabe! teşri i yesin e sahip ve hâkim olduğu cihetle Heyeti Tcmsiliyenin de artık Meclisi Milliye tevdii mukadderat ederek dağılması ve mevkii faaliyetten çekilmesi İçin yasar ve şimdiye kadar olan mesai i vatanperveraneden naşi bit de teşekkür eder. Fakat hakikaten Meclisi Millî böyle bir mesuliyeti deruhde ederek kendilerinin mevki ve atilerinden emin olduklarına dair bir karar verip tebliğ edecekleri pek meşkuktür. Bununla beraber Rauf Beyefendi bu teklifi yapar. Vc artık hiçbir veçhile kongre toplanmasına İhtimal olmadığı ve m İlletin müntehabı olan meb'uslarm heyeti umumiy esinin vereceği kararın Kongre kararı gibi telâkki olunmasının en ameli ve mantıki olacağım nazarı dikkate alaraık bu mukarreratı istihsal eder de Heyeti Temsîliyeniıı mevkii faaliyetten çek ibnesini tebliğ ederler o zaman Heyeti Tema İl İye bunu maalmemnuniye kabul ve matbuata ve dahile karşı resmen neşir ve tamim eyler. Ve arttk faaliyetten uzaklaşır. Mevkii şeref ve vakarmı da meşru bir şekilde, yani kongrelerimizin esası veçhile Meclisi Millinin davet talebi üzerine mahfuz tutar. Şüphesiz ki, bir senedenberi ibramı millî ile husule gelmiş Aydın cephesi ne dağılıp Yunanlılara teslimi mukadderat eyler ve ne de bunları dağıtmak için hükümet kuvvei teyidiyeeim izhar edebilir. O cahiller kendiliğinden ve sabıkı mieillû devam eder. Fakat mevziî olur* Ye kolordu kumandanları kendi mmtakalarnıda bunu ahval ve maksada göre hüsnü suretle idare eyler. Ondan sora da vaziyet ve harekâtı müstakbel emiz İçin zuhurata tâbi kalınır. İşte noklai nazarı âcizanem bundan ibaret olduğu maruzdur.
K. O, 15 K. Kâzım Kara Bekir
Vesika* 239.
Balıkesir, 28/1/1920 Ankarada K, O. 20 Kumandanlığına
Atideki şifrenin Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine arzını rica ederim.
Kümeli sahilinde Gelibolu civarında Akbaş mevkiinde Fransıalarm tahtı muhafazasındaki depolarda bulunan esliha ve mühimmatın Düveli ttilâfiye tarafından Denikin ordusuna vetilmiş) Rusyaya nakline teşebbüs edilmiş ve bu iş için dört gün mukaddem bir Rus vapuru Ccliboluya gelmişti. Bahkesir Heyeti Merkeziye azasından ve fedakâr a rfc a d ablarımızdan Köprüliilü Hamdi Bey Kuvayi Milliye den bir
280
müfreze İle Lapseki ve oradan 26/27-1-1920 gecesi sallarla Rumeli sahiline bjhnümr Akbaş depolarına vazıyet etmiş ve depo muhafızları olan Fr ansızları tevkif ve kutulu muhabereyi kat'ettikten sora eslihayı kamilen ve cep a neyi kısmen ve muhafız Fransız efradını da mahfuz en Lapseki ye naklettirmiş, es]iha ve mühimmatı dahile sevkettikten sora Fransız efradını iade etmiştir. Akbaşta âcizlerince sekiz bin Rus tüfeği, kırk Rus mitraJyözü, yirmi bin sandık cepane mukayyet idi. Eğer bir aydanberi Akbaş deposundan bir tarafa silâh verîlmemişse sekiz bin Rus tüfeği kamilen yedimize -geçmiş demek* tir- Bu vak*a üzerine Düveli îtilâfiyenin ne gibi bâr teşebbüste bulunacakları henüz meçhul olup şimdiye kadar İstanbul un ve Kolordunun da bu meseleden malumatları olmadığı maruzdur.
Fırka 61 Kumandam Kâztm
Şifre Ankara, 29/1/1920
Balıkesir de Fırka öl Kumandam Kâzım Beyefendiye
¦
C: 28/1/1920
Köprülülü Hanıdi Beyin fedakâraue ve cesurane hareketle elde eylediği şayanı gıpta muvaffakiyetten mütehassıl teşekküratmnzın mumaileyhe tebliğine delâlet buyurulmasını rica eder böyle azîm bir muvaffakiyete saik olan zatı bira derilerini tebrike şitap eyleriz,
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Şifre Ankara, 29/1/1920
TAMÎM
Bir suretinin Heyeti Merkeziyelere itası rica olunur.
Gelibolu civarında Akbaş mevkiinde Fransızların tahtı muhafazasındaki depolarımızda bulunan esliha ve mühimmatın Düveli îtilâ-fiye tarafından Den İkin ordusuna itası kararlaştırılması ve bunlarm
281
nakli için dört gün mukaddem bir Kut vapuru Gelibolu ya gelmesi üzerine Balıkesir Heyeti Merkeziyet azasından ve fedakâr arkadaşlarımızdan Köprülülü Hamdi Bey Kuvayi Mîlliyeden bîr müfreze ile Lâpsekiye ve oradan 26/27-1 -1920 gecesi sallarla Rumeli sahiline bılmürnr Akbaş depo!arma vazıyet ettiği ve depo muhafızı olan Fransız efradını tevkif ve hu tutu muhabereyi katlettikten sora esti-hayı kamilen ve cep a neyi kısmen ve muhafız Fransız efradını da mahfüzen Lâpsekiye naklettirdiği ve esliha ve mühimmatı dahile şevkten sora mevkuf Fransızlar* iade eylediği ve bir ay evel Akbaş deposunda sekiz bin Rus tüfeği, kırk Rus mitralyözü, yirmi bin sandık cepane olduğu mukayyet ise de istirdat olunan miktarın ben üz tespit edilmediği bildirilmiştir.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 240.
Mibrfjn vc zer ila ıuah£tıttur 3/2/1920
On tkinci Kolordu Kumandanlığına Ber ay i malûmat Yirminci Kolordu Kumandanlığına Elli Altıncı Fırka Kumandanlığına Birinci Fırka Kumandanlığına ficrayi malûmat Refet Beyefendiye Be rayı malûmat Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
* On Beşinci Kolordu Kumandanlığına ) On Üçüncü Kolordu Kumandanlığına
* On Dördüncü Kolordu Kumandanlığına ut Fırka 61 Kumandanlığına
1 — Çu-naikkalede Akbaşta sırf Düveli İtil afiye askerleri tahtı muhafazasında bulunan esliha ve ccpaııe deposundan güya bir miktar esliha ve cepane kaçırıldığını behane ederek İngilizler Bandırmaya iki yüz ki;i çıkarmıştır, Afyon Kara hisar Eskişehir şihi Düveli İtilâf iye askerinin de bulunduğu mahallerdeki cep an elikleri m ize suikast veyahut bunların muhteviyatını istif a de edile miyecek bir mahalle nakledecekleri haber verilmektedir.
2 — Harekâtı milliye mini akaları gerisindeki esliha ve cep a nelerimiz birer behane ile alınacak ve mühim nakliyat noktaları yeniden işgal edilecek olursa bu gibi teşebbüs 11 hainane cephelerde el-
282
yevm kavga eden millî kuvvetlerimizi ne derece duçarı zâf edeceği müstağnii arz ve izahtır. Mukavemet meselesi mevzuubahs olunca en hasta bulunan kumandanlarımızın rehber olacağı nazarı itibara alınarak berveçhiati bazı mütaİeatın arzı lâzimeden görülmüştür:
Bazı arkadaş!arımızın işgalin tevsii, resmî bir muhasamamn ihdası gibi ihtimalâu nazan dikkate alarak mukavemet hususunda tereddüde düşmek suretile zaman kaybettikleri anlaşılmaktadır. Bu gibi ahvalde kendi mıntakalarında mevcut bilcümle mîllî kuvvet* lerden istifade edecekleri tabiî bulunan kumandanlarımızın birkaç misli faik kuvvet temin edecekleri, milliyet namı altında icra edecekleri harekâtın da resmî bir muhasamayı intaç edemiyecegi şüphesizdir. Düşmanın yabancı bir mmtakada ekseriya müstemleke askerile münferit bir vaziyette bulunması da icraatta cür'etini tenkis eden esbaptır. Bunun için cephedeki milli kuvvetlerimizin mukavemetini tenkis edebilecek ve lüzumu halinde istiklâlimizi müdafaa esnasında bizi zayıf düşürmek maksadıle ecanibin yeniden vukubulacak işgal ve tecavüzlerine kargı bilcümle kumandanlarımızın kemali azim ve katiyetle hareket eylemelerini bilhassa rica eylerim.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 241.
Müzecidir Harbiye, 3/3/1920
Zata mahsustur
K. O, 20 Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Ah Rıza Paşa Kabinesinin istifanamesi sureti berveçhiatidir; (Kauf)
Suret: Malûmu âlii cenabı şehriyarileri buyurulduğu üzere Heyeti Vükelâca amali milliyei megruamızı istihsal ve sulhun teahhuru inikadından mütevellit galeyan ve teaebzübü teskin ve izale gayesini takiben aleddevam sarfı mesai ve gayret ve Avrupada lehimize bazı temayülât tezahür edince birtakım katliam şayiaları tekevvün etmesi ve bu türlü ekâ zihin tashihi için yazılan ajans telgraf nameleri ile gazete makalelerinin sansöre uğraması gibi teşvigata ilâveten her gün bir suretle tesadüf olunan müşkülâtı mütenevvianın iktutamına bezli
283
m ak dere t edilmekte bulunulduğu halde Yunanlıların karşısında bulunan Kuvayi Milliyenin üç kilometre daha geriye çekilmesi hakkında Düveli Müttefik a Fevkalâde Komiserleri canibinden ba takrir vaki olan teklifin kabili İcra olmadığına dair delâili nıuknia serdi I e yazıları takrir cevabının tebliği üzerine Yunanlılar bugünkü salı günü Kuvayi Milliyeye taarruz ederek Gölcük yaylası ile Bozdağınt işgal etmişlerdir. İka etlikleri fecayi bütün âlem nazarında sabit olan Yunan 1 ilanu baddizatinde — bigayri hakkin — işgal etlikleri îzmiri artık tahliye etmelerine milleti Osmaniye tarafından intizar olunmakta iken bilâkis pu suretle bir tecavüz daha ika etmeleri ezhanı ahaliyi fevkalâde lahdiş ederek envai tıetayİci elîmeyi istilzam edebileceğinden lıakku adle ve aklu hikmete külliyyen mugayir olan şu tecavüz karşısında heyetçe istifada muzlar kaldığımızı atebei ulyayı şevketpenah ileri ne arza müsaraat ederim. Ol bapta ve katıbei ahvalde enini ferman. 12 Cemaziyelevel 1338* 3 Mart 1920.
Harbiye Nezareti Seryaveri Salth
Vesika, 242,
Beşiktaş 3 Mart 1920
K. O- 20 JL Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Kuvayi Milliyenin Yunandılar karşısındaki cephesinin üç kilometre geriye alınması hakkında on İteç ^ün evel İtilâf mümessilleri tarafmdan verilen notaya hükümet cevabı ret vermişti. Dün sedidüb meal ikinci bîr nota daha verilmiş olmasından hükümet bugün Meclisi Meb'usan huzurunda istifa etmiştir. Hükümetle beraber Meclisi Meb'usan Reisi de mabeyindedirler. Meb'uslarmıız [h, hddh] Mili telâşı fakat Jvrta] arzuya muvafık bir kabinenin mevkii iktidara getirileceğinden emindirler* ingilizler Hürriyet ve İtilâf ve Nigeh-hancılarla tertip ettikleri harekâtı irtica İyede muvaffak oln bilmeleri İçin Ferit Paşa ve yaranından birinin tahtı riyasetinde bir kabinenin mevkii iktidara gelmesi muhtemeldir. Meclisi bittabi feshedecekler-dir. Nezdİ şahanede oradan ted ahiri müessire de bulun ı dm asi ve her halde vakit kazanmak için tstanbulda Meclisi Meb*usao vasıtasile Kuvayi Milliyenin temini hakimiyeti kanun iyesi esbabının istik-mali maruzdur. (Kara Vasıf)
Çanakkale Mevkii Müstahkem Kumandanı
Şevket
284
K. O. 20 K.
Harbiye, 3/3/1920
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Rahatsızım ve yataktayım. Meb'usanda bulunan Vasıf Beyden aldığım haberde kabinenin istifa ettiği ve sebebi istifanın da îtilâf mümessillerinin tzmir cephesinde Milen hattına çekilmek için verdikleri notayı hükümetin reddetmesi üzerine Boz d ağ cephesinde Yunanlıların kuvvetle taarruza geçmeleri olduğu bildiriliyor. Gruptan Ce]âlettin Bey refakatinde bir heyetin saraya azimet ettikleri de anlaşıldı, Maksatları İtilâf Hükümetlerinin teşebbüslerinden evel Fc* rit Paşadan gayrı ve Kuvayi Milliyece makbul olabilecek bir hükümetin mevkii iktidara getirilmesini temin imiş. Netice malûm olunca arzederim. (Rauf)
Harbiye Seryaveri Salih
Gayet aceledir Harbiye, 3/3/1920
Zata mahsustur
K. O. 20 Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Gayet mahrem şahsa ait rapordur; Evelki telgrafa zeyildir. Grup reisi ile Meclis reisi vekilleri saraya gönderildi. Padişah müstafi Sadrazamla ve am müteakiben Danimarka sefirini kabul ile meşgul olduğundan başkâtip ve başmabeyinci ile müzakerelerini emretmiş. Grup reisi teşkilâtı milliyenin padişaha sadakatini ve ma-kaşıdı vataniyesini, pakt esaslarını ve teşkilâtı milliyeye müstenit grupun nizamnamesini evel ve âhir ha delta fsil sabah arzedilen istifa hadisesini söyler ve netice olarak padişah reisini ve şeyhülislâmı bizzat intihap etmek hakkına maliktir. Bilmukabele Mecliste kabineye itimat veya ademi itimat salâhiyetini haizdir. Memleketin buhranı vükelâ ve saireye tahammülü yoktur. Böyle bir hal vaki olmamak için padişah iyi düşünür meclis ve ekseriyetin fikrini düşünmeli. Ferit Paga ve yaranını ve hatta Tevfik Paşayı sakın intihap etmemeli.
285
Neticesi buhrandır. Zaten tecrübe euılmigtir. Başkâtip huzura arz ve berveçhiati cevabı tebliğ etmiştir:
Bütün meb'uslara Belânı; ahval ve vaziyetin vahametini ben de onlar kadar müdrikim. İcabı hal ve vaziyete göre birisini intihap edeceğim. Onun salâhiyetine tecavüzle rüfekasınm intihabına müdahale edemem. Ancak ona ekseriyet grupu ile anlaşmasını tavsiye edeceğim demiştir. Heyet bittegekkür ayrılmışlardır. Şimdi Cengiz, İsa beraberiz. Arzı tazimat eyleriz. (Rauf)
Seryaver Binbaşı Salih
Vesika* 243.
Şifre 4 Mart 1920 ¦
TAMİM
Istanbulda teşekkül eden bir cemiyeti fesadiye İngilizlerle müt-tehİden:
1 — Hükümetin ıskatı ile Ferit Paşa veya emsalinden bir hükümet tesisi
2 — Meclisin feshi
3 — Kuvayi Milliyenin ilgası
4 — İstanbul la bir şûrayı hilâfet teşkili.
5 — Bolşeviklik aleyhinde fetva ısdan,
Hususatınm takarrür ettirildiği tahakkuk etmiş ve Anzavur harekâtı ile beraber İngilizlerin hükümeti tazyik etmeleri mezkûr mu* karrerat cümlesinden olduğu îstanbuldan bildirilmiştir. Arzı malûmat eyleriz.
İşbu malûmatın heyeti merkeziyelere de iblâğı rica olunur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika* 244.
Şifre Ankara, 4/3/1920
Müstacel
TAMİM
İrttanbuldakî heyetimizden üç Mart tarihli olarak vürut eden malûmatı berveçhiati aynen arzederiz:
286
Yunanlılar karşısındaki cephenin geriye alınması hakkmda on beş gün evel İtilâf mümessilleri tarafından verilen notaya hükümet cevabı ret vermişti. Dün şedidülmeal ikinci bir nota da verilmiş olma* smrîan hükümet bugün Meclisi Meb*usan huzurunda istifa etmiştir. Hükümetle beraber Meclisi Mcb'usan Reisi de mabeyindedirler. Mebuslarımız mütelâ&İdİrler. ingilizler Hürriyet ve İtilaf ve Nigeh-baneılarla tertip ettikleri harekâtı irücaiyede muvaffak olabilmek ilcin Ferit Paşa ve yaranından birinin tahtı riyasetinde bir kabinenin mevkii iktidara gelmesi muhtemeldir. Meclisi bittabi feshedeceklerdir- Nezdi şahanede oradan tedabiri müessir ede bulunulması ve Meclisi Meh'usanm takviyesi esbabının istikmali maruzdur.
Heyeti Temailİye namına Mustafa Kemal
Vesika, 245.
Gayet mühimdir v*5 Harbiye, 8/3/1920
Zata mahsustur
Ankara d a K. O. 20 Kumandanlığına Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
Suret, Hak ip ayı şahanelerine şifahen arzettiğim üzere daima ennecatüfissıdık düsturuna istinaden berveçhiati maruzatımı süddei eeniy eleri ne arz ve takdime cür*etyap oluyorum.
1 — Milletin mümessilleri bulunan Meclisi MeVu&an Heyeti, hi* lâistisna makamı hilâfet ve saltanatı ve bilhassa nefsi nefisi hümayunlarına bilâkaydüşart ve lâyezai bir surette sadakati kâmile ile merbuttur. Keza Kuvayi Milliye ayni hissiyat ile mütehassis ve yegâne gayesi taç ve tahtı mülûkâneleri etrafında toplanarak hukuku mukaddesei hilâfetpenahilerini ve menafii mülkü milleti her türlü halelden masun bulundurmak uğruna ifnayı hayat eylemektir. Bu husus ta zatı akdesi tacidalilerini herne suretle arzu buyuru!ursa tatmin re temine hazırlar ve bunu Meclisi Meb'usan dahi zamin ve mütekeffildir. Gerek Meclis ve gerek Kuvayi Milliye makamı hilafet ve saltanatı eeniy e ve devlet ve millet için imkânı hayat bulunmadığına bütün İmanile kaniler. Buhranı vükelânın devamının Anadolu-da pek büyük galeyan ve heyecanı efkâra sebebiyet verdiği nahiyelere varıncaya kadar her taraftan gelen yüzlerce telgraf nameler mihule-
287
ricatından müsteban olmaktadır. Keza Meclîsi Meb'usanm baleti ruhiye» de bu merkezdedir. Mcb'usan umumiyetle 5u bultram azîm zamanında kabine buhranının devamını devlet İçin pek lehli' keli bulmaktadırlar. Buhrana süratle bir hatime verilerek etkin hariciyeye takdime» hasıl olan efkârı umumiyei dahiliyenin tatmini dereeei vücupta görülmektedir.
2 — Amali milliyeyi tatmin eyliyemiyeeek bir kabinenin mevkii iktidara gelmesi memaliki Osm ani yede hayatı milliyeyi tehlikeye ilk a edebilecek vakayii müessife tevlidine sebebiyet verebilir. Amali milliyeye muhalif bir kabinenin tesiratİIe «arktan gelebilmesi muhtemel olun seyli bel iyeye mukavemet kuvveti münkesir ve bunun bu cereyana karşı mevcut azim ve kuvveti duçarı zâf olabilir Maazallah vahdeti millîyede teşettüt ve nifak ve tefrika hâsıl olarak makamı hilâfet ve saltanata ve devlet ve milletin haricî ve dahilî düşmanlarına bir fırsat verilmiş olur. Bîr mecburiyeti elime tahtı tesirinde Anadolu, Heyeti Meb'usant serbest addedemiyerek yeniden icrayı intihabat ile Meclisi Milliyi toplıyarak müdafaai hukuku devlet ve millet vazifesini ifaya teşebbüs etmesi dahi varidi hatırdır. Her suretle calibi dikkat ve itibar olan hususalı a u ilenin h akıp ay i meali cay i hilaf etpe-nabiterine arzını kendime mukaddes bir vazife addederim. Ferman padişahı celilülûnvan efendimiz hazretlerinin dır, İmza: Meclisi Meb'u-san Reisi kullan Celâlettin Arif. 6 Mart 1920 (Rauf)
Harbiye Nezareti Seryaveri Binbaşı
Salih
Vesika, 246*
Edirne, 31/12/1919
K O. 20 K.
Heyeti Temsiliyeye:
Trakyanm ahvali hazırasına duir berveçhiati mevadduı ehemmiyetle nazargâhı samileriue arzını vecibe addeder ve Türklerin Avru-pada son parçasını teşkil eden Trakya ve Garbî Trakya da Hiyase-ten ve idareten daha esaslı tedabir ittihazı lüzumunu arzeylerim.
1 — Garbî Trakya hali hazırile Fransızlarm himayesi altında bir Yunan kolonisidir. Ve günden güne Yunan boyasma girmektedir.
2 — Dedeağaç İle Karaağaç arasındaki Mericin sağ sahil mmtakast babreu ve berren gönderilen Yunan muhaciri erile dolmaktadır.
288
3 —Üç aylık zehairi ile gönderilen bu muhacirlerin Atina bankasından kendilerine tevdi edilmiş, birçok paralan da vardrr ve bunlara yardım etmek vesilesile Rum heyeti mİlliyclerine de Atina bankasından külli meblağ tevzi edilmiştir.
4 — Garbı Trakyada yapılmakta olan jandarma teşkilâtına Rumlar kaydedilmekte ve zabitleri de Yunan zabitlerinden tayin ve noksanlan da ayni membadan ikmal olunmaktadır.
5 — Garbi Trakya idare memurlan hep Rumlardan tayin ve kahir islâm ekseriyetini haiz olan t?kecede bile bu esasa riayet olunmaktadır.
6 —Şarki Trakyayi da Garbı Trakyaya İlhak ve Fransa himayesi alt m da bir Yunan idaresi tesis etmek Fransız ve Yunanlıların ga* yet emelleridir. Franşe Desperenin Atinaya gitmesi de noktai naza-nma göre bu husus ile pek alâkadardır.
7 — Şarki Trakyada hat boyunda bulunan Yunan taburuna efrat terhisi vesilenik- müsellâh olarak mütemadiyen efrat gönderil' inekte ve silâhsız olarak terhis edilen efradın silâhlan bu taburda kalmaktadır. Belki de Rumlara gizliden tevzi olunmakta ve terhis olunan bu efrat ta ekseriyetle memaliki Osmaniye dahiline dağıl-m ak tadır.
8 — Çok zamanlarda, Yunan taburu merkezi olan Lüleburgaza külli miktarda gelen bombaların; Çorlu, Çatalca, Babaeski* Alpullu, Çerkezköyündeki müfrezelerine tevzii muhtemeldir.
9 — Rumların merkezi İstanbulda bulunan esaslı iki komitesi vardrr. Birisi muavenet komite-i. dikeri Trakya komitesidir. Muave* net komitesinin Rumların kesafet hâsıl etliği mahallerde birer müfettiş ve o mahallin İleri gelenlerinden müteşekkil birer komitesi vardır. Vazifeleri muhacirine her hususta yardım etmek ve harap bi-nalan tamir ve çift hayvanatı ve al âtını tedarik ve zer'iyata mübaşeret ettirmektir. Muavenet komitesinin teşkilatındaki intizam inzibat ve muavenet husulündeki icraat ve sahaveti ehemmiyetle kayde şayandır.
10 —¦ Yegâne gayesi Trakya Rumlarunu istiklâli siyasilerine ma* tuf olan Trakya komitelerinin teşkilâtı esaslı ve muit ak irdir. Merkezleri ile irtibatlan gayet emindir. Gelibolu ve Tekirdagı sancaklarında en mühim teşkilât merkezleri Gelibolu* Keşan ve Çorludur, işbu mevkilerin metropolitleri île Gelibolu d a Fransız konsolos vekili yerli Rumlardan Niko en mühim reisleridir. İler kazada metropolit riyaseti altında ve ahalinin faal ve mütefekkir kısmından ve ekser mek»
1»
289
tep daskallarrnm mzımamile birer kaza komitesi mevcut Bulunmaktadır. Teşkilâtlan vâsidir.
11 —-Bu komitelerin propagandaları ve faaliyeti sayesinde Rum ahalinin maneviyatı ihzar ve esliha, cepane ve bomba iddihar edilerek kabiliyeti tedafüiyye ve taarruziy yel erini günden güne ikmal etmektedirler. Hat boyundaki tabur İşbu teşkilât ve ihzar at ve teali-hatın en metin istinatgahı dit.
12 — Her müaiümana ika* mazarrat* tehdit* tahvif ve ellerinde» ki hayvanat ve emvali gasp ve sirkat, komitenin yegâne emelidir. Ve bu maksat için müteşekkil siyasî ve alenî çetelerin bugünlerde tezyidi faaliyet etmeleri ve icraat göstermeleri merkezlerinden emro-lunmuştur. îslâmlarla sıkı münasebet ve hususiyet memnudur*
13 — Bu çetelerin takip ve tenkili için yapılan lazyikat aksülâ-jıteller tevlit ve teşkilâtlarmı takviye eylemektedir.
14 — Harbi ahirdenberi Yunanistana gidip avdet eden ashabı emlâk Yunan idaresinden limenfaatin gayrimemnun oldukları cihetle Türkiye idaresinde kalmağı tercih etmektedirler. Ye komitelerine kısmen muhalefet göstermemektedirler.
15 — Kolordunun işbu vaziyet ve atiyen tahaddüsü muhtemel ahval karşısında vazifesini ifa edebilecek bîr vaz1 ülceys, almasına Jeneral M ilenin muvafakat etmediği b ilmühabere anlaşılmıştır.
K. 0, 1 Kumandanı Miralay Cafer Tayyar
Vesika* 247.
Şifre Ankara, 3/1/1920
Edirnede K, 0. 1 Kumandam Cafer Tayyar Beyefendiye C: 31/12/1919.
Garbî Trakya müslüman komitesine teşvikau lâzimede bulunulmak ve Şarkî Trakya tarafından da Yunanlıların ve yerli Rumların teşkilât ve tegebbüsatma karşı teşkilât ve teşebbüs atı müteka-bileye azamî gayretle girişilmesi, Sivas Kongresi teşkilât nizamnamesinin lahikasına tevfikan müsellâh millî müfrezeler -teşkil ve bu hususta Kolordunun azamî muaveneti hafiyyede bulunması ve vaznl-
290
ceyş tebdili ile istihsal olunamıyan fevaİdin bu suretle telâfisi lâzımdır. Hükümetçe bu bapta tesebbüsab siyasiyede bulunulması İçin müracaat olunmuştur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Vesika, 248.
Şifre Ankara, 3/1/1920
Harbiye Nazın Cemal Paşa Hazretlerine
Şarkî Trakyadaki hat boyunda bulunan Yunan taburuna efrat terhisi behanesile müsellâh efrat gelmekte ve giden efradın da silâhlan ahkonarak taburun Kum eşkıyasının bir silâh deposu haline ifrağ kılınmakta olduğu, terhis olunan efradın memaliki Osmaniye dahiline dağıtıldığı ve taburun merkezi olan Lüleburgaza külliyetli miktarda çelen bombalarm Çorlu, Çatalca, Babaeski, Alpulhı, Çerkezköyü müfrezelerine tevzi kılındığı Faşa eli Heyeti Merkeziyetinden bildirilmektedir. Hükümetçe tesebbüsatı kat'iyye ve şedidede bulunularak Yunanlıların ŞarJki Trakyada olsun tahrikatlarına mümanaat olunması ehemmiyetle arzolunur.
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal
Vesika, 249.
Trakya Pasaeli Edirne, 5 Kânunusani 1920
Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Heyeti Merkeziyeel Rtyaeeti 687
Ankarada Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Heyeti Tenısiliyesine Saadetin Efendim Hazretleri
1 — Jeneral Franje Despre Edimeye geldi. Yevmi muvasalatını birkaç gün evel makamı vilâyete resmen tebliğ ettirdiği cihetle hakkında merasimi istikbaliye yapıldı. Edirnede üç saat kadar kalarak bu müddet zarfmda makamı vilâyeti ziyaret ve belediyede bir çay içtikten sora doğruca Darülmuallimatı ve badehu Cemaati Islâmiyeyi ve Trakya İdarei Merkeziyesini ve ondan sora da Rum klübünü ziyaret
291
ederek avdet eyledi, Kendisinin. Yunan muhibbi olduğu ve Ulamlara karsr. nasıl bir his beslediği herkesçe malûm bulunduğundan maksadı ziyareti bir an evel anlamak merakı memleketi İstilâ eylemişti. Sırf bir seyahat ııutksarltlc geldiğini söyledi. Hükümette jandarma kumandan vekiline jandarmaların hırsızlık edip etmediğini sordu. Cemaati telâm iyede müftiye hitaben hemc olursa olsun islamların din ve mukaddesatının duçarı tecavüz olmıyacağmı temin etti. Bu sözü ile buraların başka bir şekli İdareye geçeceğini ima eyledi. Trakyada henüz Trakya hakkında konferansça bir karar verilmediğini verilecek karara itaat lâzımgelip aksi takdirde itaate icbar etmek vazifesi kendi* lerine ait olduğunu söyledi. Rum kliibünde metropol! d in Osmanlıları rencide eden nutkuna mukabil sulh konferansının vereceği kararı derakap mevkii icraya »koyacağım ve o vakte kadar hakimiyetinde bulundukları hükümetin evamirine itaate mecbur olduklarını söyledi.
2 — Yevmi mezkûrda Rumların Yunan bayrakları İle merasimi istikbaliyeye iştirakini Trakya Cemiyetinin müdabalei musırrauesi üzerine hükümet ine neyi e di.
3 — Edirne Kuvayi Milliye teşkilâtı maatteessüf henüz arzu edilen neticeye vasıl olamadı. Her mahalde memurinden, eşraftan bazı bettrynet ve haini vatan kimselerin mefsedetleri teşkilâtın süratle yapılmasını akamete duçar etmektedir. Makamı vilâyet lâzım gelen icraat ve faaliyette pek ziyade mü teenni bulunuyor. Maamafih cemiyetimiz bn hususta sarfı makderet eylemekten bir an hâli katmıyor.
4 — Gümülcineye doğru daireî işgallerini hergiin bir parça daha tevsi eden Yunanlılar ahalii islâmiycyi fakirlere yardım etmek, zenginlere birçok mevaitte bulunmak, aleyhlerinde çalışanlara da külliyetli paralar teklif etmek s ur etile kendilerine cezp ve ben dey lemek siyasetini takip ediyorlar. Hatta bizim îskeçcdekı murahhaslarımıza on milyon drahmi gibi azîm bir meblâğ teklif eylediler.
5 — Kuvayi Milliyeye ait telgraf ve postalar gîmdiye kadar bilâ* ücret kabul edildiği halde Meclisi Vükela kararına atfen Dersaadet Posta ve Telpraf Mndirıyeti Umu mî y esinden Edirne Bagmüd iri yetine mevrut 23 Kinunuevel 1919 tarih ve 32 numaralı is/ar mucibince ücrete tâbi tutulmaktadır.
6 — İstihbar eylediğimize nazaran Fransızlar bugünlerde icap eden maka mata müracaatle şayet bir işgal vukuunda Kuvayi Milliyenin ne dereceye kadar müdafaatta bulunacağım istizah eylem ektedirler ki bu da Franşe Despercnîn Cemaati Islâmîyede her ne olurca olsun islamların taarruzdan masuniyeti hakkında ser d eylediği teminat*
292
Un da müsteban olduğu veçhile artık buralar m işgali askeri altına alınmasına karar verildiğine şüphe bırakmıyor.
7 —- Merkez sancağı mebuslar mel mı Faik Beyin tstanbulda kalıp Şeref ve Galip Bahtiyar Beylerin hemen An karaya azimetleri kararlaştırıldı. Ve iken dilerine tebliğ edildi. Murahhaslık vazifesini ifa içm bir diğerinin tayininde Faik Beyin de izam olunacağı maruzdur E fendi m.
Trakya - Pasacli Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi
Reîsî Şükrü
Vesika, 250*
Şifre Ankara, 15/1/1(J20
Ed ir nede Birinci Kolordu Kumandam Cafer Tayyar Beyefendiye
Vilâyetin, teşkilatı milliyenin tauzzuv ve teşmili hususundaki mesaide mü teenni bir tarzı hareket takip eylediği bil dirilmek t ti d ir. Mukadderatımızın mevzuubahs olduğu su devri kati ve tarihide vah* det ve teşkilâtı milliyenin en kuvvetli bir bale gelmesi lüzumu m üs* tağnii arzdın Zatı âlileri gibi hamiyet ve fedakârlığı île tanınmış, muktedir bir arkadaşımızın Edirnede bulunuru ve bilhassa teşkilâtı müsellâh anın temini emrinde makam ve memuriyetinizin en müsait bir şekilde oluşu Heyeti Temsilİyemiz için büyük bir teselli, milletimiz iÇİn azîm bir ümidi halâstır. Rum teşkilâtı müsellâh asma karşı lahikaya nazaran müsellâh millî müfrezeler teşkili, fedakâr zabit arka-dallarımızın tebdili nam ederek sivil olarak en mühim mahallere tayini ve saire gibi tedabiri a çileye tevessül buyurular ak Trakya Faşa eli Heyeti Merkeziyetinin de teşkilât hususunda her vakitten ziyade müteyakkız bulunmalarım rica ve takdimi ihtiram at eyleriz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Sifr* Ankara. 15/1/1920
Edimcdc Trakya Paşaeli Heyeti Merkeziyesine
S/1/1920 tarihli rapor alındı. Teşkilâtı müsellâhanın tanzim ve tensiki için Kolordu Kumandam Cafer Tayyar Beye rica edildi,
293
Galip Bahtiyar Bey teşrif ettiler. Müdavelei efkâr eyledik. Hükümet, Meclisi Millî hu bapta bir karar verinceye kadar teşkilâta milliye makamatı arasında cereyan eden telgraf muhaberatını servis olarak kabule mecburdur, Muharrer at bittabi ücrete tâbidir. Arzı hürmet eyleriz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Sif™ Ankara, 1/3/1920
Tekirdağ Mutasarrıfı Fruzan Beye
Livanız dahilinde muhitin ademi müsaadesinden bahsile teşkilâtı milliye icrasının kabil olamıyacağını Tekirdağ Heyeti İdaresinin iş'arına atfen Edirne Heyeti Merkeziyesi bildiriyor. Bu mütaleayı hamiyet ve muhabbeti milliye ile kabili telif göremiyoruz, Hadisat ve vakayii azime tahtı tesirinde kalan fertler, cemiyet haline gelerek muhitin hayat ve zindegi sin den ahzİ kuvvet etmedikçe mevcudiyetlerinin müheyyayi inhidam bulunduğu kanaatini şuursuz bir halde zan ve te-vehhüm ederler. Tekirdağı muhitinin vahdeti umumiyeyî milliyemiz-den hariç kalması tecviz edilemiyeceğinden her halde fikri hareket ve müdafaadan mahrum kaldığını hisseden muhite ifazai hayat edilerek hem kendilerinin ve hem de vatanı müşterekin halâs ve saadetini kâfil teşkilâtta kendilerine rehberlik ve mürsitlik edeceğinizi müsellem olan gayret ve hamiyeti mefturelerinden ümit eder ve cevabı muvaffakiyetinize intizar eyleriz Efendim,
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Tekirdağ Mutasarrıfı Firuzan Beyden alınan 5/3/1920 tarihli şifrenin mahlûlüdür;
C: istizahı vakıa çoktan muutazırdım. Bu suretle bendenize de hakkı kelâm bahş bu yutulmasın a tefekkür ve itiraf ederim ki Meclisi Meb'usanm........ ve hükümetin amali milliye dairesinde teşekkülüne rağmen henüz ...... de Jtstanbulda başlı yan bir ahenksiz-
294
îik mahsus ve bu halin in'ikâsatından müteessir olan muhiti m i side bir bogluk mevcuttur. Yoksa ..... de hiçbir ihtilaf yoktur. Hadisal ve
vakayü takip ve icabı hamiyeti tatbik hususunda geri kalan......
olmadığıma bağlıca şahit zatı camileridir. Maahaza Trakya ..... değildir. Bu havalideki ittıratsızhk ye tedbirsizlik ..... atılacak bir
yanlış hat ve neticesinde Ermeni ve Rumların muhaliflere iştiraki erile Biga hâdisesinden daha şedit ve umumî vakayie sebebiyet verilmiş olur. Sadareti uzmanın tamimi malûm. Buna bütün vilâyetin bitarafane ......tebliği de munzam olunca benim gibi mülhak
mutasarrıfa vali vekâletinden müstakil livadan maiyyete tenzil edi* lsu..,, . mutasarrıftan hu şerait dahilinde nasıl bir tecellüt beklenilir. Hulâsa dertler çok. Mezunen Derşaadcte gidiyorum. Orada fırsat bulu» sam bizzat gelerek olmazsa avdette baposta tafsilâtı lâzimeyi arzeylerim.
S Mart 1920 Tekirdağ Mutasarrıfı
Ali Fruzan
Vesika* 251.
|
Künye ile Ankara, 3/2/1920
Rauf Beye
tskeçeli Arif Beyden Trakya - Paşaeli Cemiyetinin tarzı faaliyetine dair bir mektup aldık, Cafer Tayyar Beyin icap eden faaliyetten mahrum olduğu dermeyan ediliyor. Şarkî ve Garbı Trakyamn bir vahdeti mülkiye dahilinde ifade ve ilân edilmesi siyaseti Osmaniye için de doğru bîr hareket değildir. Şarki Trakya gayrikabili münakaşa bir surette eczayı Osmaniyedendir. Garbı Trakyamn istihlâsı için de gark ancak bir üssülhareke olabilir. Şark ve garbın vahdeti mülkiyesi esasen Balkan Muahedei Sulhiyesi ile garbın terkedilmiş olmasile aliden ihlâl kılınmış bulunmasına nazaran mülk! vahdet id* diaaı Şarkî Trakya da dahi düşmanlarımızın bazı müddeayatma mey* dan verebilir. Bulgarların Adalar Denizinde bir mahreci iktısudı talep etmeleri keyfiyeti de ayrıca muhtacı teemmüldür. Bulgar nokta i nazan Kavalayı tercih edeceğinden Bulgaristan dahilinde de bu yolda sarfı mesai etmek icap eder.
Arif Beyin ifadesine göre Trakya - Paşaeli Cemiyetinin azası me-yanında ciddî bir tensik icra edilmesi takarrür etmiş. Cafer Tayyar Beyle müştereken ve balâdaki esasatı malüıne dahilinde, Trakya »Pa* çaeH Cemiyetinin bir an evel ıslah ile vazifei m il Üyesine gevkedilmeâi
295
icap eder. Cafer Tayyar fi ey e talimatı lâzime verilmiştir. Arif Beyin Bulgaristan harekâtı hakkındaki istıtlaatmm peyderpey iş/art matlup olduğunun mumaileyhe iblâğ buy utulması rica olunur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Kuriy* ile Ankara, 3/2/1920
Edirnede Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beye
Trakyanın Şarkî ve Garbi namile bir vahdeti mülkiye altında ifade edilmesi siyaseti Osmaniye için doğru değildir. Şarkî Trakya gayri-kabili itiraz ve münakaşa bir surette eczayı meni al İki Osmaniy edendir, Carbî Trakya bir muahedei sulhiye ile vaktile terkedilmiş bir kıt'ai vatandır. Şarkî Trakya, garbın iltihakım temin etmek için bir üssül-hareke olabilir. Yoksa Şarkî ve Garhî Trakyanın vahdetini musir-ren iddia etmek Şarkî Trakyada da bazı müddeayat serdine münteç olabil İr» Bu itibarla Şarkî Trakya hakkında hiçbir münakaşa mevzuubahs edilmemelidir. Bulgarların Adalar Denizinde bir mahreci iktisadî tedariki hakkındaki iddialarını da derpiş etmek ieap eder. Trakya ¦ Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin bütün teşkilâtı mil-Üyesini bu esasa göre tevsi ve teslih etmek icap eder. Gümüîcine havalisinde hedef, Yunan kuvvei işgaliyesi olmalıdır. Garhî Trakya daki Fransız siyasetinin Veuizelos siyasetine pişdarlık ettiği mahsustur. Binaenaleyh Trakya - Paşaeli heyeti idaresi arasında ciddî bir tebdil ve tensik yapılacağı: haber alındığından cemiyetimizin noktai nazan siyasisine göre alâkadarlarla tevhit ve teşriki mesai edilmesi ve şarkta hakimiyeti Osmaniye katlyyen mevzuu münakaşa olmamak şartile garbın istihlâsı için icap eden tertibat ve teşkilâtın ikmalile Kuvayi Milliyenin Yunanlılara karşı bilhassa pek müsait olan lakece havalisinde faaliyete geçirilmesi ve bu hususta tarafı âlilerinden azami muavenetin ibzalı lâzımdır. Bulgaristan dalülinde cereyan eden harekâtı inkdâbiyenin de vesaiti mahsusa ile takibi. Bulgaristan metalibinin Kavala cihetlerine tevcihine her suretle çak-şılması faydalıdır. Bu husustaki mütaleai aliyelerile derecei mesai hakkındaki iş'aratmıza nıuntazırtz.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
296
Vesika, 252,
Edime, 7/8-3*1920
Kt O, 20. K.
Heyeti Temeiliyeye; Edirne Hey eli Merkezi y esinin is/arat* evvelî-y esin den Tekir dağının vaziyeti malûmu âlileridir. Der saadetten avdetimde bu defa da Frıızan Beyle görüştüm. Vali Beyin teşkilâtı mil üyeye muzaheret ve muavenet hakkında re&mî ve gayriresmî bir tebliğ ve is.*art vukubulmadığı cihetle kendisinin bu hususla iştigal e dem iveceğini ve buna taraftar bir valinin vücudu halinde keyfiyeti ol zam an teemmül ederek ya bu bapta sarfı mesai edeceğini veyahut muvaffakiyetini tahmin edemezse istifa edip çekileceğini beyan etti. Miri mumaileyh bu kanaatinde bir dereceye kadar haklıdır. Vali Beyin kanun dairesindeki muamelede ifratı ve zamanı hazıra; nezaket ve ehemmiyeti icabı Kuvayi Milliyenin lüzumu takviyesi hakkındaki lâkaydisi vilâyetin bir iki mahal müstesna olmak ü^ere her tarafında rüesa ve memurini hükümeti mütereddit ve lakayt bırakmaktadır. Evelce de bilmünasebe arzedildiği ve malûmu devletleri olduğu veçhile bizde ahali her işi hükümetten beklemekte ve marülârz rüesayı mülkiyenin vaz'ı bitaraf isi yüzünden teşkilâtı milliye matlubu âli üzere taazzuv edememektedir. Vilâyet dahilinde sık sık icra etmekte olduğum teftişlerde bilhassa köylülerle pek sikir temas ediyorum. Ekseriyet itibar ile bu tabaka her türlü fedakârlığa amadedir. Yalnız esbabı emlâk ile Balkan Harbi fecayünden felâket görenlerden ihtiyarlar zümresinin bir kısmı mühimmi faaliyetten mütebakidirler. Bilhassa kasabalardaki eşraf ve mütehayyizan Bolşeviklik kendilerinin kanaatince yanlış telâkkiye uğramıştır. Ondaki , .... . zenginlerin emlâk ve emvalini taksim etmekten ibaret ad ve teşkilâtı milli y ey i bu hususla alâkadar zannediyorlar. Gezdiğim yerlerde bu fikrî sakimin tashihine çalışıyorsam da bittabi her köye gitmek kabil olamıyor. Edime vilâyetinin bu vaziyet ve ahvali ruhi-yesini Istanbuldaki riifekaya da arz ve izah ettim. Bununla beraber icabında amali milliyenin müdafaası için az tok bir mevcudiyet ve kuvvet temin edeceğime ümitvanm. Ancak keyfiyetin esaslı ve şümullü olması cümlemizce şayanı arzu olup bu da mehaziri mesru-denin re Tine çalışılmakla kabil olacağı maruzdur.
K- O. 1 K. Cafer Tayyar
297
Vesika, 253*
Zata mahsustur Harbiye, 11/3/1920
Müsla teldir
Ankara K. O. 20 K Ve, Mahmut Beyefendiye Mustafa Kemal Paga Hazretlerine:
1 -— Dün akşam mevsuk İtalyan menabiinden şayanı itimat bir zata vaki olan mahremane ihbaratta mümessillerin dün badczzeval içtima ederek Londradan gelen ve Dersaadetteki Kuvayi Milliye rüe-sasımn tevkifi emrini havi olan meseleyi tezekkür ile kabul eyledikleri* binaenaleyh bu gibi zevatın bir an evel Dersaadette 11 uzaklaşmaları iean eylediği iş1 ar kılınmıştır. Biz bunu ya Mütelifinin bir blöfü veyahut Meclisi Millinin feshini nıünliç olacak Ferit Paganın mevkii iktidara getirilmesi gibi iki şıkka hamlediyoruz. Birinci şıkla bu gibi *evatın firan neticesinde bir iskandal yaparak naili emel olmak İkinci şıkla da ademi itimat vererek meclisi fesih ve vâsi bir tevkif at yaparak İtilâf Devletlerinin de muzahereti ile saltanat ve hükümet ile birlikte milliyetperverlerin aleyhine hareket etmektir. Tabiî her iki İhtimale karşı da buradan hiçbir yere gidilmiyccek., işin sonuna kadar vazifei namus İfa kılınacaktır. Salih Paşa bu vaziyeti bilerek ve bn hale bilerek sebep olmaktadır. Binaenaleyh evelce de arzeyledİğİmiz veçhile bu renksiz yeni kabinenin ıskatı için son derece çabsaçağız ve muvaffak olacağımıza da eminiz.
2 —- Mevsukan istihbar olunduğuna göre Allcnbi mütareke zeyli Yaver ve Reşit Paşalar tarafından hükümet namına Tevfik Paşa kabinesi zamanında imza edilmiştir. Ele geçince sureti takdim kjhnacaktır* (Rauf) ,.,
aeryaver
Salih
&if« Ankara, 11/3/1920
Kâzım Kara Bekir Paşaya, Eskışebirde Fahrettin ve Refet Beylere K. O. 3 Kumandanı Salâbattin Beye
Istanbulda n şimdi vürut eden telgraf sureti her ay i malûmat aynen arzolumır. (Bir suretinin On Dördüncü Kolorduya verilmesi Fahrettin Beyefendiden rica olunur.) ^ytâ Temsiliye namına
Mustafa Kemal
298
SURET
Dün akşam mevsuk İta! ya a meuabiinden sayam itimat bir zata vaki olan ma lire m a ne ihbara tta m ümessr ilerin nün badezzeval İçtima ederek Londradan gelen ve Dersaadettekİ Kuvayi Milliye rüesası-nın tevkifi emrini havi olan meseleyi tezekkür Üe kabul eyledikleri binaenaleyh bu gibi zevalin bir an evel Dersaadetten uzaklaşmaları icap eylediği îs*ar kılınmıştır. BU bunu ya Mütelifinin bir blöfü veyahut Meclisi Millinin feshini müntiç olacak Ferit Paçanın mevkii İktidara getirilmesi gibi iki şıkka hamlediyoruz. Birinci gıkla hu gibi zevatın firarı neticesinde bir iskanda) yaparak naili emel olmak ikinci şıkla da ademi itimat vererek Meclisi fesih vc vâsi bir tevkifat yaparak itilâf Devletlerinin de muzahereti ile saltanat ve hükümet ile birlikte milliyetperverlerin aleyhine hareket etmektir. Tabiî her iki ihtimale karşı da buradan hiçbir yere gıdihniyecek, iğin sonuna kadar vazifei namus ifa kılınacaktır* Salih Pasa bu vazıyeti bilerek bu bale bilerek sebep «dmaktadır. Binaenaleyh evelce de arteylediğimiz veçhile bu renksiz yeni kabinenin »katı için son derece çalışacağız ve muvaffak olacağımıza da eminiz.
Şifr* 14/3/1920
MUâLaceldir
Seryaver Salih Beye
Rauf Beyefendiye.
Mütarekenin hafi mevaddı müzeyyelesinden Erkânıharbiye Reisi S anisi Kâzım Paşanın malûmatı olması muhtemel bulunduğunu On Beginci Kolordu Kumandam Kâzım Pasa bildiriyor. Nazarı dikkati âlinizi ccl hederi m.
Mustafa Kemal
Şifre 14/3/1920
Müstaceldir
İsmet Beyefendiye
Kesit ve Yaver Paçalar taraf nidan imza edildiği Rauf Beyefendi tarafından istihbar ve bize de ij'ar kılman mütarekename mevaddı
299
hafiyesi hakkında Erkâuıharbiye Reî&İ Sanisî Kâzını Paşanın malûmatta r oldukları maznundur. Fevzi Paganım nazan dikkatinin celp Duyurulması mercudur,
Mustafa Kemal
Vesika, 254.
Harbiye. 11/3/1920 K, O. 20 Kumandan Vekili Mahmut Beyefendiye Mustafa Kem a] Paşa Hazretlerine:
1 — Son maruzatımıza ve kabine vaziyetleri hakkında bir gû* na mütaleatmıza destres olamadığımızdan ademi vusulünden ve Bihljetinizden bihakikm endişedeyim. Cevabınıza muntazınz.
2 — M araş müsadematınm ne suretle bağlayıp ne tarzda cereyan ettiği hakkında mufassal ve sizin mevsuk malûmatınızın işmarını da rica eyleriz Efendim. (Rauf)
Harbiye Nezareti Seryaveri Salih
Vesika, 255*
5if™ 13/3/1920
Gayet müstaceldir
Seryaver Salih Beye
. C: 11/3/1920:
X — Rauf Beyefendiye: Kabineye ademi iümat reyi vermek suretile taarruzun tarafımızdan yapılması o kadar kuvvetli bir sebebe istinat ettirilemeyecektir. Kâzım Kara Bekir. Fuat Paşalarla Ankara-ya gelmiş, olan Refet ve Fahrettin Beyler de ayni fikirdedirler. Ancak grupun der ece i tesanüt ve tecellüdüne ve vahdeti hareketteki azmi kafisine dair sarih bir fikir ve kanaat hâsıl etmek için Salih Paşanın grup heyeti idaresile müzakere etmeksizin hareket etmesini bir meşrutiyet meselesi yapmak hususundaki karar hakkında hiçbir mü-talea dermeyan etmemiştim.
2 — İngilizlerin tevkif kararına, muhaliflerin yaygaralarına karşı Meclisin. eesurane nihayete kadar vazifesine devamı pek nafi
300
ve parlak ur, Ancak zatı ilinizle beraber vücutları teşebbüsat ve harekâtı a t iyemiz için elzem olan arkadaşların neticede bize il abuk lan esbabı bohem eli al müemmen olmak şarttır. Aksi takdirde grupun vahdet ve azim dairesinde hareketini tanzim edebilecek zevatın jim-d id en tavzif iv le sizlerin hemen buraya gelmeleri elzemdir» Buraya gelecek zevat m ey atımda memleketi temsil evsafını haiz olanlarla icabında hükümet teşkil ve idare 1İ ya katin deki lerin bulunması mühimdir, itilâf Devletlerinin muameleİ zecriye tatbik edeceklerine şüphe yoktur.
3 — M araş meselesi ti ak kında vesaiki ha kik iyeye müstenit ayrıca bir rapor takdim ederim,
4 -— Büyük iştiyak ve hürmetle gözlerinizden öperim.
Mustafa Kemal
Başmemur Efendiye
Şimdi size bir telgraf yazacağız. Bunu mahallerine makine ha* çın da bizzat yazınımızı Mustafa Kemal Fasa Hazretleri arzu ediyorlar. İstanbulıt bilâhare tekrar bize veriniz.
Hayatı
Hamdi Beye
Bu telgrafı hemen bizzat keşide etmenizi ve bildirmenizi rica
edenm* Heyeti Temsiliye Kâtibi
Hayatî
Ankara, 16/3/1920
Diyarbekırde K. O, 13 K. Cevdet Beyefendiye Erzurumda K. O. 15 Kumandanı Kâzım Kara Bekir Faşa Hazretlerine
Srvasta K. O, 3 K. Salâhattin Beyefendiye Kon yad a K. O, 12 K. Fahrettin Beyefendiye
Burmada Fırka 56, Bandırmada K. O. 14, Balık erirde Fırka 61 Kum anda nlıkları n a.
Nazilli Mevki Kumandanı Servet Beyefendiye Edİrnede K. O, 1 K. Cafer Tayyar Beyefendiye Izrnilte Fırka 1 K. Rüştü Beyefendiye
Bu sabah 16/3/1920 İngilizler Şehzadebaşındaki karakolu askerimiz uykuda iken basarak altı kişiyi şehit ve on beş {kadarını mec-
301
ruh ettikten sora karakolu ve bir taraftan da Harbiye Nezaretini ve Tophaneyi ve Harbiye Telgrafhanesini işgal ettikleri bildirildi. Bu harekâtı yapan rıhtıma yanaşan İngiliz zırhlıları bahriye efradıdır. Istanbulda fevkalâde bir halin cereyan etmekte olduğu anlağı* lryor. Vaziyet Heyetimizce takip edilmektedir. Istanbulla muhabere ve münasebette müteyakkız bulunulması arzolunur.
Mustafa Kemal
Zeyilî Beyoğlu telgrafhanesini işgal ve memurini oradan tardet* mislerdin Dersaadet telgrafhanesini de bir saate kadar işgal edecekleri haber alınmıştır.
Vesika, 256.
İzmit, 16 Mart 1920
Heyeti Temsiliye tarafından bu sabah yazılan tamimi aldım. Esasen memlekette asayiş temini başlıca vazifemizdir. Binaenaleyh bu sabah îzmitteki İngiliz harp sefinesi kumandanı tarafından şifahî tebligatta da memlekette ittihaz edilecek mukarrerat her halde iyi ola^ cağı bildirilmesi üzerine bir kat daha asayişe çalışılmakta olduğunu arz ve müsterih olunması
Mutasarrıf Suat
Vesika, 257.
Konya Başmüdürü Beye
1 — Kolordu Kumandanı Fahrettin Beyefendinin yaverini makine başına çağırttırınız.
2 — Şimdi İstanbul merkezinden bir İngiliz tebliği resmisi yazılıyor. Bunun kat'iyyen intişarına meydan verilmemesi ve doğrudan doğruya işgal altmda bulunan İstanbul merkezine yol verilmemesi ve mephus tebliğin alınan merakızde imhasının derhal emir buyurul* ması arzu ve rica olunuyor, arzederîm.
Heyeti Temsiliye Kâtibi Hayatî
302
Şemsettin Beyefendiye
İstanbul merkezi ingiliz tebliği resmîsine Konya valisi Beyefendinin cevap verdiğini yazıyor. Paşa Hazretleri bunun sıhhatini an* lamak İstiyorlar, İstanbul merkezi ingilizlerin tamamile tahtı işgaİmdedir Efendim.
Hayati
Hayati Beye
Konya, 16 Martl9Z0
tstanbul merkezindeki memurların cevap almadıkları takdirde telgrafhaneden çıkarılmayacaklarım bildirmeleri ve ısrarlarr üzerine atideki cevap verilmiştir.
SUBET
tmza yerine Düveli itilâf iye tebligatıdır ibar esile çekilen telgraf-nameyi saat bir buçukta aldım. Asayişin muhafazosma çalışmak vazifemdir. Bu vazifeyi ifaya çalışacağım tabiîdir. Bu telgrafı çeken makam ve zatın bildirilmesi rica olunur
Vesika, 258.
Nunısra İSİ Erzurum. 22/9/1920
Ankarada Büyük Millet Meclisi Riyasetine
Esi i ha ve mühimmat ve erzak ve emvali metrukede vukubulan suiistimalât ve ^ayri kanunî ve nam adı dut tekâlif alız i, kanunsuz tahakküm ve teeebbür halk m hissiyatmı büsbütün rencide etmiş Erzu-rumun emniyetsiz vc ümitsiz bir vaziyete düşerek artık kendi eller ile idare edilmeleri lüzumu yegâne çarei necat ve halis addettiği bir zamanda buraya geldik. Paşanın da hareketi menafii memlekete tevafuk etmediği cihetle alenen yapılan fenalıklara hemen nihayet veril -rnesî ve tahkikat hitamında tahakkuk edecek hale göre müsebbiplerinin tecziyesi lüzumunda ahali müttefikan ısrar ve emniyetbahş tedabirin acilen ittihazı talebi ve vilâyet vekâletini bizzat muvakkaten kabul etmekliğinı paşa dahil olduğu halde ahali tarafından rica ve istirham olundu. Ahval mufassalan yazılarak bizzarure birkaç (kvlkaycbnzvsy) veçhile vekâletin Hüseyin Avni Beye tevdii
lüzumunu yazmıştım. Bizzat idarede bulıınmıyaTak haricen tanzimi umur ve gönderileri heyetin muvasalatında Meclise izahat vermek üzere Ankaraya gelmek ligim lâzımdır. Böyle nazik bir zamanda Av-ni Beyin tahkikatın ikmaline kadar vekâlette bulunması mebuslukla gayrikabili telif görülmemelidir. Meseleyi daha vahim bir safhaya (...,) ve Erzurum mukavemet ve mevcudiyeti zayi ettirmeden teklif atın kabulü pek açık olarak irtikâp edilmiş olan su-i istim al ât hakkındaki takibatın hitamına kadar memleketin kendilerinden addederek emniyet gösterdikleri Meb'us Hüseyin Beyin tebliği memuriyeti ve yirmi dört saate kadar cevap verilmesi ve keyfiyetten Pusanın haberdar edilmesi müstcrhamdır Efendim.
Büyük Millet Meclisi Reisi Sanisİ Celalettm Arif
Vesika. 259.
Gayet luuMrn ve mfirtftceldtr Erzurum, 24/9/1920
Hemen keşide edilecektir
Ankara da Büyük Millet Meclisi Riyasetine
Heyeti Vekiledo ve Büyük Millet Meclisinde kıraat olunacaktır.
Heyeti Vekileniu, Vekaleti Âlilerinin gayrimusip ve gayrikanunî bulduğunuz tekliflerimin hangileri olduğunu bildirmenizi rica ederim. Acaba Erzurum Mcb'usu Hüseyin Avni Beyin Erzurum vali vekâletine tayini talebi mi, eğer bu ise hatırı âlilerinde olmak gerektir ki. Aııkaradan çıkmazdan mukaddem Erzurum ahalisi kendisine vali bulup bize inha etsinler emrini sîzden telakki eylemiş idim. Ben de ahaliye emrinizi tebliğ ettim. Acaba hata mı ettim. Ahali de bu teklifi hüsnü telâkki ederek bu zatın asil gelinceye kadar vekil olmasını talep ettim. Bu talebi Ankaraya bildirdim. Silâh cepane temin eylemek üzere birçok fedakârlığa katlandığımız bir zamanda kırk elli bin silâhla milyonlarca mühimmatın dolayısile Rumlara satılması tahniyede vukua gelen suiistimalât yüzünden ahalide bîr galeyan uyan m as mdan dolayı hırsızların bir an evel tecziyelerini talep etmekliğim acaba gayrimusip ve gayrikanunî bir teklif miydi. İcra eylediğim takibat üzerine Tahniye Müdürü Avni Efendinin hesabatı tetkike başlandı. Ve beş bin kilo un sattığı meydana çıkar çıkmaz mumaileyhin intiharından ne mana çıkarılır. Emvali metruke satışlarından vukua getirilen suiistimalât bütün halkın ağ-
304
ztuda iten müsebbiplerinin zahire ihracım talep etmek acaba gay-rimusip ve gayrikanunî bir talep mi, ileri cepheden ordu namma mevcut suiistimal âtın bir an evel önü alınması için murahhas olmak üzere gelen alay kumandanlarının fîkâyatını dinleyip anları Büyük Millet Meclisi Riyasetine bildirmek te acaba gayrimünasip bir teklif gibi mi telâkki olundu. Müdafaai Hukuk halkın muta] e batını der meyan etmiş, olduğunu işittim. Erzurum muhitini zannedersem kâfi derecede tanımıyorsunuz. Buranın halkı bir kere feveran etti mi, anın önünde durmak gayet güç olduğunu bildiğimden bunun hudusun-dan evel lazımgelen tedabiri hakîmaneyi tevcih etmek acaba gayrikanunî ve gayrimusip bir teklif miydi. Ben zannediyorum ki vazıfei vatanîyemi ifa edebilmek için muhtaç olduğum istirahatı bir tarafa bırakarak bu işlerle uğraşmağı Heyeti Vekile takdir edecek ve gayrikanunî gayrimusip teklifin benden sudur eylemiyeceğine Heyeti Veküenİn kail olmasını beklerdim. Aranızda müddeayalımı takdir edecek arkadaşlarım mevcut olacağına kaniim. Daireı intihabt-yemi teftiş etmeksizin hemen Ankaraya muavedet imkân dahilînde değildir» Buraya geldim geleli bu gibi megagil ile uğraştığımdan kazaları dolagmıya vakit bulamadım Efendim.
Büyük Millet Meclîsi Reisi Sanisi Celadettin Arif
Vesika, 260.
Dersaadet, 17/10/1922 Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Tevfik Paşa oğlunu bendenize göndererek atideki telgrafça meyi verdiî
Meselenin gayet mahrem tutulması ricasile beraber vnkubulan tahkikatına nazaran İngilizler, konferansta Anadolu ile İstanbulini ayn ayn cephe arzetmesİnden İstifade ile hilâfet hamisi sıfatını iktisap etmeğe çalışacağından meseleye lâzımgeldiği gibi ehemmiyet verilmesini arzetmemi tebliğ ettirdi. Ferman, (ilâmıt)
«Gazi Mustafa Kemal Faşa Hazretlerine: Biavnihitaalâ ihraz olunan muzafferiyet, badeezin istanbul ve Ankara arasında tahaddüs etmiş olan ihtilâf ve ikiliği kaldırmış ve vahdeti mllliyemizi temin etmiş olup ancak Düveli Müttefika İle aramızda müsaleha henüz aktedil-memiş olmasından dolayı Avrupa şehirlerinden birinde karinen in-
20
305
ikadı derkâr bulunan sulh konferansına sabıkı veçhile her iki tata-fm davet edileceği malûm bulunduğuna mebnİ selâmeti milliycmize müteallik mevadı mühim menin evelce beynimizde müzakere ve teshiri zımnında istihzar atta bulunularak mezkûr konferansta müt-tehiden hukuku milletin müdafaasına sarfı mesai edilmesi nezdi âlilerinde dahi rehini tasvip olacağına kanaati kâmilem bulunduğundan olbapta tarafı senavcrilerile görüşüp anlaşmak üzere ahvale vâkıf ve emniyetinizi haiz bîr -zatın buraya gayet mahremane talimatı hamilen ve sürati mümkine ile izamı mü temennadır Efendim. 17/10/1922 İmza: Sadrazam Tevfik.»
Vesika* 261. '
Bursa, İS Tesrinievel 1922 tstanbulda Hâmil Beyefendiye
Türkiye Devletinin aleyhinde her türlü teşebbüsü daima nazarı dikkatte tutan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti mukabil tedbirlerini düşünmüştür. Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile şekil ve mahiyeti taayyün eden Türkiye Devletinin tarihi teessüsündenheri Türkiye mukadderatına vazrülyet ve bundan mes'ul yalnız ve ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti olduğu cihanca malûm ve hadisatı filiye ve muamelâtı siyasiye ile müeyyet bulunmaktadır.
Türkiye Büyük Millet Meçlisi ordularımn ibraz eylediği muzafferi yeti kat'iy yenin neticei tabiiyesi olmak üzere vukuu karip olan sulh konferansında Türkiye Devleti yalnız ve ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından temsil olunur. Bu hakayik kargısında gayrimeşru ve gayrikukukî olduğu Meclisi Âlice mükerrer en ifade ve ilân edilmiş olan heyetlerin veya bu gibi heyet mensubininin şimdiye kadar biddefaat vaki olduğu gibi bundan sora da siyaseti devleti teşvişten mücanebet eylememeleri hususunun ne derece azîm meşguliyeti badi olacağı d erk ardır Efendim.
Mustafa Kemal
Vesika* 262.
1 / 1010 P. R, 8/U/1922
Mahrem ve aceledir
Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 7/11/1922, şifreye;
Zatı sarililerinden telgrafla telâkki ettiğim emrin basında Tevfik Paşaya cevap olduğu mezkûr bulunmadığı gibi nihayetinde de tel-
306
grafnameyi kendisine tebliğim emir buyurulmadığmdan bunu bendeniz için bir veçhe telâkki etmiş ve binaenaleyh Tevfik Paşaya üç gün sarfında be§ kere o veçhe dahilinde bilvasıta tebligatta bulunduğum gibi hatta bir defasında konferansa murahhas .gönderilmemek içİn gazetelere, ajanslara tebliği icap eden beyanatının esaslarını havi bir müsvedde bile göndermiştim. Her def açında i§in derdesti müzakere olduğuna ve yakmda neticeyi bildireceğine dair cevaplar aldım. Keyfiyetin bundan ibaret -olduğu maruzdur ferman.
Hâmit
Vesika, 263-
Dersaadet, 29/10/1922
Ankarada:
Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine Gayet müstaceldir
Konferansa, Babıali de, Büyük Millet Meclisi de davet olundu, Babıalinin ademi icabeti, devletin altı asrı mütecaviz zamandanbe* ri müesses ve mahfuz olan, bütün âlemi islâm in alâkadar olduğu hüviyeti tarihiy esini mahkûmu indir as etmek, Büyük Millet Meclisinin ademi icabeti ise cihanın müştak ve ınuntazır olduğu sulhu akim bırakmaktır. Bu mühim mes'uliyetlcrî bittabi ne Babıali ne Büyük Millet Meclisi kabul ve tahammül eder, Zaten Babıali ile Büyük Millet Meclisi arasında hakikî bir ikilik mutasavver olmadığı ve her türlü ısrar ve tazyika karşı Sevr Muahedesinin ademi tasdikmda mukavemet ve tesadüf olunan müşkülâtı azîmenin iktihamt ile umuru İdarenin tedvirini ve işgalin taklili tesiri hususunda bezli mak-deret ve bu mey anda muvaffakıyatı vakıanın husulüne bikade-rilimkan hizmet eden heyetimiz hakimiyeti milliyeyi talikim ve tevsik suretile vahdeti idareyi temin için müzakereye de hazır olduğu halde mesaıi hayriyenin bir sulhu nafi ile semer atı siy asiy esini iktitaf hengâmmda müeahedei milletten ayrı kalmayı re bu sebeple bilitti-hat istihsali mümkün olan menafîi âliyei vatandan cüz*ü lâyetecezza-sını bile ifateyi asla tecviz etmez. Ayrılık şöyle dursun, en ufak bir muhalefeti dahi reva görmez. Hatta payı âdayı katı1 ve levsi istilâyı izale yolunda aeyfen mesaii cansiparane ve hndapesendanede bulunanla-
307
n nefislerine tercih eyler* Binaenaleyh ademi itilâf sebebile devlet ve milletin bağına maazallahii taalâ bir musibeti uzma getirmek ve muaveneti maddiye ve muzahereti maoeviyelerine nail olduğumuz âlemi islâmı miiteellim etmekten ise menafii âliyeİ vatan uğrunda temini vahdet, evvelce vacip ise bugün farz olmuştur. Şu halde hem istikbali memleket, hem müdafaai hukuku vatan hakkında müzakerede bulunulmak üzere Büyük Millet Meclisince tayin olunacak bir zatın talimatı mahsusa ile hemen gönderilmesini hassaten temenni ve hu şık tensip buyuru 1 madiği halde heyetimizden Ziya Pasa Hazretlerinin oraya gönderileceği beyan ve cevabının telgrafla bildirilmesi niyaz olunur.
Sadrazam
Tevfik
Vesika, 264*
Saltanatı milliyenin tahakkukuna dair Büyük Millet Meclisinde cerevan eden tarihî celselerden:
1 Teşrinisani 1922 de saltanatı milliyenin tahakkukuna dair Büyük Millet Meclisinde cereyan eden tarihî celsede Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin irat buyurdukları mühim nutuk:
Arkadaşlar! tstanbulda gayrimeşru bir sıfatı şahsına atfeden Tevfik Paşa evvelâ hususî ve mahrem olarak ordulannrzrn Başkumandanına, müteakiben onu jurnal eder tarzda acriî bir telgraf name ile Meclisi Âliye müracaatte bulundu. Dikkat buyurulursa gelen tel-grafuame ile efkârı umumiyet islâmiye teşviş edilmek isteniyor. Bu telgraf namedeki zihniyet, istiklâlimizi imhaya çalışan düşmanlarımıza karşı davayı mukaddesemizi müdafaada filen ve hukukan muvaffakiyetlere mazhar olan Hükümeti Milliyemizi duçarı zâf etmeğe maruftur. Mana ve mantıktan âri olan bu telgraf namenin muhteviyatı; Meclisi Âlinizin meveudiyetile tahakkuk eden bir şekli, bir hakikati tekrar mevzuuhabs etmemizi istilzam eyledi. Şekli idaremizde mündemiç bulunan hakikat, Türkiye halkının, mukadderatına bilfiil ve bizzat vazıulyet olması, hakimiyeti milliyesini, saltanatı milliyesini üç senedenberi kendi elinde bulundurarak davayı mukaddesini müdafaa etmekte bulunmasıdır.
Bu hakikatin tecellisi, bir batıhn zevalini müeddi oldu. Bu batıl, gayrimeşru, gayrîmakul olan şey bir milletin hukuku hakimiyet
308
ve saltanatının bir §ahıs uhdesinde temsil edilmesine müsaade edilmesiydi.
Bu nokta üzerinde bütün milletin ve arzuyu millete tebaan millet vekillerinden terekküp eden heyeti celilcnizin tabiî surette vermiş, olduğu karan, birçok defalar birçok arkadaşlarımızın muhtelif vesilelerle ifade ermiş, olmalarına rağmen ben de bir arkadaşınız sı tatile bu kürsüden ayni şeyi tekrar edeceğim. Beni beş on dakika daha dinlemek lûtfunda bulunmanızı rica ediyorum, (Hay hay sesleri)
Arkadaşlar; tavzihi hakikat için hep beraber Tünk tarihi ve İslam tarihi üzerinde kısa ve seri bir nazar geçirmeğe muvafakat buyurur musunuz?.
Efendiler, bu dünyayı beşeriyette asgarî yüz milyonu mütecaviz nüfustan mürekkep bir Türk milleti azimeai vardır. Ve bu milletin sahai arzdaki vüVati nispetinde sahai tarihte de bir derinliği vardır.
Efendiler, hu umkıı isterseniz iki mikyasla öîçelim: Birinci vahidi kıyası, edvarı kablettarih İyeye ait mikyastır» Bu mikyasa göre Türk milletinin ceddi âlâsı olan Türk namludaki insan, İkinci Ebülbeser Nuh Ateybisselâmın oğlu Yafesin oğlu olan zattır.
Tarih devrinin tedariki vesaikte pek müsamahakâr olan ilk safhalarına biz de müsamaha edelim. Fakat en bariz ve en maddî ve en katfî delâİli tarih iyeye istinaden beyan edebiliriz ki, Türkler on beş asır evel Asyanın göbeğinde muazzam devletler teşkil etmiş ve insanîrğjn her türlü kabil i yatma tecelligâh olmuş bir unsurdur. Sefirlerini Çine gönderen ve Bizansın sefirlerini kabul eden bu Türk Devleti ecdadımız olan Türk milletinin teşkil eylediği bir devletti.
Efendiler; yine malûmdur ki, dünya yüzünde yüz milyonluk bir Arap kütlesi vardır. Ve bunların Asyaî kısmı Ceziretülârapta müte-kâsif olarak arzı mevcudiyet eder.
Mazharı nübüvvet ve risalet olan Fahrîâlem Efendimiz bu kütlei Arap içinde Mekkede dünyaya gelmiş, bir vücudu mübarekti.
Ey arkadaşlar! Tanıt birdir, büyüktür; âdatı üâniyenin tecelli-yatına bakarak diyebiliriz ki: İnsanlar İki sınıfta, İki devirde muta» lea olunabilir. İlk devir beşeriyetin sahavet ve şebabet devridir. İkinci devir, beşeriyetin rüşt kemal devridir.
Beşeriyet birinci devirde tıpkı bir çocuk gibi, trpkı bir genç gibi yakından ve maddî vasıtalarla kendisile iştigal edilmeyi istilzam eder. Allah, kullarının lâzım olan uoktai tekemmüle vusulüne kadar içlerinden vasıtalarla dahi kullarile iştigali lâzımei ülııhiyetten a d dey-
309
lemistir. Onlara Hazreti Âdem Aleyhisselâmdan itibaren mazbnt ve gayri mazbut ve namütenahi denecek kadar çok nebiler, peygamberler ve resuller göndermiştir. Fakat peygamberimiz vasıtasüe en son hakayıkı diniye ve medenİyeyi verdikten sora artık beşeriyetle bilvasıta temasta bulunmağa lüzum görmemiştir. Beşeriyetin dereeei idrak, tenevvür ve tekemmülü her kulun doğrudan doğruya, il-hamatE ilahiye ile temas kabiliyetine vâsıl olduğunu kabul buyurmuştur ve bu sebepledir ki, Cenabı Peygamber, hatemülenbiya olmuştur ve kitabı, kitabı ekmeldir. Son peygamber olan Muhammet Mustafa Sallâllahüaleyhivesellem 1394 sene evel rnmî nisan içinde ve Rebiülevel ayının on ikinci Pazartesi gecesi sabaha doğru tan yeri ağarırken doğdu. Gün doğmadan! Bugün o gündür* Filhakika arabî tarihlerinde bu akşam yevmi vilâdetin tamam senei devriyesine tesadüf ediyor. İnşallah bu hayırlı tesadüftür. (İnşallah sada-larr) Hazrcü Muhammet eyyamı sahavet ve şebabetini geçirdi. Fakat
henüz peygamber olmadı. Yüzü nuranî, sözü ruhanî, rüşt ve riayette bibedel, sözünde sadık ve hilim ve mürüvvetçe saire faik olan Muhammet Mustafa evvelâ bu evsafı mahsusa ve mütemayizesile kabilesi içinde «Muhammedülcmin» oldu. Muhammet Mustafa peygamber olmadan evel, kavminin muhabbetine, hürmetine, itimadına mazhar oldu. Ondan sora ancak kırk yaşında nübüvvet ve 43 yaşında riaalet geldi.
Fahrıâlem Efendimiz, namütenahi tehlikeler içinde bipayan mihnetler ve meşakkatler karşısında yirmi sene çalıştı. Ve dini isi âmı tesise ait vazifei peygamberi&îni ifaya muvaffak olduktan sora vâsılı âlâyı illiyyin oldu. Kendisinin mazhan irşadatı olan bütün müslimön bilhassa Ashabı Güzin birçok gözyaşı döktüler. Fakat muktezayı beşeriyet olan bu hali teessürün bifaîde olduğunu derhal idrak eden erbabı fatanct Peygamberin arkasından ağlamak değil,
me&alihi ümmeti bir an evel hüsnü temşiyete mazhar edecek tedbir almak kanaatile toplandılar. Resulüekreme halife olacak bir cmîr intihabı mevzuu baba edildi. Ebubekirden şahsen çok hoşlanırdı ve enfası va peşinin i yaşarken Ebubekirin kendisine halef olması muvafık olacağını muhtelif tarzlarda İşaret dahi buyurmuşlardı. Buna nazaran toplanıp resmen bir intihap yapmaktan başka bir )ş kalmamış, olduğuna hükmolunahilirdi. Halbuki bu intihap keyfiyeti o kadar basit olmadı. Bilâkis mesele çok müzakerelere, münakaşalara ve çok esaslı ihtilâflara maruz kaldı. Emri intihapta mühim olarak üç muhtelif uoktai nazar tebarüz etti. Bu nokta i nazar-
310
lardan birisi makamı hilâfete istihkak, mecalini ümmeti rü'yet edebilmek için lâzım olan kudret ve kifayetin kaide ittihazı idi. Bnna nazaran makamı hilâfet en kuvvetli ve en nüfuzlu ve en reşit kav* mirt olacaktı. Bu noktai nazar cumhuru sahabenin idi
İki ncİ noktai nazar, o güne kadar nusreii İslama hizmet eden kavmin hilâfete müstahak addedilmeğiydi. Bu, ensarrn noktai nazarı idi. Üçüncü fikir ise kuvveti karabeti iltizam idi* Bu da Haşimî-lerin noktai nazarı idi. Bu üç noktai nazardan ittifakı ârâ ile birini tercih etmek ve emri İntihabı intaç eylemek mümkün olamadı. En nihayet teğet tüt ve fetretin derhal önüne geçmek lüzumuna kani olan Hazreti Ö m erin tesirile Hazreti Ebubekire biat olundu. Görülüyor ki, ilk halifenin intihabında temayülâtt umum iyenin tabiî temerküzünden ziyade şahsî tesir tesbiti şekletmiştir. Efendiler, bu muhalefet ve münakaşa un nabemahal olduğunu zannetmiyelim. Hakikaten emri hilâfet mileli islâm iyece en büyük bir maslahattır. Çünkü Efendiler, Halifei Nebeviye, ehli islâm arasında rabıta olan bîr emarettir. Ve ehli islâmın keliniei vahdet üzere içtimalannı temin eden bir emarettir.
Emaret işte Cenabı Hakkın bir sır ve hikmetidir ki, teessüsü daima satvet ve kuvvetle meşruttur. Andan maksadı aslî de defi fesat ve hıfzı asayişi bilât ve tanzimi umuru cihat ile mesalihi âmmeyi hüsnü tanzim ve tesviyeden ibarettir. Bu dahî ancak satvet ve kuvvete menuttur; âdetullah bu veçhile eari olagelmiştir. Buna nazaran yukarda izah ettiğim üç muhtelif noktai nazardan birincinin — ki kuvveti ve nüfuzu olan kavmin, milletin varisi hilâfet olması noktası .idi — diğer nikatı nazara müreccah ve galip olması tabiidir ve Hazreti Ebnbekirin bitte&ir makamı hilâfeti işgal etmesi isabet oldu. İşte bu suretle, zamanı saadetten sora hilâfet unvanile bir emareti islâmiye teşekkül etti.
Fakat Efendiler, peygamberin vefatile derhal her tarafta irtidat hakladı, irtica haşladı, iayan başladı.. Hazreti Ebuhekir bunları bertaraf etti; vaziyete hâkim oldu. Bir taraftan da tcveii hududı emareti îslâmiyeye tevessül eyledi, Ebuhekir, son demlerine yaklaşınca kendi intihahmdaki müşkülâtı tahattur etti ve Hazreti Örnerî vasiyetname ile bizzat intihap (etti.
Hazreti ömerin zamanı hilâfetinde memaliki islâmiye fevkalâde denecek derecede süratle tevessü eyledi, servet çoğaîdı. Halbuki bir milletin içinde servet ve gına husulü beynennas ağrazı dünyevi-yenin hudusünü ve bu da ihtilâl ve fitnenin zuhurunu bais olmak bu
311
âlemi kevnü fesadın m ok tez ayı ahualindendir. İşte bu nokta; Hazreti ömerin zihnini tahdiş ediyordu. Bir de Hazreti Ömer tahattur ediyordu ki, Resulü Ekrem, mahremi esrarı olan havası ashabına şunu demişti: «Ümmetim düşmanlarına galebe edecek. Mekke* Yemen, Kudüs ve Şamı fethedecek, Kisra ve Kayserin hazinelerini taksim eyli-yecektir ve fakat ondan sora aralarında fitne ve ihtilâl ve nefsani-yetler hadis olarak mülûkü salifin mesleğine gideceklerdir...» Hazreti Ömer bir gün Huzeyfetülyemani Radiyaîlahüanh Hazretlerine, deniz gibi temevvüç edecek fitneyi sorduğu zaman aldığı cevapta: «Senin için andan beis yok; senin zamanınla onun arasında kapalı bîr kapı vardır.» dedi.
Hazreti Ömer sordu:
Bu kapı kırılacak mı, yoksa açılacak mı? Huzeyfe: Kırılacak!» dedi.
Hazreti Ömer: öyleyse artık kapanmaz dedi ve izharı teessüf etti. Hakikaten kapı kırılmak mukadderdi. Çünkü memaliki İsla-mİye vüs*at bulmuştu, iş çoğalmıştı. Bu şekli emaret ve bu tarzı idare ile her yerde adaleti kâmile icrası müşkül olmuştu. Hazreti Ömer bunu idrak ediyor, sıkılıyor ve Alîahına yalvararak diyordu ki, Yaran! Ruhumu kabzet.
Ömer bir gün ağlarken sebebi soruldu:
«Nasıl ağlamıyayım ki» Fırat kenarında bir oğlak zayi olsa korkarım ki Ömerden sorulur t» diye cevap verdi.
Evet, Hazreti Ömer (Radiyaîlahüanh) artık hilâfet unvanı altm» daki tarzı emaretin bir devlet İdaresine nakâfi olduğunu, bir zatın kendi faziletinde, kendi kudretinde ve hatta kendi mehabetinde olsa dahi bir devletin idaresine nakâfi olduğunu bütün manayı şamilde idrak eylemişti. Hatta bu endişe ile idi ki, Ömer kendinden sora artık bir halife düşünemez oldu. Kendisine oğlunu tavsiye ettikleri zaman «Bir haneden bir kurban yetişire dedi, A bd ur rahman Bin Avfı çağırdı:
¦«Ben seni veliaht eylemek istiyorum» dedi. O da: «Bana kabul et dîye rey ve nasihat eyler misin» dedikte Ömer: «Edemem» dedi.
Abdurrahman: «Vallahi ben de ebediyyen bu işe giremem* dedi. En nihayet Ömer, en makul noktaya temas etti; emaret, devlet ve millet işini meşverete havale etti. Ömerden sora ashabı şûra ve bütün halk mescidi lebalep doldurdu ve orada bazı sayam dikkat vaziyetlerle yine idarei ümmeti, intihap ettikleri bir halifeye tevdi ettiler,
312
Hazreti Osman halife oldu. Fakat kmlmıya mahkûm olan kapı, * artlk kırılmıştı. Memaliki îslâmiyenin her tarafında bin türlü kılü-
kal ve ademi hoşnudi bağladı. Zavallı Osman âciz ve naçiz bir vaziyete düğtü. O kadar ki, Şam valisi Muaviye onun hayatım muhafaza etmek için nezdi himayetkârisine davet etti. Buna muvafakat ede* m iyen Hazreti Osm ana tarafı vilâyetpenahiden muhafazai nefis için asker göndermeği teklif etti. Bunların hiçbirisine, meydan kalmadı. Her tarafta isyan eden muhtelif mrntakalar halkı Medinede, evinin içinde Hazreti Osmanı tahtı muhasaraya aldı. Ve zevcei muhtereme* sinin yanında şehit etti. Birçok gürültülü ve kanlı vakayiden sora Hazreti Ali (Kerremallahüveçhe) makamı hilâfete getirildi.
Tekrar edelim ki, kapı kırılmıştı. Ayni ırktan olmakla beraber Irak ba§ka bir gey, Yemen başka bir §ey, Suriye başka bir şey ve hıttai Hicaziyc de bambaşka bir şeydi.
Hicazda bir halife; Suriyede kuvvete istinat eden bir vali İle Sıf-finde kargı karşıya gelmeğe mecbur oldu. Muaviye Hazreti Ali (Kerremallahüveçhe) nin hilâfetini tanımıyor ve bilâkis onu hum Osman ile itham eyliyordu. Vazifesi âlemi islâmda ahkâmı Kur'ani-yenin temini tatbikatından ibaret olan halife, mızraklarına mesahi-fi şerife geçirilmiş Emeviye ordusunun karşısında muharebeyi kat'a mecbur oldu. Bizzarure tarafeyn hakemlerinin vereceği karara teba-iyete söz verdi. Muaviyentn murahhası Amr İbııüluj ile Hasreti Alinin murahhası Ebumusel Eş'ari tahkimnameyi tanzim için kargı karşıya geldikleri zaman Hazreti Ali hazır bulunuyordu. «Emirül-müminin Ali ile Muaviye arasında tahkimnamedir» diye yazılan cümleye derhal Muavıyenin murahhası itiraz etti ve dedi ki: «O, Emi-rülmüminin kelimesini oradan kaldır. Sen yalnız emrinde bulunanların emîri olabilirsin. Şam ahalisinin e miri değilsin.»
Hazreti Ali, isminin başındaki sıfatın kaldırılmasına muvafakat etti. Bundan sora iki taraf murahhasının yekdiğerine karşı kullandığı adi hile cümlece malûmdur. Bunda muvaffak olan Amr İbnüLas Muaviyeye hilâfetini tepşir etti. Diğer taraftan Hazreti Ali de hükkâmın hükmüne sadık kalacağına söz verdiği halde biraz tereddüdü müteakip icrayı hilâfete devam etti. Görülüyor ki Resulûllahm vefatından yirmi beş sene kadar kalil bir zaman sora âlemi islâmiyet içinde, isi âmin en büyük zevatından ikisi karşı karşıya iddiayı hilâfet İle arkalarından sürükledikleri ayni din ve ayni ırktaki insanları kanlar içinde bırakmakta beis görmediler. En nihayet hilesinde muvaffak olan, saf ve nezih olanı mağlûp ve evlâdü ayalini mahvü peri-
313
şan eyledi ve bu suretle hilâfet unvanı altındaki emareti islâmiyeyi yine hilâfet unvanı altında saltanatı islâmiyeye tahvil etti. Salta* natı Emeviye, büyük istilâlar yapmakla beraber baştan nihayete kadar hunin ve elim vakayı ile ancak doksan seneyi doldurabilmiş ve hicretin 132 inci senesinde Arap milleti, salâtini Emeviyeyİ başlarından atmış ve yerine başka namda bir devlet tesis etmiştir. Bu devlete, Devleti Abbasîye ve devletin resikarında bulunan insanlara da halife derlerdi.
Merkezi faaliyeti Irakta bulunan Hilâfeti Abbasîyenin mevcudiyetine rağmen Endülüste dahi ^Halîfciresulûllah» ve «Emiıülmüminin» unvan]arile asırlarca saltanat sürmüş hükümdarlar mevcuttu- Beyanatıma mukaddeme olarak izah etmiştim ki, bundan 1500 sene evel, yani hicreti ncbeviyeden iki buçuk asır evel Ortaasyada muazzam bir Türkiye Devleti mevcuttu. Kablelislâm mevcut olan bu devletlerin sahibi Türkler, bundan 1000 sene evel islâmı kabul ettiler. Evvelâ şarka doğru tevsii mcmalik ederek Çin hududuna kadar icrayı nüfuz eylediler. Hulefayı Abb asiye zamanında bu civanmert, asalet ve şecaatle benam olan Türkler, asker olarak Suriyeye, Iraka kadar geldiler, Hulefayı Abbasiyenin tahtı idaresinde bulunan bu yerlerde iktisabı nüfuz ettiler. En yüksek idare ve emrü kumanda makamına irtika eylediler.
Dördüncü asrı hicride idi ki, Selçuk Hükümeti namı altında muazzam bir Türk Devleti teşekkül etti. Bu devletin namı altında icrayı faaliyet eden Türkler, bir taraftan BCafkasyaya, diğer taraftan cenuba, İran ve Iraka ve Suriyeye, garbc, Anadoluya nüfuz eyledi.
B ağdana oturan Hulefayı Abb asiye bu Türk Devleti muazza masını n dairei nüfuzuna girmişti. Filhakika bn Türk Devleti beşinci asır evasıtrada Maveraünnehir ve Harzemi, Şam ve Mısın ve Anadolu krt'asının çoğunu ve birçok mcmalikı zaptla hududunu Kâg-gardan ve Seyhun mecrasından Akdeniz ve Bahri Ahmer ve Bahri Ummana kadar tevsi etti ve Bağdatta bulunan Hulefayı Abbasiyeyi yedi ihtiyar ve idaresine aldı.
Bağdatta ayni merkezde «Melikgalı* namında Türk hakimiyetini temsil eden bir zat ile halife namım taşıyan Muktedİbillâh yanyana oturdular ve akraba oldular. Bu vaziyeti biraz tahlil etmek isterim.
Türk bakam ki, muazzam bir Türk Devletinin hakimiyet ve saltanatını temsil ediyor, temasında bir hilâfet makamının ayrıca m ah-
314
fuziyetinde bir beis görmüyor. Eğer böyle bir mahzur görseydi zaten yedi idaresine aldığı makamı ortadan kaldırmak ve o makama ait sıfat ve salâhiyatı kendi makamında memzuç bulundurmak mümkündü. Hazreti Selimin takriben beş asır sora yaptığım eğer isteseydi, Melikşah daha o zaman Bağdatta yapmış olurdu. Müsarİleyhin belki yalnız düşündüğü bir şey var idiyse o da, Türkiye Selçuk Devletine daha sadık ve makamı hilâfete elyak diğer birinin Halife MuktedibiHâha halef olmasını temin etti.
Filhakika Muktedibillâhm veliaht olan oğlunu azil ve onun yerine kendi torununu ikame için halifeyi tazyik etti. Melikşah ölmeseydi bu böyle olacaktı.
Şimdi Efendiler, makamı hilâfet mahfuz olarak onun yanında hakimiyet ve saltanatı milliye makamı — ki Türkiye Büyük Millet Meclisidir — elbette yanyana durur ve elbette Melikgahın makamı karşısında âciz ve naçiz bir makam sahibi olmaktan daha âli bir tarzda bulunur; çünkü bugünkü Türkiye Devletini temsil eden Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Çünkü bütün Türkiye balkı, bütün kuvasile o makamr hilâfetin istinatgahı olmağr doğrudan doğruya yalnız vicdanî ve dinî bir vazife olarak taahhüt ve tekeffül ediyor.
Mütaleatı tarihiye silsilesi üzerinde birkaç adım daha beraber atalım:
Bu adımlarımız bizi bugünkü şekli idaremizin nekadar tabiî nekadar zarurî vc Türkiye için ve bütün âlemi islâm için nekadar nafi ve musip olduğu neticesine isal edecektir.
Efendiler; Ortaasyada devlet üstüne devlet teşkil etmiş olan Türkler, daha garpte Iran Selçukileri ve Ana dol uda da Rum Selçuki-leri namı altında pek muazzam ve pek müteıneddin devletler teşkil etmişlerdir. Konya d a merkezi hükümetlerini tesis etmiş olan Rum Selçukileri, malûmu âlileri olduğa üzere 1308 senesine kadar muha-fazai mevcudiyet eyliyorlar. Maruz İslâm Türk Devletleri icrayı faaliyet ederken Cengiz Han namındaki cihangir Kara Kurumdan çıkarak 1227 senesinde hudutlarım Çin Denizine, Bahri Balağa, Bahri Siyaha kadar tevsi eyliyor. Cengizin torunu Hulâgû idi ki, 656 senei hicrisinde (Milâdî 1258) Bağdadi zaptederek Halifei Abbasî Mu-tasımı İdam ediyor ve bu suretle dünya yüzünde füen hilâfete hatime veriyor. Irtıhali Fahriâlemden sora birinci Halifei Resul Ebubekir ne dünyayı istemiş, ne dünya ona teveccüh eylemişti.
315
İkinci halife Hazreti Ömer, hayatı içti m a iye d eki teme vvüca tın gayr.kabilî tevkif olduğu kanaatini hayatında yakinen idrak ederek muztaribirruh olarak vefat etti.
Hazreti Osman a gelince, mukadder olan tehacümat içinde kanını kiiahullaha a-kıtarak terki dünya eyledi.
Hazreti Ali, hilâfeti uhdesinde takarrür ettirememek ve ehlibeyti resulün hukukunu muhafaza edememek bedbahlisile glryan oldu.
Emevîler doksan seneden fazla hilâfeti muhafaza edemediler. En nihayet nüfuzu hilafeti Bağdat surlarma kasra mecbur olan Abbasî Halifelerinin sonuncusu Mutasimi evlât ve ayalile ve sekiz yüz bin kişi Bağdat ahalisi)e beraber Hülâgüya kurban verdiler,
Hulefayı Abbasi yen in zâfını görmekle « Hatifei Resulûllah* ve «EmirüImürnİnİn* unvanlarım almış olan ve nüfuzu hilâfetleri EI-liEiiııra sarayının kadısından çıkamamağa mahkûm kalan Emlülüsltdu halifelerin de besinci asrı hicrî iptidaurndaki akıbeti feciası malûmdur. Bağdattaki Hulâgûnun ihdas eylediği va'k'ai mühimine neticesinde küreizcmin üzerinde halife ve makamı hilâfet madum bir hale getiriliyor. Bundan üç sene sora, yani 659 tarihi hicrisinde (Milâdî, 1261) idi ki, Hulefayı Abbasiye neslinden Ehnüstansırıbillâh isminde bir zat Hulâgûdıan kurtulup Mısır hükümetine iltica etti ve bu zat Mısır Meliki tarafmdan halife tanındı. Bundan sora ou yedi zat halife unvanını haiz olarak ve fakat hiçbir salâhiyet^ hiçbir tesir ve nüfuzu olmıyarak doğrudan doğruya Mısır Hükümetinin himayesinde yekdiğerini istihlâf ile imran hayat eylemiştir. Selçukî Devletinin idaresinde teşettütü umumî hâsıl olması üzerine Türkler 599 tarihi hicrisinde (Milâdî, 1300) Selçuk Devleti yerine Osmanlı Devletini ih-yaen tesis eylediler. Bu devletin ulularından Yavuz Hazretleri 924 tari* hi hicrisinde (Milâdî, 1517) Mısırı zapteylediği zaman orada idam eylediği Mısır hükümdarlarından başka unvanı halife olan bir zat buldu.
Halife sıfatının böyle bir şahsı âciz tarafından kullanılması âlemi islâm için sin olduğuna şüphe etmediğinden o sıfatı Türkiye Devletinin 'kuv asına istinat ettirerek ihya ve ilâ eylemek üzere aldı.
Efendiler, Osmanlı Devleti ki 1300 de teessüs etmişti. Hilâfeti aldığı 1517 tarihinden ancak elli sene serasına kadar tarihi cihanda devri itilâ denilen ve muvaffakıyatı mütevaliye ve asîme île mal' olan takriben üç asırlık bir devir yaşadı. Ondan sora.. Ondan sora Efendiler, inhitat, inhitat başlıyor.
316
Efendiler, devri inhitatın her safhası Türkiye Devletinin hudutlarını biraz daha darlaştınyor. Türk milletinin maddi ve manevî kuvvelerini biraz daha fazla taksir ediyor. Devletin istiklâlini darbeliyor, arazi, 'servet, nüfus ve haysiyeti millet azamî bir süratle mahvü tcbah oluyor.
Nihayet âli Osmaımı otuz altıncı ve sonuncu padişahı Vahdet-tinin devri saltanatında Türk milleti en derin hufrei 'esaretin önüne getiriliyor.
Binlerce şenel er d enberi istiklâl mefhumunun timsali asili olan Türk milleti bir tekme ile bu hufrenin içine yuvarlanmak isteniyor.. Fakat bu tekmeyi vurdurmak için bîr hain, bişuur, bı idrak bir hain lâzımdı» Nasıl ki, kanunen idamı lâzım gelenlerin bite ipini çekmek için kalp ve vicdanı ulviyeti insaniyeden mücerret bir mahlûk aranır, îdam hükmünü verenlerin böyle adi bir vasıtaya ihtiyaçları vardır; o, kim olabilirdi? E. Türkiye Devletinin istiklâline hatime veren, Türkiye halkının hayatını, namusunu, şerefini imha eden, Türkiyenin idam -kararını ayağa kalkarak bütün en d amile kabul etmek istidadında kim olabilirdi?.
(Vahdettin, Vahdettin sadalan, gürültüler*.)
Paşa Hazretleri (devamla) —Maatteessüf bu mîlletin hükümdar di* ye, sultan diye, padişah dîye, halife diye başında bulundurduğu Vahdettin., (Allah kahretsin sadalan) Vahdettin bu hareketi denaetkaranesile yalnız kendinin lâyık olduğu bir muameleyi kabul etmiş, olmaktan başka hiçbir şey yapmış olmadı.
Vahdettin bu hareketle kendini Öldürdü ve temsil eylediği şeklî idarenin ind İrasını zarurî kıldı. Fakat Efendiler; millet, hiçbir vakit bu hareketi bıyanetkâranenin kurbanı olmağa razı olamazdı. Çünkü millet, icabı teamül olarak başında bulunanların mahiyeti hareketini suhuletle idrak edecek rüşt ve kabiliyette idi.
Millet, tarihin vuzuhundan asırlardanberi duçar olduğu felâketlerin esbabım bir anda hulâsa edebilecek hassasiyet ve intibahta idi.
Millet, şahısların hırsı saltanat, hırsı tahakküm, hırsı istilâdan bağlıyarak temini menfaat ve rahat ve tevsii sefahet ve rezalet, ibzalî israf at gibi hasis maksatları için vasıta ve kuvvet olmak yüzünden kendi benliğini unutacak mertebede geçirdiği gafletlerin netayiei eli-mesini derhal hulâsa edebilecek rüşt ve kemalde idi. Artık milletin en makul ve en meşru ve en t İnsanî salâhiyetini istimal etmek zamanı geldiğinde tereddüdü kalmamıştı.
Tarihi cihanda bîr Cengiz, bir Selçuk, bîr Osman Devleti tesis eden ve bunların hepsini h adisi t ile tecrübe eyliyen Türk milleti
317
bu defa doğrudan doğruya kendi tıam ve sıfatında bir devlet tesis ederek bütün felâketlerin karşısında ımefttur olduğu kabiliyet ve kudretle ahzi mevki etti (Şiddetli alkışlar). Millet, mukadderatını doğrudan doğruya eline aldı ve millî saltanat ve hakimiyetini bir şahısta değil, bütün efradı tarafından müntehap vekillerden terekküp eden bir Meclisi Âlide temsil etti, t§te o Meclis, Meclisi Ali-nizdir; Türkiye Büyük Millet Meclisidir ve bu makamı hakimiyetin hükümetine Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti derler. Bun* dan başka bir makamı saltanat, bundan başka bir heyeti hükümet yoktur ve olamaz.
Kendine sıfatı hilâfeti izafe eden bu mevkii gahfiî münhedim olunca makamı hilâfet ne olacaktır bu al i varidi hatır olur!
Efendiler, hulefayjt Abbasi ye devrinde Bağdatta ve ondan sora Mısırda hilâfet makamının asırlarca müddet saltanat m akam ile yanyana ve fakat ayn ayrı bulunduğunu gördük. Bugün dahi saltanat ve hakimiyet makamite makamı nilufetin yanyana bulunan ilmesi en tabiî halattandır* Şu farkla ki. Bağda tta ve Mısırın takana t makamında bir şahıs oturuyordu. Türk İyede o makamda asıl olan milletin kendi*i oturuyor.
Makamı hilâfette dahi Bağdat ve Mısırda olduğu gibi bikudret veya mülteci bir şahsı âciz değil, istinatgahı Türkiye *Dcvleti olan bir şahsı âli oturacaktır. Bu suretle bir taraftan Türkiye halkı a»-ri bir devleti mütemeddine hafinde ber gün daha rasin olacak, her gün daha mes'ut ve müreffeh olacak, her gün daha çok insanlı ğ*nı ve benliğini anlıyacak; eşhasın hıyaneti tehlikesine kendisini maruz bulundu mu yacak, diğer taraftan makamı hilâfet te bütün âlemi İslimin ruh ve vicdanının ve imanının noktaİ rabıtası, kulübü islâmiyamn badii inşirahı olabilecek bir izzet ve ulviyetle tecelli edecektir.
E d ı Liftler, Türkiye Devletinin, Türkiye Büyük Millet Meeliai ve onun hükümeti mefhumlarmın millet vc memleket için nekadar kuvvet ve feyz ve halâa ve saadet vadettiğini izaha lüzum göremem. Üç senelik tecnriibü filiye ve bunun semeratı mes'udesî kafi fikir ve kanaat verebilir itikachndayım. Bundan sora makamı hilâfetin dahi Türkiye Devleti İçin ve bütün âlemi islâm İçin nekadar fe-yizbar olacağım da İ&Ükbal bütün vuzubile gösterecektir. (İnşallah sadalan)
Türk ve İslâm Türkiye Devleti, iki saadetin tecelli ve tezahürüne memba ve menşe olmakla dünyanın en bahtiyar bir devleti olacak* Ur. (İnşallah sa daları]
318
Bu maruzat ve izahata nihayet vermek için heyeti aliyenİze şunu aTze deyim ki, bütün ruf ©kamın mevzuubahs olan meselenin esasında tamamen müttehit ve müttefik olduğunu büyük bir kanaati vicdaniye ve muhakemei fikriye ile beraber olduğunu görüyorum. Bu hal milletimizin cidden teşekkürünü mucip bîr haldir. Heyeti Celilenizin namütenahi takdir at ve tebrikâtı istilzam eden bir hakkıdır.
Deminden mufassal bir takrir okunmuşta. Şimdi okunan bir iki takrir. daha var. Her üçünün muhteviyatı arzettûğim gibi, nikatı esasiyede birdir. Binaenaleyh yapılacak şey, bu üçünü daha sarih ve daha güzel bir tarzda tesbit etmek ve Heyeti Celileniain reyi katisine iktiran ettirerek bir an evel ilân etmek ve bu sayede bütün düşmanlarımızın aleyhimizde aldığı tedbirlere karşı mâni olmaktır. (Şiddetli alkışlar).
Vesika, 265.
Hanedanı Âli Osm and an Halifei Müslim i» Abdülmccit Hazretlerine
Tel 2 688
Ammei 'müslimin için mucibi malı volan düşman tekâlifi şed i d esini kabul ve müsliminin müdafaai rmicahedanelerinde düşmana muvafakatle beynelmüslimin ikaı şer ve fesat ve sefki dimaye filen teşebbüs ve bu harekâtında devam ve ısrar ve binnihaye ecnebi himayesine tevdii nefsederek bir ingiliz gemisile makar ve makamı hilâfetten firar eden Vahdettin Efendinin Türkiye Büyük Millet Meclisi Şer'iye Vekâletinden verilen fetvayı şerife mucibince haFine Meclis Heyeti Umumiyesinin 13 Teşrinisani 1922 tarihinde miinakit 140 uıcı içtimainin beşinci celsesinde müttefikan karar verilmiştir.
Türkiye Devletinin hakimiyetini bilâkaydü şart milletin uhdesinde mahfuz tutan Teşkilâtı Esasiye Kanununa tevfikan icra kudreti ve teşri salâhiyeti kendisinde mütecelli ve mütemerkiz bulunan milletin yegâne ve hakikî mümessillerinden mürekkep Türkiye Büyük Millet Meclisinin 1 Teşrinisani 1922 tarihînde müttefikan kabul ettiği esbabı mucibe ve esasat dairesinde Meclisi Âlice 13 Teşrinisani
319
1922 tarihinde miinakit celsede makamı muallâyı hilâfete intihap buyurulmuş olduklarını hürmeti mahsusa ile zatt hazreti hilâfetpe-nahilerine arzederim.
Keyfiyet Türkiye Büyük Millet Meclisince âlemi islâm a ve Türkiye halkına iblâğ olunmuştur, intihabı vakiin âlemi islâm için rnü-teyemmen ve füyuzatbahş olmasını eltafı ilâhiyeden tazarru ve niyaz eylerim. 19 Teşrinisani 1922
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Vesika, 266.
Zata mahsus gayet aceledir P. 19/11/1922
Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
1 — Makamı Hilâfete intihap olundukları hakkında Büyük Millet Meclisi Riyasetinden keşide buyurulan telgraf nameyi bizzat Hali-fei Müslimin Âbdülmecit Hazretlerine arz ve takdim eyledim. Cevap-namei hilafetpenahi yann sabah arzedilccektir.
2 — Zatı hazreti hilâfetpenahi Dolmabahçe saraymda ikamet buyuracaklardır ve tebrik merasimi 21/11/1922 de mezkûr sarayda icra edilecektir.
3 — Zatı hazreti hilâfetpenahi İmza balâsında «Halifei Müslimin. ve Hadimülharemeyn» unvanının bulunulmasını ve cuma selâmlığında iksa buyuracakları elbise hakkındaki mütaleanm istifsanm irade buyurdular. Cuma selâmlığında hil'at ve Hazreti Fatihe ait şekilde bîr sarık takınması mümkün ve muvafjk olacağı mütaleasmda bulunuyorlar. Bu husustaki mütaleanm bildirilmesini rica ederim.
4 — Âlemi İslama yazılacak beyannameyi verilen esasa t dairesinde ihzar ettirerek zatı hazreti hilafetpenahiye okudum. Vahdettin Efendinin âlemi İslama karşı vaziyeti fetvayı şerife ile taayyün etmiş olduğundan şimdiye kadar kendileri hakkında hüsnü muamelede bulunmaktan uzak kalan bu a daim hakkmda kendisine şimdi bir şey söylememesinin daha asilâne bir hareket olacağını binaenaleyh Vahdettin Efendiye ait aksamın meskût geçilmesini maama-frh selâmeti memleket aksi tarzı icap ettiriyorsa bunun dahi yapılabileceğini irade buyurdular. Kendileri de sureti mahsusada bir
320
bayatına m e hazırlanıp olduklarından bu gece her ikisini tevhit ve telif edecekler ve yann öğleden evel bana göndereceklerdir, B^yun-namei hilâfetuenahınin İstanbul gazetelerinde hini neşrinde türk-çesile beraber bir de arapça suretinin neşrettirilmeflindekj rnüıalea» nın da istifsarını irade buyurdular. Bu husustaki mütaleanın İg'an* m rica ederim,
5 — Mustafa Kental Pasa Hazretlerine, Rauf Beyefendiye 19/11/ 1922 sa. 11, 45 sora d a 103 numara ile arzedilmiştir.
Refet
321
TRAKYA TEŞKİLÂTINA AİT
VESİKALAR
Tdfir*T Edime, 6 Tegrinievel 1919
Srvasta Müdafaai Milliye Cemiyeti Mümessili Mustafa Krıiiiiî Paşa Kaimelerine
Kongre mukarreri t m m binnihaye kabul edilerek Ali Rıza Pasa kabinesinin Kongreye istinaden mevkii iktidara geldiğine dair Edİmeye keşide buyuru lan telgraf name ancak bujrün heyetimize tebliğ edildi. Trakyamn müdafaasr maksadile teşekkül edip birçok müşkülâta rağmen vilâyetin en ufak nahiyelerine varıncaya kadar teşkilâtını tevdi eden ve dahilde ve hariçte mevcudiyetini tanıttıran ve bu ane kadar sizinle hemfikir bulunan cemiyetimizin maksat ve mesleği Kongrece deruhde edilen o e asalı ihtiva ettiği cihetle mukarreratnuca tamamile iştirak ettiğimizi kemali fahrile a neylerim.
Trakya - Pasacli Müdafaa Cemiyeti namına
Şükrü
Telgraf Edirne, 7/10/1919
Sivas Müdafaai Hukuku Milliye Heyeti Mümessili Mustafa KenuJ
Pasa Hazretlerine
1 -— Ulema, eşraf, ahaliden mürekkep bugünkü muazzam İçti mada Müdafaai Hukuku Milliyenin Trakya da idaresini Trakya - Paşaeli Cemiyetine havale eylemesi ile bâr kat daha kespi kuvvet ve vüs'at eylemi; olan cemiyetimizin her türlü mukarreralmıza mntavaate müheyya ve tebligatınıza muııtazır bulunduğu,
325
2 — Vali Salim Paga ile Polis Müdürü Fuat Beyin bu gece bir ecnebi otomobiline rakİben Bulgar İşgali altında bulunan Karaağaca firar ettikleri maruzdur*
3 — Vali vekâleti de M ek tabî ihsan Adli Beye tevdi kılınmıştır,
Trakya - Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına Edirne Belediye Reisi Şevket
Sivas, 7/10/1919
Edîrnede Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Trakya - Paşaeli Heyeti Merkeziyesi Riyasetine
C: 6 ve 7/10/1919 telgrafnamelere i
1 — Rumeli ve Anadolu ayni ruh ve vicdanla mevcudiyet ve istiklâli millimizi kurtarmak azmile mücahedei mukaddeşeye atılmış olduğundan makasa ve esasatta ittihadı tam bulunacağı esasen hüg-tibah idi. Tepşiratı âlileri kemali şükran ve meserretle karşılandı. Amali megruai milli yemizde muvaffak hilbayr olmakhğrmızı Cenabı Haktan temenni eder, hissiyatı samimane ve ihtîramkananemizi takdim eyleriz.
2 — Yeni kabine ile tamamen temini itilâf edilebilecektir. Mu» habere deyiz, Neticesi ar solunacaktır.
3 — Muntazaman muhafaza t irtibatı hassaten rica ederiz Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
Edirne, 7/10/1919
Srvasta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Bugün bütün Edime vilâyetinin vali vekili ve orduyu hümayun kumandan vekili, ulema, eşraf, ahali belediye dairesinde bilişti mu Müdafaai Hukuku Milliye Heyetini idare etmek vazifesini müttefikan Trakya ¦ Paşaeli heyeti merkeziyesine tevdi eylediklerini tahtı
326
temine almışlardır. Müdafaai Hukuku Milliye namına bugün ikinci defa olarak içtima eden heyeti muhteremei milliyenin neticei mukar-reratmı balâya naklen arzederiım
Edirne Vali Vekili ihsan Adli
Telgraf Sivas, 9/10/1919
Edirne Vali Vekili İhsan Adli Beyefendiye
C: Millî birliğin mes'ut netayiçinden olmak üzere Trakya ve Pa-şaeli Cemiyetinin, Kümeli ve Anadolu topraklarında yagıyan dindaşlarımızın ve muazzez ülkelerimizin müdafaai hukuku emrindeki u-vessüle dair tepşiratı âlilerine arzı şükran olunur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına Mustafa Kemal
Edime, 10/10/1919
Sıvasta Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 9 Tesrinievel 1919:
Mukabele i teveccübkârilerile pek mütehassis oldum. Samimiyetle arzı şükran eder ve Edirne ve mülhakatında hükümet ve milletin celâdet karan e ve cansîparanc muzaheretinden her dakika emin olabilirsiniz.
Edirne Vali Vekili İhsan Adli
Eklime 701 250
Sıvasta Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Bir anda yükselen hurşidi celâdet gibi Trakya etrafına harekâtı milliyenin muvacehesinde inkişafta alelhusus İstan bula azimet eden vali Salim Paşanm gaybubeti nageha nişin den mütevellit heyecanı umu-
327
mî arasında heyeti müçtemiai mi İl iyenin itimadı ve orduyu h umayuo kumandanlığının muzaheretile tevfikatı ^üphatıiyeye istinaden vali vekâletini d er uhde ettim ve bir gün sora da nezareti celilenin bu baptaki tensibini aldım. Edim en in her an tezauf eden nezaketi vaz'u mevki itibarile e canibin nazan dikkatinden dur kalmıyan bu tahavvüllerin mahiyeti sulhcu ya nesine iradei milliyenin itirazdan, ih ti rasattan mü-berra tecelliyatı hürriyetperveraııeftine ingiliz mümessili askerisini ikna ve tatmine muvaffak olarak ihlâli asayiş edilmek üzere Osmanlıların hakkı hükümetine (Bu tabir şayanı dikkattir) tamamen riayetkar bulunduğuna dair müşarileyhten resmen ve tahriren cevap aldım. Binaenaleyh vilâyetin her köşesinde ve hassaten merkezi vilâyette sükûn ve asayişin her vakitten daha mükemmel olduğunu ve elyevm her nevi mehalik ve mehazirin mürtefi bulunduğunu arz vc tepşir ederim. Edirnede hükümet, ordu ve bütün millet me meşru olan gayelerinizde manen ve maddeten muzaherete ab t ve misak eylemiştir* Dört uiin devam eden hâd bir devrei teheyyücün tevlit ettiği envai müşkülât iğinde mühim bir vazifei vataniye ifa ettiğine kaniim. Hükümeti Hamidiyede dokuz sene menfa ve hükümeti itti ha-diye zamanında altı sene vatandan cüda kalmak hissi ve insanî işkencelerin enva ..... uğramışlardan bir mazlumum. Metanetimi imha veya celâdetimi bana iade edecek, beni fırka ihtirasatı haricinde bu vatanm en müfit anasın mey anına koyacak sizin teveccüh ve iti-madımzdır* 10/10/1919
Mektebi Harbiye arkadaşla nmz dan Edirne Vali Vekili ihsan Adli
Sivas, 12/10/1919 Edirne Vali Vekili İhsan Adli Beyefendiye
Bugün Anadolunun, vatanın halâsı ve saadeti, milletin necat ve İstiklâli uğrunda yek vücut ve yekdil olan Trakyalı kardeşlerile el ele vermiş olması halâsı karibin beraatı istihlâlidir. Böyle mes*ut ve tarihî bir anda Edirne vilâyetinde zatı âlileri gibi hamiyetkâr bir refikimizin resi kârda bulunması ayrıca bir bekarettir. Cenabı Hak milleti amali meşruasmı istihsal emrinde muvaffak bühayr eylesin amin*
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi «amma Mustafa Kemal
328
Edirne 942 25
Sıva sta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namma Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: İtimat ve teveccühü âlinize en samimi teşekküratımı arzede-rim Efendim, 13/10/1919
Edirne Vali Vekili İhsan
Sivas, 11/10/1919
TAMÎM
1 — Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti vilâyet he yet ve müstakil liva heyeti merkeziyeleri kendilerine merbut bilcümle heyeti idarelere ve keza heyeti idareler ne vahiye kadar olan heyeti idarelere Heyeti Temsiliyenin tebligatını sürati miimkine ile ifa et' nıeğe ehemmiyet vermelidir.
2 — Hiçbir heyeti merkeziye veya idare ve atehi mum teşkilâtı mİHİ yem ize dahil heyet ve eşhas cemiyetimiz namına doğrudan doğruya hükümeti merkeziyeden bîr gûna muta]ebatta bulumu iv a eak-tır. Teşkilâtı mtlliyemize ait her türlü münasebatı aledderecat heyeti idareler, heyeti merkeziyelerle ve heyeti merkeziyejer de Heyeti Temsiliye ile icra edecektir. Mafevk heyetlerin tekâsülü halinde ona tâbi olan diğer heyetlerin derhal Heyeti Temsil iyeye müracaati caizdir.
3 — Şimdilik bilcümle vilâyet ve müstakil liva heyeti merkeziyeleri lâakal haftada iki defa Heyeti Temsil iyeye teşkilât ve teşeb-büsatı mili iyesi hakkında mühim malûmatı havi olmak üzere kısa bir rapor verecektir.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
Sivas, U/10/1919
Edirnede Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Trakya - Paşaeli Heyeti Merkeziycsine
1 — Teşkilât nizamnamesi posta ile irsal edilmiştir. Teskilâtr
329
mevt tiden izi e mühim farklar yoktur, Vüruduna kadar teskilâtr ha-71 ramzı aynen muhafaza ve takviye buyurmanız muvafıktır.
2 — Kırkkİlİse, Tekirdağ, Gelibolu ve Çatalca livaları heyeti merkeziyenize merbut kalarak teşkilâtlarım taazzuv ettirmelidirler.
3 — Takviyei münasebat ve tam amil tenevvür içm şimdilik her gün gayet muhtasar bir raporun Sıvaeta Heyeti Temsiliye namına irsalini rica ve hürmetlerimi takdim ederim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına Mustafa Kemal
Edime den, 12/10/1919
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsil iyesine
C: 11/10/1919 şifreye:
1 — Muhabbet ve teveccühü âlilerine arzı teşekküratı mahsusa ve takdimi ihtiramat eylerim.
2 — Anı teşekkülünden pek az sora Trakya - Paşaeli Cemiyeti ile tevhidi amal ve teşriki mesai eyliyerek cemiyetimizin her harekâtı müşkül zamanlarda bite temini baka ve tevsii teşkilâtına sarfı gayret olunmuştur.
3 — Vilâyetin en küçük mevakiine kadar münteşir ve mevcut olan teşkilâtın teyit ve takviyesine çatılmaktadır. Kolorduya merbut olup Kırkkiltse, Keşan ve Tekirdağında bulunan fırkalarımızın kumandanları şayanı itimat ve hamiyetli arkadaşlarımızdan bulundukları»»* me-vakiin merkezle olan irtibatları gayet esaslı ve rasindir* Bilûmum Trak-
yahlarm bütün mevcudiyellerile vatanperverane vezaifi mübeccclenîn ifasına hazır ve amadedirler,
4—İntihabatta Trakya-Pagaeli Cemiyeti ile tevhidi mesai edilerek Müdafaai Hukuk Cemiyetinin e&asatım kabul eden ve bu esasa ta sadık kalacak zevatın meb'us intihap olunmalarının teminine sarfı gayret olunmaktadır, Trakyamn her tarafında intiba ha tın arzuyu umumi dairesinde neticelenmesi memulj kavidir. Birinci kolordu: kırk dokuz, elli beş ve altmışıncı fırkalardan mürekkeptir. Yakın zamana kadar Çatalca mevkii müstahkemi dahi kolordu emrinde bulunmakta iken Süleyman Şefik Paşanın nezareti zamanında tstanbulda yirmi beşinci kolorduya raptedilmiş tir.
330
Şimendifer haltı muhafazası vazifesile şubattanberi Trakyada bulanan kuvvetli bir Yunan lahuru yerli Kumlar arasında teşkilât yaparak a-say işi tehdit ve islâmları tecavüzatlarile bı huzur eylem işlerse de son bir İki ay zarfında cüVetleri kırılmış ve vakayi azalmıştır. Aneak Şarki Trak-yanm ahiren kespi eJıemmiyet ve nezaket eden vaziyeti Trakyanın mukadder atı hakkında bazı maruzatı İcap ettirmektedir, Fertize/os ün şeytanet-kârane eseri siyaset ve tekâlifi neticesi olarak hiçbir Bulgar mevcut olmayıp dört yüz bin kadar müslümanin vatanı olan Paşmaklı, Dandere, Kır-caali orta kısmı Eulgaristana ve keza kahir bir islâm ekseriyetini haiz olan îskeçe havalisinin de Gümülcine yak ini ne kadar Yunanîstana terkedîl-mesı suretile mukadderatının tayini atiye talik edilen mütebaki Garbi Trakya yani Gümülcine, D ede ağaç, Dimetoka kısmında Kumlar ekseriyeti ihraz edecek halde kalmıştır. Yunanlıların beynelmilel şekli idareden istifade ile getirecekleri Rum muhacirlerinin bu nisbeti az zamanda daha mühim bir faikıyete fj*at edebileceklerdir. Trakyanın şekli idaresi mevzu olacağı zaman vücuda getirecekleri Rum ekseriyetini ileri sürerek bu krsmm da Yunanistan a ilhakına çalışacaklardır. Yunan amalinin tahakkuku halinde Şarki Trakyada dahi hemhudut olmak fırsatından bilistifade Yunan propagandası tevessü edip asayişin derhal muhtel olacağı ve artık islamların sükun ve huzura veda edecekleri be* dillidir. Garbi Trakyada ve bilhassa müslümanlarm ekseriyetle bulundu* ğu men atıkta teşkilâtı milliye mevcut olup amali m il Üyelerinin istihsaline her suretle çalışmaktalar ve kendilerine mümkün olan her türlü muavenet
ve muzaheret yapılmakta ise de Yunan amalinin husulüne mümanaat ve Şarkî Trakyanın Yunan Fıtratından uzak bulundurulması için Bulgaristan ve Yunanîstana terkedileu kısımları da dahil olmak üzere Gar-bî Trakyanın müstakil ve muhtar bîr hükümet olarak ibrazı mevcudiyet eylemesi ve bu suretle saltanatı Osmaniye ile hemhudut olarak yaşanması imkânı olmıyau ve icra edeceği propagandalarla yerli Rumları ifsattan hiçbir zaman fari£; olamıvacak yegâne düşmanımız Yunanistan ile hududu Osmaniye arasında kuvvetli bir hükümeti islâm i -yenin teşekkülü mcnafiî âliyei vataniye iktizamdan görülmekle Müdafaai Hukuk Cemiyeti âliyesinin bu noktai nazan tasvibi halinde te-şebbüsatt lâzİrnei müessire icrasile imkân husulüne lütfen muzaheretleri istirham olunur Efendim.
Birinci Kolordu Kumandanı
Cafer Tayyar
331
Tekirdağ, 12/10/1919
Sıvasta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Mümessilliğine
C: 11/10/1919 telgrafnamei âlileri gelmiş icap edenlere tebliğ edilmiş olduğu maruzdur.
Belediye Reisi Halis
Srvaa, 13/10/1919
TAMİM
Milletin ruh ve vicdanından nebean eden vahdet ve azmü irade sayesinde vaziyeti siyasiyenin; vatanımızın tayini mukadderatı ile milletimizin hukuk ve istiklali mevzuubahs olduğu bu hengâmei tarihîde lehülhamt lehimime döndüğünü kemali şükranla idrak eyliyo-nız. Cenabı AH ahin inayet ve adaletine milleti necibemiz böyle yek-vücut bir halde ve sarsılmaz bir azîm ve imanla kaldıkça hiç şüphesiz amali m esmasın a nailiyetle mes'ut olacaktır. Binaenaleyh meve-u-diveti m il Üyemizi yarü ağyar nazarında izhar ve ispat eden teşkilâtın nizamname mucibince taazzuv ettirilmesi ve bilhassa küçük, büyük bilcümle merkezlerin biribirile ve heyeti merkeziye ile sıkı bir rabıta tesis eylemeleri bugünün en mühim ve hayatî bir vazifei milliye ve vat an iyesi d ir. Bu sebeple hu susah mezkûr eye son derece ehemmiyet verilmesini tekit eyler ve teşkilâtın tevsi ve teşmil derecesi hakkında peyderpey heyetimize itayı malûmat olunmasını rica eyleriz.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal
Edirne, 13 Tesrinievel 1919
Sivas Anadolu - Rumeli Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Mümessili Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
C: 9 Tesrinievel 1919 1 — Trakya müdafaa heyetinin teşkilâtı muhterem Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesine kısmen muvafık olduğu ve Kongrece müntehap on dört kişiden ibaret bir heyeti merke-ziyesi ve tstanbulda beş murahhası ve livalarda ve kazalarda mahal-
332
l\ müftilerinin lahit riyasetinde ve ncvahide maruf zevattan ibaretti r. Heyeti idare ve merkezden memur birer mümessil ve bazı kurada birer ikişer muhabiri mevcuttur. Hükümeti sabıkanın mümanaati sebebüe ne vah i ve kura teşkilâtı henüz tamamile ikmal edilememiş ve her geyin ol bap ta olduğu gibi teşkilâtta merkezden bağlıyarak aşağı doğru gitmiştir. Maamafih mahalle ve kariye teşkilâtına nizamname dairelinde şimdiden iptidar olunmuş ve Teşrînievelın on altısında Edim ede in'ikadı mu sam m em ve mukarrer olan kongrede cihat! sai* resinin müzakereci tabiî bulunmuştur. Bu bapta bir emir vc mütalc-ayi âlileri olduğu halde emir ve iş'an.
2 — Trakya meselesinin dahil olduğu son evrakı havadis mün-dericatından malûm olacağı veçhile Paris Konferansı Bulgaristan hududunun tahdidi esnasında islâm ekseriyetini haiz olan Kırcaali ve Koşukavak ve Igridere ve Dünden* -n'hi kazalar Bul^ır ve Ukeee ve Drama Serez gibi UsLrumaya kadar mahalleri Yunan hududu dahilinde bırakmıştır. Merice müıııtet olan hudut dahilindeki Git müh cine ve Dedeağaçtan şimdilik İtilâf Devletleri lehine olarak Bulgurların hakimiyeti kal'edilmiş ve bunun Türk sulhunun müzakeresi
esnasında Şarkî Trakya mukadderatının tayini zamanına kadar bırakıldığı esas olmuştur. Ye esasen yalnız nefsi Cümülcinede ekseriyeti m üşüme mevcut olup Dedeağaç, Sofulu, Dimetoka, Ortaköy, Sey menli kazalarında bugün tek bir müslüman bırakılmamıştır, Vcnizelosun Trakyayı şu veçhile inkısama uğrattırmaktan maksadı buralarda müslüman nüfusu bulunmayınca Yunan lehine kazanmağa matuftur. Şu halde bu kıt'nnm bu halile bırakılması bizim için bir fayda olanı ı yatağım ve Yunan ve Bulgarlara verilen mahallerdeki halkın umu-men islâm bulunduğu cihetle Trakyanm hududu kadimi tarih iyesi le Trakya hakkında düveli müşarileyhim mümessiller ile konferans nezdi nde protesto edilmiş ve buraları elycvm Fr ansızla mı tahtı işgalinde bulunduğu Yunan, Bulgarlara karsjt durmak îçin Gümülcinede teşkilât ve tertibat yapılmakta ise de levazımı tedafüiye ve para tedarikinde müşkülâtı azinıeye tesadüf edilmekle olduğu ve bu hususatın b a yy İzi hulule isalı çaresinin berveçbimanız kongrenin hVİkadında tezekkür edileceği ar solunur,
Trakya - Paçaeli Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti namına Şevket
333
Zata mıhtutfnr
Edimedem 13/10/1919
Srvaeta Kolordu Kumandam Miralay Salâhattin Beyefendiye
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Heyeti Temsiliyesine:
12 Tegrinievel 1919 tarih ve 2 numaralı şifreye lahikadır
Trakya - Paşaeli Cemiyetinin tstanbulda bulunan Garbi Trakya murahhaslarına Fransızlar müracaat ederek Gümülcine, Dcdeağıç, SofuluL Dİmctoka ve lakece için mutasarrıfların isimlerin] istedikleri ve îskeçenin müddeti muvakkate itin Yunan askerleri tarafından is.-gal edileceğini beyan ve bu malumatı hafi tutmalarını tembih eyledikleri mezkûr murahhaslıktan cemiyet riyasetine mektupla bildirilmekte ve mutasarrıfların isimleri verildiği mimdenç bulunmakta olduğu berayi malûmat arz ve takdimi İhtira mat olunur.
Birinci Kolordu Kumandam Miralay Cafer Tayyar
Alındığı mahal, İstanbul
Sivasta Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Balıkesir Heyeti MİHİye Reisi Hacim imzasile ban tebligat icra olunmakta ve 8 ve 10 Tesrînievel 1919 tarihli iki kıt'a telgraf namenin birinde in'ikat edecek umum Anadolu Kongresine iki murahhas izamı diğerinde de heyete de iki rapor gönderilmesi bildirilmektedir* Tenvir ve takdirlerine in uzar eyleriz, 15 Toşrinievel 1919
Heyeti Milliye Reisi Yusuf Tattt\
M Sivas, 16/10/1919
Antalya Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Yusuf Talât Beyefendiye
C: 15/10/1919
Amali megrua ve muka d dedemizin istihsali uğrunda millet ile hükümetin müştereken çalıştığı bu hengâmede aynca bîr kongre iç-
Tel Mahreci Antalya
334
tim ama lüzum yoktur. Bugünün em birinci işi nizamnameî mabsusuna tevfikan teşkilâtı meşruayı milliyemizin taazzuv ve teşmilini kemali sükûn ve intizamla İlerletmek, asayişi memleketin hüsnü mu-b af azasına gayret eylemekten ibarettir.
Sivas Umumî Kongresi ayni gaye ve emelden nebean etmiş olan bilûmum millî cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namı umumisi altında toplamış ve vicdanı milliden doğan birliği lebüllıamt bir şekli vahdete irca eylemiş olduğundan miinfe* rit hiçbir mü raca atîn muta olamıyacağı bedihidir. Keyfiyet icap edenlere ayrıca iş'ar edilmiştir Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi
TAMÎM
T*a Sıtvas, 15/10/1919
Makamatı askeriye ve mülkiyeye
Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziye ve idarelerine Dersaade! ve taşra matbuatına
Bazı mahallerde çete ismini taşıyan birtakım eşhasın kendile* Tİni, milletin meşru ve mukaddes amalini istihsal maksadîle taazzuv etmİj olan teşkilâtı karıuniyesi ile alâkadar göstermekte olduk lan ve arzuyu milliye mugayir harekâta tasaddi eyledikleri istihbar olundu. Hükümetin, asayişi memleketi ihlâle ve halkımızı ızrara cür*et eden bu gibiler hakkında kanunun icabatmı İfa eyliyeceği ve Müdafaai Hukuk Cemiyetinin de bu baptaki icraatta hükümete bütün mevcudi-yetile muaveneti bir vazifei milliye addeyliyeceği tabiidir.
Vatanm balâsı, milletin necat ve saadeti gayesi ile teşekkül etmiş olan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesinde «Çete tabiri» mevcut değildir. Yalnız milletin hukuku mukaddesini silâhla müdafaaya mecbur kaldığı halatta nizamnameye tevfikan «Kavayı Milliye», -sevk ve idareleri baptü rapt altında olmak üzere hali faaliyette bulunur, İşte bugün haksız yere vatanımıza ayak bastırılmış ve her türlü zulüm ve vahşeti irtikâp eylemekte bulunmuş olan Yunanlıları muazzez topraklarımızdan tardeylemek üzere Aydın cephesinde kan döken muhterem mücahidinim iz bu millî müfrezelerimizdendir. Lehülhamt asayişi tam bükümferma bulunan
335
ve beynelanasır vifak ve hüsnümuageret mevcut olan vatanımızın b^s.-ko hiçbir tarafmda ePan bn yolda bir faaliyetini iz olmadığ; ilâve olunur.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsİliyesi namına Mustafa Kemal
Amasya, 18/10/1919 Edîrnede Birinci Kolordu Kumandam Cafer Tayyar Beyefendiye
Edime heyeti merkeziyetinin ve zatı âlilerinizin Garbi Trakya hakkındaki mütalcalan büyük ehemmiyetle nazarı dikkate alındı. Heyeti Temsiliyemizle mülakat etmek üzere Amaryaya gelen Bahriye Nazırı Salih Pasa ile iki gün sora bu mesele mevzu :ıbaks edilecek ve neticesi arzolunacakttr* Trakya ¦ Paşaeli heyeti merkeziyesinin bugünlerdeki müzakeratı netayicinden sık sık malûmat verilmesini rica ederiz. Trakyadakî teşkilâtı umum iyenin tevsi ve teşmilinden mümkün olduğu kadar Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin nizamnamesini esas tutmak ve bu suretle zahiren dahi vahdeti umumîyemizrle bir fark olmadığını göstermek mühimdir. Nizamname henüz gelmemiş İse Dersaadette Galatalı Şevket Beyden talep buyurunuz, Igbu tclgrafuaıneden Heyeti Merkeziyenin haberdar edilmesi ricasile takdimi ihtira m at olunur Efendim.
Mustafa Kemal
Edirne, 21/10/1919
Sıvasta Heyeti Temsiliyeye
Evelce arzolunan kongre bütün vilâyet liva ve kaza ve ekser ııeva-hi murahhasları hazır olduğu halde İçtima ve cumartesi günü müzakere ve ikmal ve on altı kimiden ibaret bir Heyeti Merkeziye intihap etmiştir. Garbı Trakyanm Bulgar ve Yunanlıların mezalimi altında ezilmesine Şarkî Trakyalılar tahammül edemiyeceğinden Garbî Trakyada arzuyu millîyi o surette takviye ve ana muzaheret etmeği Şarkî Trakyalılar taahhüt eylemişlerdir ve Bulgar muahedenamesî ile Bulgaristan ve Yunan lehine ayrılan Trakya parçaları için de yazılan pro-testoname ait olduğu mahallere keşide edilmiştir.
Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti namına
Şükrü
336
Amasya, 23/10/1919 Edirnede Birinci Kolordu Kumandam Cafer Tayyar Beyefendiye Şif^Cı müstaceldir
1 — Müdafaai Hukuk Cemiyeti Trakya - Paşaeli Heyeti Merke* ziy esine: Meriç sarkmdaki kırk bin muhacirin sürati mümkine ile Mericin garbine naklettirilnıesi için hükümeti merkeziye mümkün olan her türlü muaveneti ifa edecektir. Şimdiye kadar on bin lira \ermiş olduklarını bildirdiler» Daha da vereceklerini vadettiler. Cemiyet tarafından sureti münasıbede ve işbu İş'ardan bahsetmiyerek beş altı gün sora hükümete müracaat olunması münasip olur.
2 —- Garbi Trakyamn mukadderatı siyasiyesi hakkında eeaniple vukuu muhtemel temaslarda müteyakkız davramlmasi lâzımdır* Esas olarak Devleti Osmaniyenin 1914 teki hududunu gayri-kabili tashih kabul etmek ve Garbî Trakyanm kısmen veya kamilen Devleti Osmaniyeye ilhakı mevzuubahs edilmek lâzımdır. Garbı Trakyada bir islâm hükümeti müstakille»] teşkili vadile Meriç şarkından bir kısmın meselâ Midye - Enez hattına kadar olan kısmın dahi buna ilhakı tekâlifine aldanmak caiz değildir. Böyle bir hükümeti islâmiye teşkili mutasavver olsa dahi bunun Bulgarlarla aramızda bir eta tampon olarak fakat her halde Fransız veya İngiliz müs-tameresi halinde teşekkül edebileceği nazarı dikkatte tutulmalıdır. Bu zemine ait şimdiye kadar istişmam olunmuş ecnebi efkârının ve uhdenize tevdi edilmiş, olan Garbi Trakya kısnımm son vaziyetinin iş'arım rica ederim.
Mustafa Kemal
24/25, 10, 1919
Edirnede Birinci Kolordu Kumandam Cafer Tayyar Beyefendiye
Arif Beye mahsustur: Bizim takip ettiğimiz maksadı aslî meni* lekelimizi inkısamdan kurtarmak ve devlet ve milletimizîn istiklalini temin etmektir. Bu maksadın husulüne mümanaat edebilecek düş» inanlarımız ingilizlerdir. İngilizlerle tevhidi menafie çalışan Fransızlar da addolunabilir. Düşmanlarla uğraşmak için sonuna kadar ve her türlü vesaite müracaat ederek çabgmağa azmettik. Bulgarlar
32 337
da ayni düşmanlardan müştekidir zannederim. Bn sebeple şahsî Bulgar dostlarımızın da ayni düşmanlar ve bn düşmanların m ah misi olan Rumlar aleyhinde başladıkları teşebbüste temini muvaffakiyetleri bizce mültezimdir. Bu itibarla tesis ve idamei münasebet muvafık olur. Bunun için şimdilik bir heyetin buraya kadar gelmesine hacet yoktur sanırım. Zatı âliniz ve Cafer Tayyar Bey biraderimiz vasıtasile idamei münasebet mümkündür. Atiyen icap ederse heyet te gönderebilirler» Takibi muhtemel Bulgar rüe&ast Türkiyede maalmemnuniye cay i kabul görebilir. Yalnız bir noktayı hatıra olarak kaydedeyim: Bulgarların Kolçak Kusyasile birleşmek noktai naz an bizim men afi i a t iyemize tetabuk etmiyebilir. Tarafımızdan bu cihetin gözetilmesi münasip olur. Osman Reisle ne gönderilmiştir. Kimden is tiye hm. Meb'us olmanız muvafıktır. Bulgar dostlara selâm. Gözlerinizden öperim.
Mustafa Kemal
Trakya - Paşaeli Heyeti Merkeziyesi Riyaseti Muhteremesine
1 Tesrinievel 1919 tarihinde Frauşe Desperenin yaveri Trakya Cemiyetinin İstanbul şubesine müracaat!e Trakyaya gidecek idare memurlarının esamisinin jeneral ta raf m dan istenildiğini söyledi. Liste kendisine verildi. İki gün sora beş kişiden İbaret bulunan komite azasına hususî «lesepase» verilerek Gümülcineye izam olundu. Zevatı mez-kûre Gümülcineye muvasalatlarında Franşe Desperenin vekili Jeneral Şarpi ile görüşmüşler. Kendilerinin memleketin aksamı muhtelife* sinde idare memurluğu etmeğe gönderildiğini söylemişlerdir. Şarpi, esaminin kendiline bildirildiğini ve fakat sıfatı memuriyetleri hakkında bir tebligat almadığını ve iki gün sora Franşe geleceği cihetle anınla görüşüleceğini cevaben beyan etti. Uç dört gün sora Franşe Despere Gümülcineye geldi. Komite azasını kabul etti. Orasının idaresi hakkında serdettiği esaslar şunlardır:
1 — Kongre, Iskeçe, Gümülcine, Dedeağaç, Sof ulu, Dimetnka, Karaağaç, Muştafapaşa kazalarının kararı ahire değin Düveli Mütelife kuvayi askeriyesi tarafından işgal olunmasına karar vermiş ve Düveli Mü telife namına idaresini de Franşe Despereye tevdi etmiştir.
2 — Burada Franşenin nezareti aliyesinde bir idarei mahalliye tesis olunacaktır. Muamelât Trakyalı memurlar tarafından tedvir olunacak, şu kadar ki her kaza başında kontrol için Fransız erkânı askeriyesinden biri bulunacaktır.
338
3 — Meclisi Meb'usan teşkil olunacaktır. Şu kadar ki, elyevm muhaceret devresi olduğu cihetle birkaç vakit için bir meclisi meb'u&an intihabına imkân yoktur. Fakat yapılacaktır.
4 — Fransa bu hıtta üzerinde hiçbir emel beslemez. Kongrenin Fransız olan Franşe Despereye tevdi etliği vazifeyi Fransa teshil edecektir ve birçok senelcrdenberi türlü felâket ve mesaibe duçar olan şu havalide bir hayatı sükûn ve refah tesisine gayret edecektir.
5 — Trakyanın iktisap edeceği şekli kati hakkında daha mütte-baî bir karar yoktur. Ağlebi ihtimal konferans Türkiye sulhu ile halledilecektir.
Franşe bu beyanatta bulunduktan sora memurin listelerini ya* pıp muavini J ener al Şarpiye vermemizi söyledi. Franşe if adalında müslumanlara teveeeübkâr göründü. Hatta Trakya aksamı şimaÜyesinin Bulgaristana terkolunması keyfiyetinde Amerikanın tesiri olduğunu sarahaten izah etti. Badehu îdarei memlekete naklikelâm ile her unsurdan memur alacağını ve ezan cümle Trakyalı olup ta hizmeti devlette bulunmuş, memurinden istifade edeceğini, hatta jandarma için mümkün mertebe askerlik etmiş zevat intihap olunması lâzımgel-diğini ve evkaf tanzim olunarak mazbut bir surette idare olunacağını velhasıl kariben şu harap memlekette refah ve asayişin temin olunacağını beyan ile beraber her unsur gibi islâm unsurunun da kendisine muavenet etmesini ve zinhar asayişi ihlâle badi olacak ef*al ve harekâtta bulunulmamasını mükerreren tavsiye etti ve tekrar memurine nakÜ kelâm ile Dedeağaca, Hum ekseriyeti bulunması itiharile oraya bir rum valinin tayini nasıl olacağını sordu.
Franşenin muavini Şarpi bu ruhta beyanatta bulundu. Îdarei mahalliye hakkında Trakya müslüm anların m beyanı rey etmelerini söyledi. Komite de bn baptaki fikrini bildirmekle beraber memurin listesini verdi ve Dedeağaca bir müslim mutasarrıf fakat S of uluya bir rum tayininin münasip olacağını anlattr. îşgal meselesini izaben bu* nun konferans karan olduğunu ve Yunan askerînin de işgale iştirak île Gümülcinenin 12 kilometre garbine kadar uzanan sahayı iggal edeceklerini söyledi. Şu kadar ki, gerek Franşe. gerek Şarpinin ifadatmda Trakya aksamından birinin Yunanistana verileceğine dair söz ve telmih geçmedi ve hatta îskeçede ayn bir Fransız müfrezesi ve bir de miralay bulunup vukuu melhuz şikâyata merci olacağını da ilâve eylediler.
Trakyada vaziyet şudur: Teşrinievel evasıtmda Fransız knvayi askeriyesi Gümiilcine ve havalisini iggale başladılar, lfi de Bulgar ku-
339
ya yi askeriyesi altı kaza sahasını tahliyeye başladılar. 20 de bu ameliye hitam buldu. Yalnız Bulgar jandarmalarından kaçın ry anlar kaldı, 16 da Yunan kuvvetlerinden ufak km mlar lakece ye gelmeğe başladı. Fakat asker daha girmezden evel ahaliİ Ulâmiye kamilen evlerine, dükkanlarına Fransız hayra klanın n yanma siyah matem bayrakları astılar Çargıyı tamamile kapadılar. Fransız kumandam komiteye müracaat] o bayrakların İndirilmesini rica ile beraber tellâl ile de ilân ettirdL Ahalinin indirmemesini görerek Fransız askerile hayra klan toplattı. Dükkânlar üç gün kap ah kaldı. Yunan askeri perişan bîr halde idû Bilâhare yavaş yavaş kuvvetler çoğaldı. Şimdi on bin tahmin olunuyor. Komite gerek Gümülcinede, gerek Edirne de Yunan işgalini protesto etti. Yunanlılar girmezden akdem îskeçede komite belediye intihabım yapmış ve belediyeye miis-1 umanları geçirmişti» Bulgar jandarması kıy af etile fesli nıüslüman jandarmalar yapmış ve köylere gönderinigti. Bulgar memurini mülkiyesi daha kalkmadığından kaymakam onlardandır. Fakat son derece mnhteriz. Müslümanların hareketi herkesi intibaha davet etti
Gümülcinede: Şarpi orada oturuyor ve bütün Trakya İdaresine vazıyet etti. Bulgar memurları duruyorlar ve şimdilik Şarpi namına idare ediyorlar, Gümülcinede mahalli belediye teşkilâtı yapılmadı. Ayın nihayetinde memurlarm çekileceği söyleniyor. Bulgar memur* lannın Sofya ile münasebetlerinin kesildiği dün Edlmede İs.itildi; Yunan ajanı Vamvakas Yunan Hükümetinin Jeneral Şarpi nezdinde mümessili sıfatında Gümülcinede bulunuyor. Entrika yapıyor. Dedeağaç sevahiline rum muhacirini nakline başlanmıştır. Bizim muhacirin daha duruyor. Birkaçı geçti. Bu bapta Şarpi ile vukubulan mülakatımızda miİAİüman muhacirlerinin yerlerine avdet ettirileceklerini ve fakat birdenbire büyük kütle ile gelmelerinin gerek asayiş ve gerek iage noktai nazarından mehaziri dai olacağını ve bu ig için ve istirdadı emval için komisyon teşkil olunacağını ve komite de ayrıca listeler yapmasını tenbıh etti, Elyevm Trakya komitesi taraf mdan verilecek vesikalar Fransız pasaport İdaresinden tasdik olunuyor. Muhacirin ve ahali böyle Trakyaya gidiyorlar.
Numara
500
Sıvasta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuku Milliye Mümessilliğine
itilâf Şark Orduları Kumand anı jeneral Despere tarafından vaki olan davet üzerine Garbı Trakyaya giden murahhaslarımızdan Galip
340
Bahtiyar, Şakır v« Faik Beyler avdette merkeze uğrryarak verdikleri rapor sureti aynen halaya nakil ile takdim kılınmış, ve Trakya mesaili E e meşgul olmak üzere mumaileyhim Dersaadete azimet etmişlerdir. 30 Tegrinievel 1919 Trakya ¦ Paşaeli Müdafaa Heyeti Osm aniye»
Şükrü
£ifre Sivas, 31/10/1919
Edirnede Birinci Kolordu Kumandam Miralay Cafer Tayyar
Beyefendiye
Ana dola ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Trakya - Pajaeli-H ey eti Merkcziy esine:
Garbı Trakya ahvali ne sekil kespeyledi? Muhacirlerin nakli nıe* selesi ne haldedir? Hükümeti seni ye yeniden paraca muavenet eyledi mi? Iş'an istirham olunur*
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Edirnede Cafer Tayyar Bey ile telgraf başında muhabere
5/11/1919
Cafer Tayyar Beyefendiye
Muhabbet vc tahassürle gözlerinizden öperim. Arif Beye ve Trakya - Paşaeli Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesine ve zatı âlinize son takdim olunan iş\ırat alındı mı?
Mustafa Kemal
Cümlesi alınmıştır, Arzı tazimat erleriz Efendim,
Cafer Tayyar
— tstanbulda Kara Vasıf Beyle muhabere ediyor musunuz? tanbulda bedhah an çok muzır cereyanlar yapmağa çalışıyorlar. \\\\-hassa İtilâf ve Hürriyet ve Nigehbancılar İngilizlerle beraber pek hai-nane teşebbüealta bulunuyorlar. Bunlara karşı Anadoluda her türlü imha edici tedabir a imdi. Şüphesiz oraca da böyledir değil mi? Garbi Trakyamn bildiğimiz vaziyetinde bir tebeddül var mıdır? Trakya -Pa-gaeli Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziycsi hükümetten arzu olunan muavenete mazhar oldu mu?.
341
— Burama vaziyeti umıımiyesi dünkü gün şifre ile arzedilmistir. Trakya - Paşaeli Müdafaai Milliye Cemiyeti vazifesini hüsnü ifaya çalışıyor. İstanbul ile arasıra muhabere ediyoruz. Ve vaziyeti takip ettiriyoruz. Tedbir bizden muvaffakryet Allabtan. Garbı Trakya için henüz arzu olunan muavenet husul bulmamıştır Efendim.
Sİ — Meb'usanra tstanbulda içtimai hakkındaki mehalike dair mufassal mütaleatımızı şifre olarak takdim edeceğiz. Bunun mütalea-sindan sora gerek zatı âlinizin ve gerek heyeti merkeziyenin noktai nazarının sürati iş'armı rica ederiz.
2 —¦ Meb'us intihabı ne dereceye vâsıl oldu. Meb'us intihabı hitam bulduktan sora Trakya namına asgarî iki mümessilin Heyeti T emsi üyeye aza olmak üzere Edirne Heyeti Merkeziy esince intihabı ve Heyeti Tem&İliyeye izamı lâzımgelecektir. Şimdiden bu cihetin nazarı teemmüle alınmasını arzederim.
3 — Matlup muavenet için söz vermiş olan hükümeti merke» ziyeye maruzatta bulunulacaktır.
4 — Teşkilât nizamnamesi ve lahikası Vasıf Bey tarafından gönderilecekti. Henüz alınmamış ise talep buyurulmasmı rica ederiz,
5 — Çatalca livası Trakyaya tamamen raptolundu mu; Tekirdağ ve Gelibolu livalarında teşkilât muhkem midir?
6 — Arif Bey cevabımızı aldıktan sora bir mütalea ve harekete te bulunmadı mı? Ve kendisi orada mıdır?
7 — Bursada Bekir Sami, Bandırmada Kâzım Beylerle muhabere ediyor musunuz?
C 1 — Şifre alındıktan sora bu baptaki mütalealar arzedilecektir.
2 — Meb'usan intihabı günden güne ilerliyor. Merkez Edirne de Trakya - Paşaeli Müdafaai Hukuk Heyetinden Şeref, Faik, Galip Bahtiyar Beyler meb*ns olmuşlardır. Mülhakattan da Trakya ¦ Paşaeli heyetine merbut olan zevatm kazanması ihtimali ziyade olduğu merkeze göre hükmediliyor. Talep edilen mümessillerin gönderilmesi Trakya - Paşaeli müdafaa heyetine söylenecektir,
3 — Garbı Trakya muhacirleri Fransızlar tarafından müşkülât görüyorlar. Bunun için murahhaslar Istanbula gitmişlerdir.
4 — Teşkilât nizamnamesi vardır. Lahikası gönderilmemiştir.
5 — Çatalca livası merkeze raptedilmiştir. İntihabat mesaili, şimdiye kadar teşkilât lüzumu kadar tevsi edilememiş olduğunu ve bu hususta Trakya - Paşaeli Müdafaai Milliye Cemiyetinin nazarı dikkati celbe dil di gini arzcylerim.
342
6 — Arif Beye cevabınız elden gönderildi. Çünkü kendi&i burada değildi.
7 — Yusuf izzet Paşa ve Bekir Sami Beylerle icap ettikçe muhabere icra ediliyor Efendim.
— Fazla rahatsız etmiyeyim. Yalnız bizi sık sık tenvir buyurmanızı hassaten rica ederiz kardeşim.
S/11/1919
Mustafa Kemal
Edirneden, 8/11/1919 Kuvayi Milliye Heyeti Temsiliyesine
Garbı Trakya ahvali hakkında Edirne merkezinden şifre ile verilen tafsilât cevabma şiddetle muntazının. Garbı Trakyanın şimal aksamında yapılması lâbüt olan teşkilat, parasızlık sehebile henüz baglıyamamıg olduğu gibi elyevm Fransız işgal sahasındaki milis teşkilâtı da ayni sebepten müşkülâta maruzdur. Parasız hiçbir şey olamıyor. Bugün için kurtulmuş addolunabildi bu Trakya parçasının yalnız parasızlık yüzünden tekrar Yunan işgaline maruz bırakılması payitaht için azîm tehlikeyi müeddi olacağı takdir buyuruluyorsa muaveneti nakliye içki vakit zayi etmeksizin tedabir ittihazını ehemmiyetle tekrar istirham eylerim. Vilâyet vasıtasile bu bapta Babı aliye vuku-bulan müracaatım de henüz is'af olunmadı. Parasız Gümülcinedeki hareket müstelzimi hacalet ve akamettir. Gerek bu bapta ve gerek şimal aksamının hal ve atisi hakkında rey ve mütalealan muntazardrr Efendim. (Sobranye azasından: Celâl)
Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar
Sivas, 11/11/1919 Edirnede Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beyefendiye
C: 8/11/1919:
Sobranye azasından Celâl Beyefendiye: Garbı Trakyanın tamamen islamların elinde yekpare olarak kalmasr ve münasip zaman ve fırsatta ana vatana iltihak eylemesi cümlemizin yegâne gayesidir. Bu sebeple bu muazzez parçanın hiçbir sebep ve behane ile ecnebi müstemlekesi olmağa razı olmaması esastır. Hükümeti Osmanîyenin siya-
343
seten buralara muavenette bulunması müşküldür. Vahdeti ınillîyeyi temsil eden Müdafaai Hukuk Cemiyeti, mütareke zamanındaki hududu esas kabul etmiş olduğundan Mericin garbini resmî bir lisanla söy-liycmez. Bu sebeple maksadın istihsali için en birinci çare Garbi Trak-yada ekseriyeti kahîrcyi teşkil eden dindaş ve ırkdaşlarımızın teşkilâtı mı Biyeler ini taazzuv ve takviye ederek VÜson prensiplerine i e ti na den hukuklarım talep ve istihsale çalışma lan d ir. Gerek Fransız ve gerek Yunan amaline asla muvafakat olunmaması, ecnebi işgaline kat'iy-yen rıza gösterilmemesi şartı esasıdır. Hükümetin kuvvei maliyesi malûmdur. Bilfiil harp devam eden İzmir cephesi İçin bile bir muaveneti nakliyede bulunacak halde değildir. Müdafaai Hukuk Cemiyetinin ise parası yoktur. Binaenaleyh Garbı Trakya teşkilâtı İçin me-nabii varidatın yine ayni topraklardan tedariki zaruridir. Buna zatı Âlileri gibi doğrudan doğruya alâkadar olan esbabı hamiyetin çare-tas olabileceği memulu kavidir. Maahaza muhacirinin Gümülciııe havalisine gönderilmesi İçin hükümeti eenîyeden muaveneti naktiye talep edilmiş ve hu kere de tek iden İstirhamatla bulunulmuştur. Vaziyeti olduğu gibi görerek, mevcut müşkülata galebe etmeğe ve maksadı mukaddesin istihsaline çalışmağa mecburuz. Cenabı Hak milleti masuınemizin yüzünü elbette zatı âlileri gîbi hamiyetkâr vatanperver mürşit ve mücahitlerin gayreti ile güldürecektir. Muntazaman tenvir buyurulmaklığımızı rica ederiz kardeşim.
Heyeti Temsiliye namma Mustafa Kemal
Edirneden, 8/11/1919 Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
2/11/1919 tarihli şifreli telgrafnamei âlileri cevabıdır:
Garbı Trakya ahvali: Yunanlılar lekece yi Kuru çaya kadar işgal eylemişlerdir Kuvvetleri; Beş bin yedi yüi nefer, nn dört cebel topu, yirmi bir mitralyözdür. Yunanlılarrn vur udundan evel, müalümaniar cemaati islâmiye ve belediye teşkilâtı yapmışlar ve jandarmaları m üsl uman! ardan tayin eylemişlerdir. M uslu manla im kuvvei maneviye* si sarsılmamış ve Yunan işgali askerî bir mahiyette kalmıştır. Franşe Despere ile Trakya valisi Jeneral Şarpi Yunan İşgalinin muvakkat olduğunu mükerreren temin eylemişlerdir, Gümülcinede cemaati islâmiye teşkilâtı yapılmış ve jandarma teşkilâtı da ihzar edilmek üzeredir. Yunanlılar Yunan amalini terviç ettirmek üzere tekece ve Gü-
mülcinerîe propagandaya ehemmiyetle devam eylemekte ve bu hususta halka mühim meblâğlar dağılmağa çalışmaktadırlar. Cemiyetimizin gayreti bugün bunlan akim bıraktırmaktadır. Dedeağaç, Şafulu, Dimetoka, Karaağaçta nefsi islâm bulunmadığından muhacirler naklediimedikçe oralarda bir icraat yapmak mümkün olamıyor. Fransızlar müslümanlara pek müsait görünmekteler ise de asıl maksatları bu havalide yerleşmek olduğu bütün hareketlerinden anlaşıl» maktadır. Bazı mütehassıs memurlar getirmişlerdir, Bulgarlar, sulh muahedesini henüz imza etmedikleri için Bulgar idarei mülkiyesi Fransız kontrolü altında olarak ifayı vazife ediyor. Bulgarlarda kalan cebel kısmındaki dokuz kazada Bulgarlara karşı ahalii islâmiye-nin metanet ve maneviyatı yüksek olduğundan her halde şüphe eden Bulgarlar, o havalide hin kadar yerli münzevi olduğu halde her ihtimale karşı hazır bulunmak üzere ayrıca komite teşkilâtı yapmaktadırlar.
Ahval ve vaziyeti hazıraya karşı cemiyeti milliye ahvali için mü-tevali tesebbüsatı siyasiyede bulunmakta ve indelicap istimal edilmek üzere zemin ve zaman ve vesait müsaadesi nispetinde teşkilât hazırlamaktadır. Güm aleme d e bu ayın on allısında bir kongre in'ikadı mukarrerdir. Buradan da murahhaslar bulundurulacaktır. Hükümetin muaveneti nakliyesi olursa ParİBe bir heyeti murahhasa göndermek mümkün olabilecektir. Yunan hükümeti Garbi Trakyayı (.......) nehrinden Meriç vadisine kadar sabık Bulgaristan idaresinin imtiyazatına müşabih bir idare tesis etmek ve yalnız Yunan hükümetinin himayesini kabul eylemek suretini teklif etmekte ise de,
sureti kat1 İyede muvafakat gösterilmemektedir. Muhacirin meselesi muhacirinin muntazaman, nıüeehhezen nakli hususunda tertibat yapılmıştır. Hükümeti merkeziyenin müsaade ve daha doğrusu muavenetine intizar oluıunaktadır. Fransızlar istanbul ve Uzunköprü murahhaslarımız tarafından mûta vesaiki vize ederek mürurlarına müsaade ediyorlar. Nakliyatın teshil ve yolun taksiri maksadile karadan daha ( ) muhacir nakliyatına müsaade verilmesi için Fransızlara müracaat edildi. Cevaba intizar olunmaktadır, Dimetoka dakî Fransız kumandanı nafıa köprüsünden ve Serem köy geçidinden hususî olarak mürura müsaade etmekte olduğundan buralardan Dimetoka kazası muhacirleri yurtlarına avdet eylemektedirler. Meriç şarkındaki iki köy kamilen mahallerine avdet eylemiştir. Boş islâm köylerine Bulgarlar, Şarkî Trakya Bulgarlar mı yerleştirip bırakmış olduklarından avdet eden muhacirler onlarla birlikte oturmak mec-
345
buriyetİnde kalacaklardır. Bulgarlar fırsattan, bilistifade Şarkî Trakya d aki ( ) avdet gayesini takip ve Fransızları bu hususta ( ) etmekte iseler de tarafımızdan buna muvafakat edileceğinden bu mesele Garbî Trakya muhacirleri kamilen mahallerine avdet edinceye kadar maslahata göre idare edilecektir. Yunanlılar, Trakyalı Kumlardan iki bin hane îskeçeye, üç bin hane Gümüleineye, üç bin hane Dedeağaca, bin beş yüz hane Sof uluya iskân etmek için hazırlamışlardır ve bunlara üç aylık mekûlât ve nüfus başına yüzer frank vermişlerdir. İkinci ve üçüncü kafile olarak ta yirmi bin aile hazırlamak İstedikleri müstahberdir+ Para meselesi muhacirine muavenet hususunda talep edilen mebaliğ hakkında henüz bir cevap alınamadı. Garbî Trakyada hükümet teşkili için hükümeti merkeziye vait buyurduğu on- bin liranın yalnız beş yüz lira emi vermiş ve mütebaki dokuz bin beş yüz liray* henüz vermemiştir. Garbî Trakyada hükümet tesisi ve yevmiye bir buçuk lira ile teşkil edilen jandarmayı idare ve Yunan propagandalarına mukabele için paraya şiddetle ihtiyaç olup bugün bu ihtiyacı mahallinden temin etmek adimülimkân bulunduğundan v ad edilen meblâğın acilen itasına ve bu hususta lâakal daha elli bin liranın tahsisine tarafı valâlarından da delâlet buyurulması müsterhamdır Efendim.
Trakya - Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi
Şükrü
Şifre Sivas, 11/11/1919
Edirnede Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Beyefendiye
Cı 8/11/1919.
Trakya - Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Riyasetine: Garbı Trakya hakkında ita buy ur ul atı malûmat sayanı teşekkürdür. En mühim mesele bu topraklarda ekseriyeti kah i reyi teşkil eden ırkdaşlarımızın kat'iyyen hiçbir ecnebi idaresi veya himayesine temayül eylememeleridir. İlk adım olarak istiklâl veya muhtariyetlerini kazanmağa çalışmalıdırlar. Gümüleine kongresi mukarrer atından intizar olunan siyasî netice budur. Devleti Osmaniyenin vaziyeti hazırası bu ülkeler için teşebbüsatı siyasiyede bul un m ağa müsait değildir. Ancak Viîfion prensiplerini ileri sürerek ve vahdeti t amme ve teşkilâtı milli-yelerine istinat ederek Garbî Trakya naili istiklâl olabilir. Sul* hün aktinden sora basıl olacak vaziyete göre ana vatana iltihak fır-
346
sat] derpiş olunabilir. Her halde şimdilik Yunan pr opagan dadına mümanaat* Fransızlar m ye ricam esine karşı ademi hoşu udi ikazı mühimdir. Muhacirin hakkında vadedilen on bin liranm ikmal ve mümkünse elli bin lira daha tahsisine dair hükümeti seniye nczditıde teşebbüs atta bulunulmuştur. Yalnız hükümetin vaziyeti maliyesi de j m zart dikkate a-lmmak, asıl membaı varidatın Garbı Trakyadau isti İmaline gayret etmek hususundu nazarı dikkati âlilerinin celbini gayei mukaddesin istihsali için bir vecîbe addeyleriz.
fstitrat olarak şunu da hatırlatmak İsteriz ki Trakya - Paşaeli Cemiyetinin takip edeceği mesleki siyasî de Mericin şarkı, yani mütareke aktolanduğu zamanki hududumuz dahilinde kalmış olan aksunu: memalikimizin vatanı Osm aniden gayri kabil i fek bir cüz telakki olunması pek mühimdir.
Heyeti Temadiye namına Mustafa Kemal
Şif» Sivas, 11/11/1919
Harbiye Nazın Cemal Paga Hazretlerine
Gümülcine muhacirlerinin malı a İler ine şevki için hükümeti senb yenin vait buyurduğu on bin liranın bir an cvel tediyesi m aha İlinden istirham edilmekte ve zaman geçmesinin Yun anlılar m lehine olduğu zikrolunmakiadır. Garhî Trakya teşkilatı milliyesinin baka ve tak* viyesi için de mümkünse elli bin liran m tahsisi talep edilmektedir Payitahtımızın emniyet ve vatanımızın atisi ile son derece alâkadar olan bu meselede hükümeti sen iyemizin azamı muavenet ve gayret edeceği biigtibahtır. Salih Paga Hazretleri bu cihete soz vermişlerdi, IK-lfılrti devletleri hasiaten istirham olunur.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
Beşiktaş, l Kânuuuevel 19İ9 Sıvasta K. O- 3 K.
Garbı Trakyalılar Kırcaalidc bir an evel ihtilâl çıkararak Bulgarları koğnıak ve bu veçhile mahalli mezkûru da Garhî Trakyaya ilâve ederek ilerde yapacakları teşebbüsü büyütmek ve belki de Make-donyaya sirayet ettirmek fikrinde oldnklarmdaıı şimdiden Trakya için müteşebbis bir kumandan ile birkaç alay kumandanı istediler.
347
Bu hususta heyeti muhterem elerinin mü tal çalarının imha Duyurulmasını arz ve İstirham eyleri t. Bugünlerde gerek Garbı Anadolu ve gerek Anadolu berren ve bahren bize en lüzumu olan esliha ve cep a» neyi nakletmek ve ( ) istiyoruz. Garbı Anadolu İle { J
olmakla beraber nakliyata başladık. Karadeniz sahilinde İneboluyu münasip görüyorsak ta zatı alilerinin bu husustaki projesinin ve nerede ne gibi teşkilât ve tüccarlar bulunduğunun em İr huyurulmj-j, u. muntaztnz* Arzt hürmet eyleriz, ^ Kara Vasıf)
Mevkii Müstahkem Kuman il anı Şevket
Zıia mıh&ıutur Sivas, 8/12/1919
Dersaadet Çanakkale Mevkii M ii 5 tuh kem Kumandam Miralay Şevket Beyefendiye
C: 1/12/1919.
1 — İhtilâl ile esaslasın ak mümkün değildir. Garbi Trakyayı istilâ etmek istiyeıı İngiliz, Fransız, İtalyanlara arzularım tatmin için bir sebep tehiye ediİmİş olacaktır. Bundan maada Bulgarların bizimle birleşmek arzusunu izhar etmekte oldukları bir zamanca bu hareketin hayırlı bir netice vereceği de mnsteVuttir. Bunun Garbı Trakyayı Yunanlılara işgal ettirmek İçin bir teşvik olması da pek muhtemeldir. Binaenaleyh vaziyetin pek esaslı tetkiki pek hayat t ve mühim bir mesele addolunmaktadır,
2 — Garbı Anadolunun esliha ihtiyacı ziyadedir. Bir an evel nakliyat şayanı arzudur. İhraç iskelesi olarak biz Bafra ağzını münasip görüyoruz. Fena havalarda takalar, kayıklar barınabilir. Nehir tarikiyle de Vezirköprü ye kadar düz kayıklarla nakliyat mümkündür. Bu işİ Üçüncü Kolordu Kumandanlığı d er uhde edecek, Samsundaki fırkasına yaptıracaktır. Yalnız vaktile kayıkçıların ismi, hareketten evel eslihanm cinsî ve miktarı bunu sunda mezkûr kumandanlığa malûmat ita kılınması lâzımdır. Hatta dahilde tüccar eşyası olarak nakli mutasavver olduğundan bu bapta Üçüncü Kolordu Kumandanlığı ile ser lan anlaşıldıktan sora belki de bir arkadaşın Samsuna gelerek vaziyeti mahallinde tespit ve takrir etmesi daha salim olacaktır.
Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal
348